Նոր գիրք ծպտյալ հայերի մասին

Անգլերենով լույս է տեսել Րաֆֆի Պետրոսյանի «Տրավմա և ճկունություն. Թուրքիայի ծպտյալ, բացահայտ ու այլևս չթաքնվող հայերը» գիրքը, որը հոդվածների ժողովածու է ու ամբողջացնում է հեղինակի՝ իսլամացած հայերի թեմայով գրված նախկին ուսումնասիրությունները: ՍիվիլՆեթը զրուցել է հեղինակի հետ:

Ո՞վքեր են թաքուն կամ ծպտյալ հայերը, ի՞նչ շերտեր են ընդգրկում և  ինչու՞ թաքուն կամ ծպտյալ հայեր:

1915-ի Ցեղասպանության ապրող զոհերն են,  հազարավոր հայ որբեր, որ թուրքերի և քրդերի կողմից իսլամացվեցին որբանոցներում ու մահմեդականների տներում:  Մասնավորապես, աղջիկ որբերին կանանց շուկաներում վաճառում էին մի գառան գնով, և որպես սպասուհի, խորթ դուստր կամ էլ որպես կին նրանք  ստիպված ապրում էին մահմեդական ընտանիքներում: Բայց շատերը իրենց հայկական արմատները այդպես էլ չմոռացան, գաղտնի ձևով պահեցին իրենց ինքնությունը  և որպես կանոն մեռնելուց մի քանի ժամ առաջ հաջորդ սերունդներին բացահայտեցին իրենց գաղտնիքը: Շատերը ջանք թափեցին իրենց զավակներին ամուսնացնելու ուրիշ թաքուն հայ  ընտանիքների երեխաների հետ: Մոտ 100 տարի հետո որոշ իրադարձությունների բերումով այս թաքուն հայերի թոռները քաջություն ունեցան բացահայտելու իրենց հայկական արմատները և սկսեցին վերադառնալ հայ լեզվին, մշակույթին ու քրիստոնեությանը:

Ումի՞ց են նրանք թաքնվում, իրենք իրենցի՞ց, թե՞ ուրիշներից:  Տեսակետ կա, թե թուրքական պետությունը գիտի, թե ով է իրականում ծպտյալ հայ: Այդպե՞ս է:

Ամբողջովին շրջապատված մահմեդական ընտանիքների անդամներով, թաքուն հայերը ստիպված էին իրենց  հայությունը գաղտնի պահել իրենց տան մեջ: Տնից դուրս, թաղի մեջ, հարևանների մոտ, աշխատանքի վայրում, դպրոցում իրենց ապրուստը և կյանքը մշտապես վտանգված էր հայ լինելու պատճառով:  Դրա համար էլ սովորաբար մեծերն անգամ իրենց զավակներին չէին ասում հայկական արմատներ ունենալու մասին: Օրինակ՝ փոքր աղջիկը լալով դպրոցից տուն է գալիս և ասում, որ դասընկերները իրեն հայհոյել են՝ «հայ» կոչելով: Մայրը հարկադրված պատմում է, որ իրենք հայ են, բայց պատվիրում, որ երբեք հարևանների հետ այս մասին չխոսի: Այո՛, կառավարությունը լավ գիտի, թե որ ընտանիքներն են հայ որբերի ժառանգները, և որքան էլ այս ընտանիքները իրենց մահմեդական թուրք ձևացնեն, միշտ կասկածի  և կառավարության հսկողության տակ են: Օրինակ, թուրքական բանակում օդաչու չի կարող դառնալ մեկը, որ ծպտյալ հայի ընտանիքից է սերում:

Վերնագրում  շատ խոսուն բառ կա՝ ճկունություն: Ի՞նչ ճկունության մասին է խոսքը:

Անգլերեն resilience բառը հայերեն թարգմանելը  մի փոքր դժվար է: Այո՛, նշանակում է ճկունություն, բայց նաև տոկունություն, նաև գոյատևություն դժվար պայմաններում: Բռնի իսլամացած որբ երեխաները հաճախ ստիպված էին ապրել այն թուրքերի ու քրդերի հետ, որոնք սպանել էին իրենց հայ ծնողներին, տիրացել էին իրենց տանը կամ գործարանին: Իսլամացած որբ աղջիկը հաճախ ստիպված էր ամուսնանալ և զավակ բերել իր ծնողներին սպանած թուրքի կամ քրդի համար:  Բայց նրանք ելք գտան ապրելու ու գոյատևելու: Օրինակ, մի թաքուն հայ դարձավ մահմեդական կրոնավոր՝ իմամ. կեսօրին ազան էր կարդում, բայց գիշերը, իր տան մեջ՝ հայերեն Ավետարան: Իսլամացած հայերը ահռելի մեծ ջանք էին թափում, որ իրենց զավակները իրար հետ ամուսնանան:

Իմ տպավորությամբ, իսլամացած հայերի թիվը հաճախ ուռճացնում են:  Ի՞նչ կասեք այս մասին:

Դժվար է իսլամացած հայերի թիվը որոշել: Բայց տարբեր ուսումնասիրություններից հայտնի է, որ 1915-ին հայկական գավառներում 200 հազար հայ իսլամ է ընդունել՝ ջարդից ու տարագրությունից ազատվելու համար: 100 հազարից ավելի հայ որբեր էլ  Թուրքիայում մնացին ու իսլամացան: Թուրքիայի բնակչությունը 1915-ից հետո յոթ անգամ շատացել է: Ուրեմն 1915-ին 300 հազար իսլամացած հայերի թիվը կարելի է բազմապատկել և հասնել 2 միլիոնի: Այս թվին պետք է ավելացնել Թուրքիայի հյուսիս-արևելքում ապրող համշեցնի հայերին, որ  3-4 դար առաջ են իսլամացվել, և այժմ նրանց թիվը շուրջ 200 հազար է: Ուրեմն Թուրքիայում հայկական արմատներ ունեցող մարդկանց թիվը մի քանի միլիոն է, այսինքն՝ ավելի շատ, քան Հայաստանի բնակչությունը: Բայց անկարելի է հաստատել, թե այս միլիոնավոր թաքուն հայերի քանի տոկոսը գիտի իր հայկական արմատների մասին, և նույնիսկ եթե գիտի՝ քանի տոկոսը կուզի վերադառնալ իր արմատներին:

Ի՞նչն է ստիպում այս մարդկանց վերագտնելու կամ վերակերտելու իրենց ինքնությունը: Եվ արդյոք  շա՞տ են այդպիսի մարդիկ:

Ծպտյալ հայերի թոռները վերջին 10 տարիների ընթացքում  սկսեցին իմանալ իրենց հայկական արմատների մասին: Որոշ իրադարձություններ հազարավոր թաքուն հայերի մղեց վերադառնալու իրենց արմատներին, խոսքը մասնավորապես Դիարբեքիրի (Տիգրանակերտ)  Սուրբ Կիրակոս եկեղեցու վերաշինության մասին է: Այս շարժումը կշարունակվի, թե ոչ, կախված է Թուրքիայում տիրող պայմաններից և մեր աշխատանքից: Իրենց հայկական արմատները գտնելու հույսերը արագացնելու համար մենք սկսեցինք կազմակերպել հայերենի դասընթացներ նախ Տիգրանակերտում, ապա Դերսիմում և Ստամբուլում: Ես իրականացրեցի մի շարք ծպտյալ հայերի՝ Հայաստանը տեսնելու երազանքը: Սփյուռքի նախարարության օգնությամբ՝  մի քանի անգամ շրջագայություն կազմակերպեցի՝ բազում թաքուն հայերի Հայաստան բերելով: Նրանք Թուրքիայի զանազան շրջաններից էին՝ Դիարբեքիր, Վան, Ուրֆա, Դերսիմ, Այնթափ, Սասուն և համշենական քաղաքներից՝ Հոպայից և Ռիզեից:

Ես այս շրջագայությունների  և թաքուն հայերի պատմությունների մասին գրեցի անգլիական, հայկական և թուրքական մամուլում, հազարավոր թաքուն հայեր սկսեցին  հետաքրքրվել այս նյութերով, սոցիալական մեդիայի միջոցով ինձ հետ շփում հաստատեցին, բայց ավելի կարևոր է, որ Թուրքիայի տարբեր շրջանների իսլամացած հայերը միմյանց հետ կապ հաստատեցին:  Հսկա ցանց ստեղծվեց, և ես այն անվանեցի «Վերածնունդ» ծրագիր (Project Rebirth), որպեսզի շարունակենք Հայաստան այցելություններն ու ավելի արդյունավետ կազմակերպենք լեզվի դասընթացները:

Բայց, դժբախտաբար  թուրքական կառավարության՝ քուրդ զինյալների դեմ մղած պատերազմը կարծես վերջ տվեց Հայաստան այցելություններին: Թուրքիայի արևելքը և հարավ-արևելքը մեծապես տուժեցին այս կռիվներից, հազարավոր շենքեր և թաղամասեր հրդեհվեցին, քանդվեցին: Սուրբ Կիրակոս եկեղեցին ևս վնասվեց: Կառավարությունը Սուրբ Կիրակոս եկեղեցին վերածեց զինված ուժերի կենտրոնի և սեփականացրեց:  Մեծ ջանքերի գնով եկեղեցու հիմնադրամը հաջողեց ետ վերցնել եկեղեցին, և ստիպեց կառավարությանը, որ վնասված եկեղեցին վերանորոգվի: «Վերածնունդ» ծրագիրն այժմ աշխատում է օժանդակել այն թաքուն հայերին, որ բնակարան են կորցրել և օգնել նրանց տեղափոխվել, փաստաբան վարձել, նոր տուն ու աշխատանք գտնել:

Որպես ուսումնասիրող, վստահ եմ,  ականատես եղել եք նրանց ինքնության փոխակերպումներին: Ի՞նչ հետաքրքիր պատմություն կներակայացնեք:

Ծպտյալ հայերի մասին բազմաթիվ հուզիչ պատմություններ կան: Մահմեդական թուրքի կամ քրդի ինքնությամբ ապրելուց հետո հայացած, մկրտվելով քրիստոնյա դարձած մարդիկ կան, հայկական արմատներին վերադառնալու որոշումից հետո իրենց մահմեդական ընտանիքի կողմից արհամարհված ու վտարված մարդիկ կան, Հայաստան այցելության ընթացքում ծանոթացած ու ամուսնացածներ կան, իրենց նորածնին հայկական անուններ տվողներ կան: Բայց կուզեմ երկու դեպք պատմել:

Հայաստան շրջագայության ընթացքում թաքուն հայերից մեկն  առաջին անգամ ծանոթացավ իր պես որբացած զարմիկի հետ, որ Արմավիրի գյուղերից մեկում էր բնակվում:  Երբ ճաշկերույթ կազմակերպեցինք, երբ խմբի բոլոր անդամները ասում- խոսում ու ուրախանում էին, այս երկու տարեց  ազգականները չորս ժամ իրար ձեռք բռնած-նստած էին, իրար էին նայում առանց խոսելու. մեկը հայերեն չգիտեր, մյուսը՝ թուրքերեն:

Մյուս պատմությւոնը․ թաքուն հայերի մասին իմ հոդվածները կարդալով՝ Ամերիկայում ապրող տարեց մի կին, որ փոքր տարիքում որբացել էր և Ամերիկա ուղարկվել, գտավ իր որբացած եղբոր ընտանիքի հետքերը Դիարբեքիրում:  Թուրքիայում մնացած որբ եղբայրը իսլամացել և թրքացել էր, և շատ հաջող շինարար էր դարձել: Թոռը, որ նույնպես լավ շինարարի համբավ ունի Ստամբուլում, որոշեց Ամերիկա գնալ և այցելել իր պապիկի հայ քույրիկին: Երբ առաջին անգամ իրար տեսան, տարեց կինը մի տարօրինակ բան խնդրեց երիտասարդ շինարարին. ուզեց միասին պառկել: Շվարած երիտասարդին բացատրեց, թե միայն ուզում է իր եղբոր հոտն առնել, ու տակավին հիշում է, թե ինչպես քույր ու եղբայր միասին պառկում էին որբանոցում:

Որտեղի՞ց կարելի է ձեռք բերել գիրքը, և մտածու՞մ եք հայերեն թարգմանել:

Գիրքը կարելի է գնել Amazon.com կայքից կամ գրելով books@gomidas.org  էլեկտրոնային հասցեին: Մեծ ցանկություն ունեմ գիրքը հայերեն ու թուրքերեն թարգմանելու, հուսանք՝  ժամանակը և նյութական միջոցները հնարավորություն կընձեռեն իրականացնելու այս ծրագիրը: Բայց ավելի կարևոր է, որ Թուրքիայի պայմանները նորից նպաստավոր լինեն վերսկսելու մեր «Վերածնունդ» ծրագրի աշխատանքները՝ կազմակերպելով Հայաստան այցելություններ և նման այլ միջոցառումներ՝ թաքուն հայերին իրենց արմատներին վերադարձնելու համար:

Զրույցը՝ Գոռ Երանյանի

https://www.civilnet.am/news/2019/02/18/Նոր-գիրք-ծպտյալ-հայերի-մասին/354940