Türkiye neden battı?

Sevan Nişanyan

Brezilya taşrasında haldır haldır araba sürerken bir kasaba: Comendador Levy Gasparian. Durmadık, devam ettik, ama sonradan aklıma takıldı. Kimmiş acaba?

Gasparian kardeşler 1897’de Sao Paulo’da bir manifatura mağazası açmışlar. Şüphe yok, 1895’te Abdülhamit kıyımından kaçan on binlerden ikisi olmalı. Nereli olduklarını bulamadım; ama o dönemde gidenlerin çoğu gibi Adanalı, Kayserili, Sivaslı olsa şaşırmayız. Oğul Levy, aslı Levon olsa gerek, 1895’te doğmuş. Armen’le evlenmiş. Comendador (“kumandan”) unvanını nasıl edinmiş bilgi yok: ikinci kuşak Ermeni’nin askerlik kariyeri yapması pek duyulmuş şey değil.

1950’lerin başında (demek ki elli yaşını aşmış iken), Rio de Janeiro eyaletinin Três Rios bölgesinde, evvelce birtakım bıçkı tesisleri bulunduğu için Serranias (“Bıçkılar”) adıyla anılan yere dokuma fabrikası kurmuş. Bununla yetinmemiş, belediyenin resmi sitesine göre “büyük bir vizyonla” yörede gayrımenkuller toplayıp çalışanları için evler, apartmanlar, okullar, sinema ve kültür merkezi inşa ettirmiş. 1400 kişi çalıştırmış. “Alçak gönüllü, insancıl, neşeli” bir adammış. Kapısı her zaman herkese açıkmış. Papyon kravat takarmış. Çalışanları için her vesileyle, “hatta vesile bile olmadan” churrasco (barbekü) partileri verirmiş. Bir keresinde Rio de Janeiro’nun meşhur samba okullarından Mangueira’yı partiye getirmiş; sanırım bu olay kasaba tarihinde bir efsane olarak anlatılıyor. Kurduğu Cotonificio Gasparian futbol takımı beş defa Três Rios bölge şampiyonu olmuş. Gençleri kamu hizmetine girmeye teşvik etmiş. Yetiştirdiklerinden biri şimdi filan yerin valisi, diğeri falan yerin belediye başkanı olmuş.

1972’de Rio’da vefat ettiğinde cenazesine kalabalıklar katılmış. Kurduğu yerleşim 1991’de belediye statüsüne kavuşunca oy birliğiyle Kumandanın adını vermişler.

*

İra ile taktık kafamıza, sülalesini izlemeye giriştik. Bir başka Levy Gasparian Face’te bulundu, torunu olmalı. Sao Paulo’da doğmuş, Lizbon’a taşınmış, DJ, işyerleri için müzik düzeni kuran firması var, “Brezilya müziğini ve yaşam tarzını” pazarlıyor. Çok modern, ekonomik sıkıntı tanımadığı belli, biraz playboy. Eşi İtalyan kökenli, galiba annesi de öyle. Sayfasında Ermenilikle ilgili bir iz yok, ama Gasparian soyadlı yirmi akrabası listede. Kardeşler, yeğenler, kuzenler, Kumandan Paşanın sülalesi.

Onları inceledik. Arkadaş listeleriyle beraber belki üç dört bin kişi, modern Brezilya elit kültürünün adeta aile fotoğrafı. Hepsi son derce şık ve güler yüzlü. Yayıncı, sanatçı, akademisyen, uluslararası ifade özgürlüğü konferansı yöneticisi, doğa aktivisti, modern mimari meraklısı, rallici, yönetici, ABD’de okul, Hollanda’da konser, vb. Olağanüstü kozmopolit; eşler Alman, Japon, İspanyol, Lübnan asıllı. Ama ilaç için listelerde tek zenci yok (oysa Brezilya nüfusunun neredeyse yarısı kara veya kara melezi). Tek bir tane kavgalı, polemikli, hakaretli paylaşım yok. Çoğu siyasete değinmemiş, ama değinenlerin hepsi Partido Novo yandaşı: ilerici, çağdaş, hafif sol tınılı liberal parti.

Toplam otuz Gasparian arasında Ermenice bildiğini belirten yok. “Ermeni” konularına ucundan dahi değinen yok. Kusursuz bir asimilasyon örneği sanırım. Buna karşılık Brezilya’nın ve dünyanın dört yanına dağılsalar da klan dayanışması tükenmemiş görünüyor; sık sık layklaşıp haberleşiyorlar.

Düşünüyoruz: Türkiye kültüründeki o çirkef damarın kışkırttığı tepki olmasa benim bugün Ermenilikle ne bağım kalmış olurdu? Kimin kalmış olurdu?
*

Arayınca bulunuyor. Harputluymuşlar, yani Elazığ. İki kardeş bir müddet Brezilya’ya çalışmaya gitmişler. 1894’te Harput’a dönmüşler. 1895’te Harput katliamlarından canlarını kurtarıp ailece Sao Paulo’ya taşınmışlar. https://hyetert.org/2012/05/25/armenians-in-brazil/

Kumandanın kardeşi olan Gaspar Gasparian (1899-1966) dünyaca ünlü fotoğrafçı. Foto-kübizm akımının kurucusuymuş. Fotoğraf alanında 20. yy’ın sayılı öncülerinden diyorlar. http://gaspargasparian.com/fotos.html

Yeğen veya kuzen çocuğu olan Fernando Gasparian (1930-2006) demokrasi mücahidi, 20. yy ikinci yarısında Brezilya’nın en tanınmış yayıncısı, siyasetçi, parti kurucusu, kingmaker. 1960-70’lerde Brezilya, bir, dependency teoricileriyle, iki, liberation theology’cileriyle meşhurdu. İkisinin de baş yayıncısı Gasparian’mış. https://www.independent.co.uk/news/obituaries/fernando-gasparian-421600.html

http://nisanyan1.blogspot.com/2018/08/turkiye-neden-batt.html