Soykırım sonucu: Yeni Kharberd (Elazığ)

İnsan, kaybettiği şeylere daha da değer vermeye başlıyor… 

Soykırım yaşayan Ermeni, yeniliğin peşinden gitmekten asla kaçınmadı tersine anılarında biriktirdiği eski şeyleri yeni nefesle ve eskinin kokusuyla değer verdi ve canlandırdı.

Yüzbinlerce Kharberd (Elazığ) Ermenisi soykırıma kurban gitti, bu dehşetten kurtulanlar ise sarsılmaz irade göstererek Doğu Ermenistan’da yeni yerleşim yeri oluşturdular. 

Kharberd (Elazığ), Karberd, Horeberd, Büyük Hayk’ın Tsopk (Dzopk) Eyaletinin Andzit bölgesinde Kharberd Ovasında, Aratsani (Murat) nehrin sol kıyısında bulunan kale-şehirdi. Kharberd (Mamuret-ul-Aziz) Batı Ermenistan’ın 6 vilayetlerinden biri.  Kharberd vilayeti 1878 yılında kuruldu.  İdare merkezi Mezreydi (şimdiki adı Elazığ).

Kaynaklara göre 1882’de vilayetin nüfüsü 50 bindi. Bu sayının 27 bini Ermeniler oluşturuyordu.

Sosyal ve kültürel hayatta Kharberd’in rolü 19. yüzyılda önem kazandı.

1859–1915 yılları arasında faaliyet göstermiş olan Yeprat Koleji, Karberd Ulusal Merkez Okulu, Hripsimyants Kız Okulu, 1865’te kurulan Smbatyan Eğitim Derneği’nin kız ve erkek okulları, tanınmış eğitim kurumları olmuştur.

Ermeniler, 1889 yılında Kharberd’de matbaa kurmuşlar, 1909’da “Yeprat” gazetesini yayınlamışlardır. 1908’de Ermeni kadın “Araks” derneği faaliyete başlamıştır.

Kharberd Ermenileri, terziler, kunduracılar, demirciler, tenekeciler, duvarcılar, dokumacılar, halıcılar, dericiler, kuyumcular, silahçılar, şarap imalatçıları ve tüccarlar olarak ün salmışlardır. Kharberd’te sanayi fabrikalar kurulmuş.

Kharberd Ermenilerinin can ve mal güveninin olmamasından dolayı başlayan göç (özellikle Kanada ve ABD’ye) 1894-96 yıllarındaki Ermeni katliamları sonrasında hızlanır.

20. yüzyılın başlarında vilayetin nüfüsünün yüzde 50’si Ermeniler, yüzde 27’si Kürtler, yüzde 22’si Türkler, yüzde 1’i ise Suryaniler oluşturuyordu. Rus kaynaklara göre 1912’de vilayetin nüfüs sayısı 450 bindi. Bu sayının 168 bini Ermenilerdi. 

Ermeniler Kharberd’de genelde ovalık bölgelerde yaşıyorlardı. Çiftçilikle, bahçecilikle, hayvancılıkla, pamukçulukla ve ipekçilikle uğraşıyordu. Kharberd’de Barikyan kardeşler tarafından 1870 yılında kurulan tarım makineleri fabrikası, dünya çapında ünlü Körükçüyan’ların ipek fabrikası, Mezre’deki ipek fabrikaları kullanılmaktaydı.

1914’de Khaberd şehrinde 10 bin Ermeni yaşıyordu. 20. asır başında Kharberd’in yüzölçümü 32.900 km².

1915 arifesinde vilayette 204 bin Ermeni ikamet ederken soykırım döneminde 180bini katledildi. Vilayeteki 68 kilise, 12 manastır, 83 okul yağmalandı.

1915 yılın Ocak ayında  Osmanlı yönetimi Ermenilerden silah olarak kullanılmaya müsait her şeyi (balta, bıçak vs.) topladıktan sonra Ermeni okullarını kapattı, toplumun önde gelenlerinden yüzlerce kişi tutukladı, aydınları ve gençleri orduya aldı ve Ermeni mallarının talanını düzenledi.

23-24 Temmuz 1915’te Kharberd Ermenileri kervan halinde Der Zor’a tehcire gönderilip çöllerde ve derelerde yok edildi.

ABD’nin Kharberd(Harput) Konsolosu Leslie Davis Karberd’de Ermenilere yapılan soykırmıyla ilgili şu ifadelerini kullanmış.

“Sanki dinci müslümanlar sadece Hristyanları değil onların din izlerini ve medeniyetin yarattığı her şeyi imha emeye karar verdiler.”   

Kharberd’de Danimarkalı misyoner Maria Jacobson şahit olduğu Soykırımı gizli bir günlüğe aktardı, bu günlük ölümünden 10 sene sonra bulundu ve Soykırımı belgelemekte önemli yer edindi.

Mezre’ye doğru giden Türkler ve Kürtlerin Ermenilere ne yaptığını şöyle anlatmış:

“Böyle vahşi ve öfkeli insanları hayatımda hiç görmedim.  Hatta onların küçük çocukları kendilerini olgun insanlar zanederek arkamızdan “gavur”, “hristyan iti” diye bağırıyorlardı.”

Kharberd hapishanesinde tutulan Ermeni aydınları diri-diri yakıldı.

Misyoner yetimhaneleri sayesinde kurtulabilen Ermeni çocuklar, Ekim 1922’de yurtlarından uzaklaştırıldı. Soykırımdan kurtulan Kharberd Ermenileri dünyanın farklı ülkelere göç etti. Onların bir kısmı da Doğu Ermenistan’da sığınak buldu.

Günümüzde ABD, Fransa, Suriye, Lübnan, Yunanistan ve farklı ülkelerde yaşayan Kharberdlilerin hemşerilik ve kültürel teşkilatları vardır ve bunların hepsi “Kharberd Yurttaşlar Derneği” bünyesinde toplanmışlardır. 

Nor Kharberd (Yeni Kharberd/Harput)

“Kharberdli Yurttaşlar Derneği” ve diasporada yaşayan hemşerilerinin desteği ve hayaliyle Doğu Ermenistan’da Nor Kharberd (Yeni Harput) köyünün kurulması hayata geçirildi. 

Ermenistan Hükümeti’nin 21 Mart 1928 kararnamesiyle Yeni Kharberd köyünün kurulması için  1091 hektarlık bir arazi verildi.

Köyün ilk sakinleri Batı Ermenistan’ın Kharberd (Mamuret ul-Aziz) vilayetinin Tlkatin (şimdiki adı Kuyulu) köyünden göç etmiş Ohanyan, Şuşanyan ve Mkrtçyan  aileleriydi. Bu kurucu sakinlerinin sayısı 15’ti.

Yeni Kharberd köyünde yerleşmek için Yunanistan’dan (1932yılında), Fransa’dan (1936 yılında), Suriye’den, Lübnan’dan, Rusya’dan ve Bulgaristan’dan Kharberdliler göç etti.

Geçmişte köy, Kharaberd, Kharberd, Nor Kyank(Yeni Hayat) isimlerini aldı.

Yeni Kharberd köyü şimdi Masis bölgesinde, Masis merkezinden 4 km uzaklığında bulunuyor.

Köyde “Kharberd Yetimhanesi” bulunuyor.

Nüfusun büyük bir kısmının ataları Batı Ermenistan’dan özellikle de Kharberd vilayeti’nin farklı bölgelerinden göç ettiler.  1980’de köyün nüfusu 4097’ydi.

2011 Ermenistan İstatitik Kurumu’nun verilerine göre köyün nüfusu 8500’dü.
Köyde iki orta okulu, bir müzik okulu, bir kütüphane, bir anaokulu ve bir tıp merkezi var.

Yeni Kharberd’in köylüleri kendi ataları gibi genel olarak çiftçilikle, bahçecilikle, bağcılıkla,  sebze yetiştiriciliğiyle, hayvancılıkla, tavukçulukla uğraşıyor.

Yeni Kharberd’de Ermeni Soykırımı’nın kurbanlarının anısına 1965’te anıt dikildi.

Köyden Artsakh kurtuluş savaşına katılmak için sadece erkekler değil kadınlar da cepheye gittiler. Onlardan biri 1965 yılında Yeni Kharberd köyünde doğan Marieta Sargsyan’dı. 1990’da Sargsyan, Şahumyan bölgesine gidip “Metsn Tigran” (Büyük Tigran)  bölüğünün saflarına katıldı. Daha sonra hemşire olarak “Sasun” ve “Zoravar Andranik” bölüklerinde  çalıştı.

https://www.ermenihaber.am/tr/news/2019/05/07/Soykırım-Kharberd-Harput-Mezre/154130