ALBER KEŞİŞ
Osmanlı vatandaşı Hovsep Vartanyan (Vartan Paşa) (26 Eylül 1826-28 Mart 1879) tarafından yazılan ve İstanbul’da yayınlanan ‘Akabi Hikayesi’ batılı anlamda Türkçe yazılmış ilk modern roman olarak kabul edilir. Bu eser Ermeni harfleriyle yazılmış olup İstanbul Ermeni toplumunun içerisinde vuku bulan trajik bir aşk hikayesini konu edinmektedir.
Türkçenin yazımında Arap ve Latin alfabeleri dışında Göktürk alfabesinden itibaren farklı zaman ve yerlerde Sogd, Uygur, Mani, Brahmi, Süryani, Grek, Ermeni ve Slav alfabeleri de kullanılmıştır. 14. yüzyıldan itibaren 20. yüzyılın ortalarına kadar Ermeni harfleriyle Türkçe eserler yazılmaya ve yayınlanmaya devam etmiş; Türkçenin yanı sıra Ermeni harfli Kürtçe, Arapça ve Kıpçakça yazılar da kaleme alınmıştır. Ermeni alfabesinin ses dizgesinin Türkçenin fonetik yapısına uygun olması nedeniyle aralarında Rıza Tevfik, Ahmet Mithat ve hatta Namık Kemal’in de bulunduğu yazar ve düşünce insanları Ermeni harflerinin Türkçe metinlerin yazımında kullanılabileceği yönünde görüş bildirmişlerdir.
Aras Yayıncılık tarafından 2024 yılında yayınlanan ‘Akabi Hikayesi’nin Latin alfabesine çeviriyazımını yapan ve yayıma hazırlayan Betül Bakırcı, eserin Andreas Tietze tarafından transliterasyonu yapılan ve Eren Yayıncılık tarafından 1991’de yayınlanan edisyonunu değil, Vartan Paşa tarafından 1851’de yayınlanan ilk baskısını esas aldıklarını ifade ediyor. Kitapta, artık yaygın olarak kullanılmayan eski Türkçe kelimeler ve deyimler ile yabancı dillerden alınan sözcükler aynen bırakılmakla birlikte ilgili ifadeyi izleyen parantezler içerisinde, bölüm sonlarındaki dipnotlarda ve kitabın son kısmında yer alan sözlükte anlamları açıklanmakta ve günümüzdeki karşılıkları verilmektedir.
Osmanlı İmparatorluğunda millet sistemi, modern ulus kavramından farklı olarak dini temellere dayanmaktadır. Ermeni milleti denildiğinde Ermeni Apostolik kilisesine bağlı cemaat anlaşılmaktadır. Ermeni Katolik cemaati 1830 yılında Sultan II. Mahmut tarafından ayrı bir millet olarak tanınmıştır. Bu durum Ermeni toplumu içerisinde husumete varan büyük gerginliklere neden olmuş, Ermeni Apostolik kilisesine bağlı Ermenilerin, Ermeni Katolik cemaati mensuplarını ‘Ermenilikten çıkmakla’ itham etmelerine kadar varmıştır. Buna mukabil Katolik cemaatine mensup Ermeniler de kendilerini ‘Ermeni’ olarak nitelendirmemişlerdir. Özellikle evlilik ve benzeri konularda çatışmalar yaşanmıştır. Konuyla ilgili olarak romanda Katolik Hagop Ağa’nın babası Viçen’le Fasidyan arasında geçen bir konuşma hayli çarpıcıdır:
“Muratları birbirlerini almak mı dediniz?”
“Evet.”
“Benim oğlum Ermeni kızı mı alacak?”
“Aman Viçen Ağa kimse duymasın, zira sonu pek fena olur.”
“Yok, yok, korkmayın. Lakin benim oğlum Ermeni kızı alamaz, böyle şey olmaz. Yanlışlığınız olmalı. Bir iyi tashih etmemişsinizdir, …”
Apostolik ve Katolik mezheplerine mensup iki Ermeni gencin trajediyle sonlanan aşk hikayesini konu alan ‘Akabi Hikayesi,’ dönemin Ermeni toplumunun kültürel ve sosyolojik yapısıyla ilgili önemli bilgiler vermektedir. Apostolik Ermeni cemaati mensubu Akabi Dudu ile Ermeni Katolik cemaati mensubu Hagop Ağa’nın aileleri arasındaki mezhep farklılığı nedeniyle birbirlerine kavuşamamaları, bunun ardında yatan nedenler ile dönemin koşulları son derece canlı bir şekilde romanda resmedilmektedir. Fasidyan’ın Viçen Ağa’ya hitaben oğlu Hagop Ağa hakkında söylediği sözler dönemin Fransız okullarıyla Katoliklik mezhebi arasındaki ilgiyi açıklar mahiyettedir:
“…, zira validesinin matlubuyla [arzusuyla] çocukken gönderdiğiniz mektepte bu fikirlerle büyüyüp ve sonra Fransa mekteplerinde ilm-i fünun ve serbesiyet kesbedip [edinip], ilminin kesretiyle pek çok âdemleri kendine celp etmiştir. Bunlara mebnî kendinin fikrine mutabık ve kendine emsal bir kız rast geldiğinde alaka etmesini ve onu almaya cehdetmesini acayip mi buluyorsunuz?”
Fasidyan’ın Viçen Ağa’ya yönelik Akabi Dudu’yla oğlu arasında olabilecek bir birliktelikle ilgili provokatif sözleri dönemin düşünce yapısını yansıtması bakımından manidardır:
“Viçen Ağa, eğer ki bu keyfiyeti men edemezsek bilmiş olun ki hakkımızda pek fena olur… Çünkü evvela zengin familyadan böyle bir şey zuhur ederse pek çoklarına fena ibrettir ve sonra bizim dahi âherine diyeceğimiz kalmaz. Sâniyen, mahdumunuzun aklını beğenmiş pek çok kimseler var. Cümlesi hoşlandıktan maada onlar dahi buna emsal şeyler yaparlar. Ol vakit nihayeti nereye varır, bizim kurduğumuz fikirler artık ileri gider mi? Zira hısımlık münasebetiyle iki millet birleşecek olursa, bu devirde nice bir daha ayırabiliriz. Bunca senelerden beri seleflerimizin [bizden önce gelenlerin] ve bizim ettiğimiz cehdler boşuna gitmez mi? Ve hasımlarımıza mağlup olursak onlar memnun olmazlar mı? Güçlükle şimdiye kadar bu akrabalık hususunu kaldırıp ve men edebildik, memnu olan keyfiyete takviyet veremezsek, milletin efkârı [düşünceleri] ikiye tevcih olmuşken bir daha muradımızı nasıl ileri götürebiliriz!”
Yazımızı Ermeni Apostolik kilisesine mensup Akabi Dudu’nun amcası Bağdasar Ağa’nın aşıkların trajik sonunu hazırlayan sözlerinden örneklerle sonlandıralım:
“Akabi, sen benim nasıl âdem olduğumu tanımaz mısın? Ben birinin hakkından gelmek istersem, o âdem benim elimden kurtulabilir mi?”
“Akabi, bilmiş ol ki seni benim elimden kimse kurtaramaz. Sen benim hükmümdesin, velhasıl sen benim esirimsin.”
Yararlanılan kaynaklar:
Akabi Hikayesi, Hovsep Vartanyan, Çeviriyazı: Betül Bakırcı, Aras Yayıncılık, 2024, İstanbul
Ermeni Harfli Türkçe Metinler, Kevork Pamukciyan, Aras Yayıncılık, 2002, İstanbul
Ermeniler ve Modernite, Gelenek ve Yenileşme / Özgüllük ve Evrensellik Arasında Ermeni Kimliği, Boğos Levon Zekiyan, Çeviren: Altuğ Yılmaz, Aras Yayıncılık, 2002, İstanbul
Türkçeye En Uygun Alfabe Ermenilerinki, Lora Baytar, Agos Gazetesi, Kasım 2013
https://www.agos.com.tr/tr/yazi/6038/turkceye-en-uygun-alfabe-ermenilerinki
İlk yorum yapan siz olun