‘Prensler Prensi Tanrı Aşığı Vahtang ve onun eşi Arzu Hatun’

İra Tzourou 

12. yüzyılda Ermeni Rönesansı’nın temsilcilerinden Mkhitar Goş’un yazıtlarında şöyle bir cümle geçer:

“Haterk Prensi olan Hačēnli Vahtang’ın ve onun kardeşleri olan Grigor, Hoydan ve Vasak’ın ayrıca diğer dini bütün prenslerin ve Kürd’un oğulları Davud ve Sadun ile Haterk‛li Vahtang’ın hanımı olan Arzu Hatun’un yardımlarıyla, Nor Getik Manastırı inşa edildi.” 

Manastır ölümünden sonra Goşavank adını aldı. 1213 senesinde bu manastırda vefat eden Mkhitar Goş’un en önemli eseri olan Datastanagirk (Kanunname), 1184 de muhtemelen bu manastırda kaleme alındı. Bu eserin başlıca iki el yazmasından biri Venedik Surp Ğazar’da bulunan Mekhitarist Manastırında, diğeri ise Lübnan Bzoummar’daki Surp Asdvadzadzin (Meryem Ana) manastırındadır. Datastanagirk eserinin bir kolofonu ise, ‘Prensler Prensi Tanrı Aşığı Vahtang ve onun eşi Arzu Hatun’a hitap eder. 

Arzu Hatun, Sadun ve Davut’in kız kardeşi Mahkanaberd (Gugart Eyaletinde ölüm kalesi olarak bilinir) Kürt Prensinin kızıdır. 1182-1214 senelerinde hükümdar olan Ermeni Verin (Yukarı) Hačēn Haterk Prensi Vahtang’ın eşi olmuştur. 

Haterk‛li Vahtang’ın hükümdarlığı yıllarında yöre kültürel ve ekonomik alanda güçlenme yaşar. Arzu Hatunun iki oğlu Hasan ve Grigor ve ayrıca adlarını bilemediğimiz kızları vardı. Arzu Hatun ve kızları, dokuma, dantel ve işleme yapımındaki uzmanlıkları ve becerileri ile ün yapmışlardı. Arzu Hatun, işleme örtüler ve duvar halılarını Dadivank ve Haghpatavank gibi farklı manastırlar için işledi. 13. yüzyılın Ermeni tarihçisi Kirakos Gandzaketsi’nin hayranlıkla anlattığı Arzu Hatun, Nor Getik (Goşavank), Makaravank ve Dadivank Manastırlarının kutsal sunaklarının örtülerini ve duvar halılarını dahice bir sanatla işlemiştir. Kirakos Gandzaketsi, Arzu Hatunun nakış ve dantel yapımındaki harika yeteneğini şöyle över:

“O bir nakış dehasıdır. Nakışları, görenler için bir mucizeydi… farklı renklerle keçi kılından boyanmış ve dokunmuş Kurtarıcının ve diğer Azizlerin hayatlarını betimleyen, oyulmuş gibi çok net bir şekilde işlenmiş resimlerle resmedilmiş… Bu işlemeleri görenler hayrete düşerler, ona bu yeteneği veren Tanrı’ya şükrederler.”

Sovyet Ermenistan Ansiklopedisinden aldığımız bilgilere göre Arzu Hatunun dikiş nakış ve dokuma işleri haricinde, minyatür ressamı olarak 7 farklı eseri vardır. Matenadaran’ın 9230 numaralı elyazma incilinde resmettiği yedi adet minyatürler şunlardır:  

«Ավետում» Meryem’in Müjdelenmesi, «Ոտնլվա» Havarilerin ayaklarının yıkanması, «Քրիստոսի չարչարանքը» İsa’nın acıları, «Ծառզարդար» Yaşam ağacı, «Դժոխքի ավերումը», Cehennemin dağıtılması,«Համբարձում» İsa’nın göğe yükselişi, «Հոգեգալուստն»  Kutsal Ruh’un inişi.

Ermeni Apostolik kilisesine bağlı olan Prenses Arzu Hatun, eşi Prens Haterk‛li Vahtang ile farklı kilise ve manastırların yapımlarını üstlendiler. Prens Vakhtang’ın ölümünden sonra veliahtsız kalan prenslik, Zakaryan prensleri arasında paylaşıldı. Haterk ve Verin Hačēn’in mal varlığı, Ivan ve Zakare Zakaryan’ın damatları I. Hasan ve Vakhtang II Tangik’in hüküm sürdüğü yukarı ve aşağı Hačēn arasında pay edildi.

Arzu Hatunu iki oğlundan küçüğü Grigor çocukken, büyük oğlu Hasan ise Selçuklu Türklerine karşı yapılan savaşlarda şehit olmuştu. 1214 yılında eşinin ölümü ile Arzu Hatun eşi Prens Vakhang ve oğulları Grigor ve Hasan anısına Dadivan dağının yamacında, Tatar Nehri’nin sol kıyısındaki Dadivank Ermeni Apostolik orta çağ manastır kompleksinde, muhteşem bir anıt-kilise inşa etti. Μanastır kompleksinin ana kilise binası Dopyan hanedanının ibadet kilisesiydi. Kompleksinin ilk kilisesi 4. yüzyılda inşa edilmiş ve 5. yüzyılda piskoposun ikametgahı olmuştur. Manastır tarihi boyunca Persler, Araplar ve Selçuklular tarafından yağmalanmış, terk edilmiş ve tekrar restore edilip ibadete açılmıştır. 17. yüzyıldan itibaren Dadivank, kontrolü altındaki bölgeleri yavaş yavaş kaybetti. Dadivank’ın merkezi yapısı olan kubbeli Surp Asdvadzadzin (Meryem Ana) kilisesinin ana girişi üstünde, Haterk şehzadeleri Hasan ve Grigor kardeşlerin, ellerinde tutukları kilise maketi ile kabartma heykelleri bulunmaktadır. Külliyenin merkezi binaları arasında, Surp Haç Kilisesi’nin güney duvarında Prenses Arzu Hatunun inşa kaydı, Ermenice harfler ile yazılmıştır. 19 satırlık uzun bir yazıt, kilisenin onun tarafından kuruluşunu ayrıntılı olarak anlatır:

«Her şeye kadir Tanrı Ata ve onun yegane Oğlu Mesih’in rızasıyla, en Kutsal Ruh’un armağanı olarak ben, İsa Mesih’in itaatkar hizmetkarı, prenslerin prensi büyük Kürt’ün kızı, Hačēn Haterk hükümdarı büyük Prens Vahtang’ın hayat yoldaşı, büyük umutla bu katedral kiliseyi eşim ve evlatlarımdan Hristiyan inancı için Türklere karşı savaşırken Hasan’ın ve bebekken aramızdan ayrılıp Tanrı’ya katılan evladım Grigor’un mezarları üzerine inşa ettim..»

Katedral kilisenin günümüze varan freskleri, Ermeni fresk sanatının özeliklerini içerir. Zengin renkler, basit tasvirler, belirgin doğu özelliklerine sahip yüzler resmedilmiştir. Şagen Mkrtchyan’a göre, fresklerin kalitesi, “hem duvar resmi tekniğinde hem de el yazmalarını resimleme sanatında ustalaşan o zamanın Artsakh sanatçılarının yeteneğine tanıklık ediyor. Yapıyla aynı çizgide, batı kısmında usta Athanas tarafından 1283 yılında oyulmuş iki haçkarın korunduğu iki katlı çan kulesi vardır. Prenses Arzu Hatun ve Prens Vahtang’ın, Mkhitar Goş ile yakınlığı, Mkhitarın Dadivank manastırda ikamet ettiği dönemde olmuştur. Bu manastır kompleksinde 1182’de hükümdarlıktan istifa edip, manastır hayatına giren I. Hasan Celalyan’ın da (Büyük Hasan olarak da bilinir) kilisesi bulunmaktadır. Karmaşık bir dizi kraliyet evliliklerinin Hristiyan mezar taşları ise (Haçkarlar) asırlardır manastırın bahçesindedir. 

Şahumyan bölgesinde yer alan manastır kompleksi, 2020 senesinde Ermenistan-Azerbaycan savaşı sırasında Rusya’nın kontrolu altına girmiştir. Mayıs 2021’e kadar Ermeniler, Rus askerlerinin koruma altına aldığı manastırı ziyaret edebildiler, ancak daha sonra Azeriler ziyaretleri yasakladılar ve manastırda kalan Ermeni din adamları da kovuldu. 

Kaynaklar:

Açaryan Kişi Adları Sözlüğü s.274

Mhitar Goş Alban kroniği tercüme C. J. F. Dowsett

Ermeni Kadın Ansiklopedisi, Amaras, 2011

Sovyet Ermenistan Ansiklopedisi 2.djvu/151-152

Sovyet Ermenistan Ansiklopedisi 6.djvu/46

Ghevont Alishan (ՍԻՍԱԿԱՆ ԳԱՎԱՌ–ՂԱՅՆԱՂ)

Kirakos Gandzaketsi’s History of the Armenians ,Robert Bedrossian tercümesi 

Hewsen (1972). “The Meliks of Eastern Armenia”, p. 317.

Ş.M. Mkrtchyan. Dağlık Karabağ’ın tarihi ve mimari anıtları (Լեռնային Ղարաբաղի պատմա-ճարտարապետական հուշարձանները) 1989 s.36, s. 224-228

Ermenistan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi’nin temel bilimsel kütüphanesi Sosyal bilimler dergisi, 1990, № 7