Elda SASUN
Bayram aylarında nostaljik aile hayatlarından ve geçmişten anıları konuşmak adeta bir gelenek haline gelmiştir. Bu hafta, çok sevgili sınıf arkadaşım ve dostum Prof. Refika Rivka Garti İnzelberg ile kız kardeşi Charlotte Şefkat Garti Abenyakar’ın kaleme aldıkları, müzisyen bir aile büyüklerinin, bilinmeyen ve aydınlatıcı yaşamını paylaşmak istedim.
İstanbul sinagoglarında koro müziğinin oluşumu
İstanbul sinagoglarında koro sistemi ne zaman kurulmuştur sorusuna cevabımız:
Bu güne kadar pek bilinmeyen, sinagoglarımızda yer alan koro sistemi, Ukrayna’dan İstanbul’a göç etmiş bir müzisyen olan Frederic Efraim Goldenberg tarafından 20.yüzyılın başlarında oluşmuş. Frederic E. Goldenberg 1851’de Romanya’da doğdu. Daha sonra Ukrayna’nın Odesa şehrine taşındı ve Sara (Sonia) Scherschenider ile evlendi. O yıllarda Odesa’daki nüfusunun yaklaşık yüzde 30’u Yahudiydi5. Goldenberg orkestra şefi olarak kariyerini sürdürdüğü bu yıllarda, Ukrayna ve Rusya’da antisemitizm ve pogromların giderek arttığına tanık oldu; yaşamın Yahudiler için tehlikeli olduğuna kani olarak, 1900 yılı başlarında, eşi Sonia ve çocukları ile İstanbul’a göç etti.
Frederic Goldenberg, İstanbul’a yerleşince şehirdeki Aşkenaz Yahudi cemaatine katılır ve yetkililere, sinagoglarda gayet iyi bildiği koro sistemini kurmayı etmeyi teklif eder. O devirde, sinagoglarda koro kavramı henüz gelişmediği gibi, koronun daha çok kilise ortamına uyduğu düşünülmekteydi. Frederic Goldenberg, Odesa’daki sinagoglarda koro olduğunu anlatarak İstanbul’daki sinagoglarda koro müziğini tanıtmaya başlar. Böylece Frederic yönetiminde ilk korolar kurulur. Bu sistem günümüzde halen uygulanmaktadır. Frederic Goldenberg, 12 Nisan 1922’de İstanbul’da vefat ettiğinde cenaze töreni Yüksek Kaldırım Aşkenaz Sinagogunda gerçekleşir ve naaşı İstanbul Ulus Aşkenaz Musevi Mezarlığında defnedilir.
Frederic ve Sonia Goldenberg’in evinde bir Şabat yemeğinde romantizm
Bir gün, Frederic Golbenberg, Askenaz Sinagogunda iki yabancıya rastlar. Onlara kim olduklarını sorar. Yabancılar, Filistin’e yerleşme fikriyle Romanya Köstence’den yola çıkan Shaul ve Nathan Terkel isimli iki erkek kardeştir. Yollarına, İstanbul’da ara verip, sinagoga uğramışlardır. Frederic bu yalnız gençleri Şabat yemeğine evine davet eder. Sofrada Frederic’in eşi ve kızları da vardır. Shaul, sofrada Charlotte Goldenberg’e ilk bakışta âşık olur. Charlotte ile evlenmek ister, fakat Frederic kabul edemeyeceğini, Charlotte’un en küçük kızı olduğunu, ablası Lisa evlenmeden, onu evlendiremeyeceğini belirtir. Shaul, üzgün bir şekilde evine döner ve bir çare düşünmeye başlar. Birkaç gün sonra Shaul ve Nathan, Frederic ile Sonia’nın evine gelirler. Bir çare bulmuşlardır: İki kardeş, iki Goldenberg kızı ile evlenecekti; Nathan Lisa ile, Shaul Charlotte ile. İlginçtir, Frederic iki kızını birden vermeyi kabul eder ve kızlar çifte düğünle evlenir. Frederic’in 14 çocuğundan bazıları Türkiye’de yaşamlarını sürdürürken, bazıları ise 1920 civarında Belçika ve Fransa’ya göç ederler. Maalesef ailenin bir kısmı, II. Dünya Savaşında toplama kamplarında hayatlarını kaybederler. Belçika’ya gidenler arasında Jacques, Albert ve Benjamin15-17 savaş sırasında şarap mahzenlerinde saklanarak hayatta kalmayı başarırlar. Savaştan sonra kendi ailelerini kurarlar. Onların çocukları, torunları bugüne kadar Belçika ve Fransa’da yaşamlarını sürmekte. Frederic’in İstanbul’da kalan çocukları ise savaşı İstanbul’da geçirerek yaşamlarını Türkiye’de devam ettirir.
Frederic Goldenberg’in 11 oğlundan biri olan Sami Goldenberg babası gibi bir müzisyendir. Sami’nin oğlu Leopold Goldenberg ise Poldi adıyla anılan ünlü bir müzisyen olur. Poldi, Atatürk’ün bulunduğu ortamlarda oradaki orkestrada caz müziği çalardı. Atatürk kendisine Goldenberg’in Türkçe anlamı olan Şenaltındağ soyadını verdi. Günümüzde Poldi’nin çocuk ve torunlarının bir kısmı İstanbul’da, bir kısmı ise Kanada’da yaşamakta.
Frederic’in diğer bir oğlu İsrael ise, İstanbul’da ‘Maestro Goldenberg’ adıyla tanınan ünlü bir müzisyen oldu. Aynı zamanda İstanbul Musevi Okullarında müzik öğretmenlik yapar ve babasının mirası saydığı sinagog korolarını yöneterek mesleğe devam eder. Aile, Maestro Goldenberg’in 1924 civarında birinci keman Ali Sezin, ikinci keman Ekrem Tektaş ve viyolonsel Muhittin Sadak ile birlikte kuartet kurarak viyola çaldığı7, Union Française’de konser verdiği8, Cemal Reşit Rey’in de bu kuartete piyanoyla katıldığı9,10, Casa d’Italia11 ve İstanbul radyosunda çaldığı, koro müziğine katkıda bulunduğuna dair belgeler bulur12,13. Ayrıca, 1 Temmuz 1927’de Mustafa Kemal’in İstanbul’a gelişini kutlayan bir törende, İstanbul Musevi Cemaatinin kiraladığı Fenerbahçe gemisinde beyaz giyimli çocuklardan oluşan bir koro hoş geldin şarkıları söyler. Koro, Maestro Goldenberg tarafından yönetilmiştir14. 11 Eylül 1949’da Haydarpaşa Sinagogu 50. yıl kutlamasında ise koroyu yönettiği, etkinliğin program fotoğrafında görülür.
Nathan ve Liza Terkel’in kızları Abela İstanbul’da yaşar. Shaul ve Charlotte Terkel’in ise babasının adını verdiği oğlu Fredi Terkel İsrail’e göç eder; ailesi halen İsrail’de yaşamakta. Bu bilgileri aktaran Charlotte’un kızı Melani, İstanbul’da Yomtov Garti ile evlenerek Melani Garti soyadını alır.
Ekteki fotoğraflarda Odesa’da orkestra yönetirken kendisi için çok değer taşıyan, kullandığı baton/değnek görülmektedir. Değnek abanoz tahta üstüne gümüşle süslenmiş, o zamanların sanatını da aksettiriyor.
Ailenin Struma’ya bağlantıları
Frederic Goldenberg’in damadı Shaul Terkel, eşi Charlotte ile İstanbul’da yaşarken, 16 Aralık 1941’de İstanbul açıklarına Struma adlı bir geminin geldiğini öğrenirler. Struma, Köstence’den yola çıkmış, Nazilerden kaçarak Filistin’e varmaya çalışan 767 Yahudi’yi taşıyan bir gemidir. Shaul, 24 ve 26 yaşlarındaki kuzenleri Fania ile Lazar Terkel’in gemide olduklarını öğrenir17. Bir sandalcıyla anlaşarak gemiye yaklaşıp, kuzenlerini uzaktan görmeyi, konuşmayı başarsa da onları gemiden indirmeyi başaramaz. Bilindiği gibi, yetkililer yolcuların karaya çıkmasına izin vermez ve 23 Şubat 1942’de Struma’nın İstanbul açıklarına çıkarılmasına karar verilir. Motoru arızalı ve zaten kötü durumda olan gemi, 24 Şubat’ta Karadeniz’de yolcularıyla sulara gömülür. Bu hazin trajedi sonrası, Shaul kuzenlerini kurtaramamış olmanın acısıyla, beyin felci geçirir ve bir daha hiç konuşamaz. 23 Aralık 1944’te, 48 yaşında, vefat eder. Bu acı olayı hatırlayan ve anlatan kızı Melani, o zaman 14 yaşlarında bir genç kızdır…
Melani Garti’nin kızları Refika ve Charlotte bu bilgi ve verileri Frederic Goldenberg’in torunu Melani Garti (Rahmetli Dr. Yomtov Garti’nin eşi) ve internetteki bilgilerden derleyerek hazırladılar.
Kaynaklar:
1- Kişisel iletişim: Frederic Efraim Goldenberg’in torunu ve rahmetli Dr. Yomtov Garti’nin eşi; Melani Garti
2- FamilySearch.org – https://familysearch.org/ – E 164.551 – Vue 709 – 3 OCT 1925
3- FamilySearch.org – https://familysearch.org/ – E 170.652 – Vue 11 – 27 SEP 1922
4- https://en.wikipedia.org/wiki/Odessa#Ottoman_Silistre
5- JewishGen Online Worldwide Burial Registry
6- https://www.cumhuriyet.com.tr/yazarlar/evin-ilyasoglu/gizli-kahraman-muhittin-sadak-378417
7- https://core.ac.uk/download/pdf/38326969.pdf
9- Rey, CemalReşit. “KonservatuvarHatıralarım”, OrkestraMüzikDergisi 359(2005).
10- https://www.koleksiyonevi.net/urun/81653/tepebasi-kaza-d-italy
13- http://www.yenisoz.com.tr/mustafa-kemal-in-hastaligi-olumu-cenazesi-207-makale-38326
14- Belgique, Anvers, index de police de l’immigration, 1840-1930. Database with images. FamilySearch. http://FamilySearch.org :accessed 17 September 2020. Stadsarchief Antwerpen, Belgie (Municipal Archives, Antwerp). Film no 004331464, page 1119
İlk yorum yapan siz olun