ՀԱՄԱՑԱՆՑԻ ՎՐԱՅ ԴԻՒՐՈՒԹԻՒՆ

Ֆրանսայի Արեւելեան լեզուներու եւ քաղաքակրթութիւններու ազգային կաճառի, Փարիզ, հայկական ուսումնասիրութիւններու պատասխանատու Անահիտ Տօնապետեան վերջերս «Նոր Յառաջ» թերթին տուած հարցազրոյցին մէջ մանրամասնօրէն բացատրած է, որ արեւմտահայերէնի համար համացանցային միջավայրի մէջ ապահովուած ISO կարգանիշը ի՛նչ նպատակի կը ծառայէ եւ ի՛նչ հեռանկարներ կը խոստանայ։ Ստորեւ կ՚արտատպենք յայտնի լեզուաբանին հետ կատարուած հարցազրոյցը, որու հեղինակն է Ժիրայր Չոլաքեան։

*

-Արեւմտահայերէնը ունեցաւ իր յատուկ կարգանիշը՝ «Վիքիմետիա Հայաստան» գիտակրթական կազմակերպութեան, «Գալուստ Կիւլպէնկեան» հիմնարկութեան եւ Փարիզի Արեւելեան լեզուներու եւ քաղաքակրթութիւններու ազգային հիմնարկի (ԻՆԱԼՔՕ) հայագիտական ամպիոնի տարած ջանքերուն շնորհիւ։ Արեւմտահայերէնի համար նախատեսուած ISO կարգանիշը ի՞նչ նպատակի կը ծառայէ։

-Միշտ ալ յառաջացած է այն հարցումը, թէ արդեօք արեւելահայերէնի կողքին պէ՞տք է արեւմտահայերէնն ալ նկատի ունենալ իբրեւ մեր լեզուի պաշտօնական տարբերակը, թէ՝ ո՛չ։ Լաւ կը յիշեմ, որ երբ Ֆրանսայի Մշակոյթի նախարարութիւնը հաստատած էր Ֆրանսայի լեզուներու ցանկը՝ ներառեալ արեւմտահայերէնը, ես գրաւոր դիմած էի զանազան պաշտօնական անձերու, որպէսզի պաշտպանեն նշեալ ցանկագրումը։ Այն ատեն ալ հարց ծագած էր եւ մարդիկ կ՚ըսէին, թէ «մեր լեզուն մէ՛կ է եւ կարիք չկայ արեւմտահայերէն տարբերակի ճանաչումին»։ Բայց ի վերջոյ համոզուեցան, որ Ֆրանսայի մէջ արեւմտահայերէնի պաշտօնական կարգավիճակը կրնայ օգտակար ըլլալ։ Վերադառնալով ձեր հարցումին, պէտք է ըսել, թէ նախքան ISO-ի ստեղծումը՝ համացանցի վը-րայ միա՛յն արեւելահայերէնի համար կարգանիշ գոյութիւն ունէր, իսկ այդ կարգադրութեան պատասխանատուն Հայաստանի պետական յատուկ կոմիտէն է, որուն տեսակէտները հաշուի կ՚առնուին։ Այս նոր կարգանիշը ունենալու կարիքը ծագեցաւ, երբ «Գալուստ Կիւլպէնկեան» հիմնարկութիւնը որոշեց՝ արեւմտահայերէնով «Վիքիփետիա»ի յատուկ բաժանմունք մը բանալ, իսկ ասիկա արդէն հաստատութեան հնգամեայ ծրագրին մաս կը կազմէր՝ իբրեւ արեւմտահայերէնի զարգացման նպաստող աշխատանք մը, որպէսզի ան համացանցի վրայ զգալի ներկայութիւն մը ըլլայ եւ երիտասարդները անդրադառնան, որ արեւմտահայերէնը կենդանի լեզու մըն է։ Ինչպէս տեղեակ էք, այս հեռանկարով է, որ «Կիւլպէնկեան»ը կազմակերպեց «Վիքիճամբար»ները (Լիբանան, Փորթուգալ, Ֆրանսա)։

Նախքան այս կարգանիշը, արեւմտահայերէն եւ արեւելահայերէն բոլոր յօդուածները նոյն բաժանմունքին մէջ կ՚իյնային։ Ուրեմն ա՛յս նպատակով է, որ մենք դիմեցինք «Վիքիմետիա» ին, որպէսզի անոր միջամտութեամբ արեւմտահայերէնը առանձին գլուխով ընդունուի ծրագրին մէջ։ Տարիներ առաջ այս ուղղութեամբ Ժորժ-Ակսել Չալոյեան անունով երիտասարդ մը նման փորձ մը ըրած էր, բայց չէր ընդունուած։ Պատճառաբանած էին, թէ երկու տարբերակներու միջեւ մեծ տարբերութիւններ չկան։ Այդ փորձառական աշխատանքը օգտակար եղաւ եւ մենք թղթածրար մը պատրաստեցինք՝ ընդգծելով երկու «լեզու»ներու քերականական, լեզուաբանական եւ ընկերալեզուաբանական տարբերութիւնները։ Եւ այս անգամ մեր խմբային աշխատանքը արդիւնաբեր եղաւ եւ ընդունուեցաւ։ Տեղեկացնեմ, թէ ISO-ն լեզուներու ենթատարբերակներ ունի, որոնք ճանչցուած են եւ կարգանիշ ունին։ Անոնք շատ օգտակար են եւ այդ հովանոցին տակ բաւական աշխատանք կարելի է տանիլ։

-Ձեր բացատրութիւններէն այնպէս կ՚երեւի, որ այս կարգանիշը կրնայ ծառայել համացանցի վրայ արեւմտահայերէն լեզուի գործածութեան համար օժանդակ ծրագրեր մշակելու աշխատանքին, ինչպէս՝ թարգմանիչ, սրբագրիչ, փոխադրիչ՝ արեւելահայերէնէ արեւմտահայերէնի, սովետական ուղղագրութենէ դասականի պատշաճեցում, ձայնային ճանաչում եւ մեքենական արտագրութիւն…։

-Այո՛, արդէն այդպէս էր։ Google-ի մէջ որոնելու ատեն, երբ ըսենք թէ ուղղագրական սխալ մը թոյլ կու տաս, որ կապուած ըլլայ արեւելահայերէնի եւ արեւմտահայերէնի հնչիւնաբանական տարբերութիւններուն, կարգանիշը ինքնաբերաբար արդէն կը սրբագրէ ատիկա։

Պէտք է ըսել, որ ISO-ն կը ցանկագրէ եւ տարբեր համացանցային գործողութիւնները կը դիւրացնէ։ Ինչ կը վերաբերի թարգմանութիւններուն, ատիկա բաւական բարդ հարց մըն է՝ մա՛նաւանդ ինքնաշխատ թարգմանիչներուն քով։ Կարելի է երկու կարգով աշխատիլ. առաջինը պէտք է ջանալ, որ սխալներ թոյլ չտրուին եւ այս պարագային ալ բաւական բացեր պիտի մնան, իսկ երկրորդը մաթեմաթիկոսի աշխատանքն է, որ մի՛այն պիտի հիմնուի վիճակագրական յաճախականութիւններուն վրայ։ Ան կրնայ բաւարարուիլ ըսենք 70-80 առ հարիւր արդիւնքով, իսկ մնացեալն ալ հետզհետէ կը բարելաւուի։ Օրինակ՝ եթէ համացանցի վրայ թրքերէնի ինքնաշխատ թարգմանութիւնները նկատի առնենք, կը տեսնենք, որ շատ գէշ թարգմանուած են, նոյնիսկ բառերու շարադասութեան հարցը չեն կրցած լուծել եւ երբեմն ուղղակի անհասկնալի են։ Միւս կողմէ, անգլերէնի եւ ֆը-րանսերէնի թարգմանութիւնները բաւական գոհացուցիչ են, որովհետեւ հոն բնագրերուն զուզահեռ գոյութիւն ունին հսկայական corpus-ներ, շտեմարաններ, որոնք արդէն թարգմանուած են մարդուժով։ Ըսեմ, թէ Եւրոպական Միութեան բոլոր օրէնքները, պաշտօնական բնագրերը արդէն 27 լեզուներով թարգմանուած են, որովհետեւ մասնագէտները բառարաններու օգնութեամբ գտած են բառերու համապատասխան տարբերակները, որոնց ինքնաբերաբար կը հետեւի շարահիւսութիւնը։

Հայերէնի եւ առաւելաբար արեւմտահայերէնի համար մեր խնդիրը այն է, որ զուգահեռ թարգմանուած բնագրեր չունինք, իսկ եղածն ալ շատ քիչ է։ Գիտէք, պէտք է հազարաւոր բառեր գտնուին, պէտք է ստուգել, թէ ո՛ր բառը ի՛նչ բառակապակցութիւններու մէջ կը գործածուի եւ ըստ այնմ ընտրել համապատասխան տարբերակը։ ISO-ի պարագային կարելի է սա օրինակը բերել. մենք գրադարանի յարկերը շինած ենք, բայց հիմա հարցը այն է, որ այդ յարկերը պիտի կարենա՞նք գիրքերով լեցնել, թէ՝ ոչ։ Այսինքն ISO-ն այս բոլոր գործիքները տեղադրելու կը ծառայէ, որպէսզի փնտռողը զանոնք գտնէ, սակայն հարկաւոր է բովանդակութիւն եւ նիւթ հայթայթել, որպէսզի գործածուի ծրագիրը։

-Այս աշխատանքին մէջ ի՞նչ դերակատարութիւն ունի «Վիքիմետիա»ն։

-«Վիքիմետիա»ն ընդհանուր ծրագիր մըն է, որուն մէջ կը մտնեն տարբեր գործիքներ։ Ան նաեւ «Վիքիփետիա»ն ստեղծողն է, որ «Վիքիմետիա»ի ամենէն երեւելի ծրագիրն է։

-Քիչ առաջ նշեցիք, թէ Հայաստանի պետական յատուկ կոմիտէի համաձայնութիւնը անհրաժեշտ էր՝ արեւմտահայերէնի տարբերակը ստեղծելու համար։ Դիւրին համաձայնեցա՞ն, դժուարութիւն չունեցա՞ք։

-Այո՛, համաձայն գտնուեցան եւ այս հարցին մէջ Սուզաննա Մկրտչեանի միջամտութիւնը կարեւոր դեր կատարեց։ Ան Հայաստանի մէջ «Վիքիփետիա»ի բոլոր միջոցառումները կը կազմակերպէ եւ առաջինն է, որ երկրին մէջ «Վիքի-ճամբար»ի գաղափարը յղացած է։ Ս. Մկրտչեան գիւղական շրջաններու նոր սերունդին կը սորվեցնէ «Վիքիփետիա»ի ծառայութիւններէն օգտուելու ձեւերը, սրբագրելը, «Վիքիփետիա»ի համար յօդուածներ գրելու եղանակները։

Անշուշտ պէտք չէ մոռնալ, որ «Կիւլպէնկեան» հիմնարկութիւնն է, որ իր կազմակերպած արեւմտահայերէնի զարգացման համար երիտասարդներու «Վիքի-ճամբար»ներով ISO ծրագրին հիմնաքարը դրած է։

-Այս ծրագրին մասնակցած է նաեւ ԻՆԱԼՔՕ-ն, յանձին՝ ձեր աշխատասիրութեան։ Գործի ո՞ր բաժինը յանձն առած էիք։

-Լեզուաբանական հարցերու երաշխաւորը ես էի եւ բաւական ուսումնասիրելէ ետք տրամադրութեանս տակ դրուած ձեռագիր աղբիւրները, պատրաստեցի համապատասխան թղթածրարը։ Բայց տակաւին երկար ճամբայ ունինք՝ այս աշխատանքը կատարելագործելու համար։

Հոս առիթէն օգտուելով կ՚ուզեմ անգամ մըն ալ մատնանշել ISO-ի յաջողութիւնը ապահովող «Կիւլպէնկեան» հիմնարկութեան հիմնական դերակատարութիւնը։

---

http://www.jamanak.com/content/լրահոս%2F1-12-2018-համացանցի-վրայ-դիւրութիւն