Ermenistan gibi dağlık coğrafyaya sahip ülkelerin dağlara, kayalara, hatta taşlara olan yakın ilgileri ve saygıları, onların bir özelliği olarak bilinmektedir: Onlar, taş ve kayaların mistik bir gücü ve kavramı temsil ettiği inanmaktadırlar:
Efsanelere göre, Ermeni Atalarının büyük babası Hayk, ölümünden önce, soyuna Ermenistan’daki kaba taşları düzeltip süsleyerek onlardan sanat eserleri yaratmalarını talep etmiş:
Ermeniler Ata dedelerin talimatı doğrultusunda taşları düzeltip, işleyerek, süsleyerek onlardan birer sanat şaheserleri yaratmışlar görkemli ve ihtişamlı Katedraller, Tapınaklar, Saraylar, Manastırlar, Heykeller, Anıtlar, Kaleler inşa etmişler. Ancak Ermenistan coğrafyası her türlü akınlara açık olduğundan ,akınlara ve istilalarına hedef olmuş ,her akıncı Ülkeyi soymuş, sanat şaheserlerini çalmış, imha ve talan etmiş ,ülkeyi harabeye çevrilmiş: Bu nedenle Ermeniler ürettikleri sanat eserlerini akıncıların istilasından kurtarmak, onların yaratığı tahribatı asgariye indirebilmek için ,sokak kaldırım taşlarını işleyip süslemiş ve bu şekilde sanat eserleri üretmiş ve bu eserleri de, topluma açık yerlere bırakırlarmış: Bu durumda ,sanatsal açıdan işlenen ve süslenen kaldırım taşlarından başka talan ve imha edecek bir şey bulamayan akıncıları hayretler içinde kalırlarmış :Ermeni Khaçtaş (Khaçkar) yaratıcılığının bu olgudan doğduğu söylenir:
Ermeniler büyük sanat yapıların inşasına paralel olarak, sanatsal yaratıcı yeteneklerini mimari sanatının içinde de şekillendirmişlerdir:
Anlatımlara göre, Khackarlarin (Khaçtaşların) üretilmesi M.S 301 tarihinde Hristiyanlığın resmi devlet dini olarak tanınmasıyla başlar: O zamanlar, Khaçkarlar, akıncıların istilasından ve imha etme tehlikesinden uzak tutmak amacıyla mezar taşı olarak mezarlıklara, kayalık bölgelere, dağların tepelerine ve kutsal mekanlara yerleştirilirdi:
Khaçtaş anıt ve kutsal taş olarak kabul edilir ve Khaçtaşların bulunduğu yerler de kutsal mekanlar olarak anılırlar:
Khaçtaşlar Ortaçağ Ermeni sanatının kendine özgü yansımalarından biridir:
Ermenistan’da, birbirine benzemeyen 50 000 den fazla el oyması khaçtaşlar bulunmaktadır, nadide güzelliklerle süslenmiş bu taşlara yontular ve oymalarla bezenmiş ön yüzü Hristiyanlık inancının simgesi olan “Khaç” resimlendirildiği için “Khackar” (Khaçtaş) denilmektedir:
Her bir khaçtaşın kendine has süsü vardır: Dünya’da, Tanrıya imanını ve inancını bu şekilde anlatan Ermenilerden başka bir millet yoktur: Khackarlarin ( Khaçtaşların) alt kısmına, “Sonsuzluğu ” simgeleyen güneş resmi oyulmuştur, ortasındaki <<Khaç>> ise,İsa Mesih’in çarmıha gerildiğini simgeler, kenarları ise üzüm, nar, ekmek, başak, kuş, insan, yaprak gibi oyma süslerle bezenmiştir, bu süsler İsa Mesih’in Ölülerden dirilişini simgeler:
Khackarların (Khaçtaşların) arka yüzleri düzdür veya kitabe veya tutanak vardır, bu kitabeler veya tutanaklar sanki Ermeni halkın geçmişini anlatan tarih kitabının sayfasına benzerler: Hatta, bunların dışında üstü bir tiyatro oyunun senaryosu oyulmuş kaldırım taşına da rastlanıldığı söylenilmektedir:
Aslında Khaçtaşlar Ermeni halkının yaşamının bir panoramasıdır ve ince ve nadide süslerinin ahengi ile hayranlık uyandırmaktadır: Khaçtaşlar, süslü oymalarının resminin nazikliği ile ince örgü işleme dantelaya benzerler:
Ortaçağ Ermeni Khataşlarının çeşitli anlam ve ifadeleri vardır, askeri bir zaferin, sosyal, dini, tarihi veya kutsal bir olayın, ulusal bir kahramanın, bir şehidin anısına veya ulusal mutlu bir günün kutlanmasına ,arzularına erişemeyen sevgililerin anısına ithaf edilen khaçtaşlar vardır:
“Genel Koruyucu” ,”Şifa Veren” gibi adlar verilen Khaçtaşlar vardır, bunların en ünlülerinden Hağbat manastırındaki 1271 tarihli Vahram usta yapıtı Khaçtaşı örnek gösterebiliriz: Halk bu khaçtaşların, doğadan güç alarak hastalıklara ve marazlara şifa verdiğine, kişiyi kötülüklere karşı koruduğuna inanmakta, ziyaretine gitmektedir:
En eski khackar 891 tarihli yapımı ve Kral Aşot Pakraduni nin eşi Kraliçeye armağan edilen Garni pagan tapınağı bölgesindeki Khaçtaş olduğu söylenir: En çok Khackar Culfa bölgesinde bulunmaktadır, önceleri 10 000 khaçtaş olduğu söylenirken ,zamanımızda bu sayının 2500 civarında olduğu söylenmektedir: Ayrıca Ermenistan’ın Noraduz bölgesindeki “Khaçkarlar Ormanı” özel bir müze olarak sayılabilir.
Khaçtaşları yapan ustalarının çok azların adları günümüze kadar ulaşabilmiştir, bunlardan 12. y.y.ın ünlü khaçtaş ustaları arasında <<Mığhitar>> ustayı, 13-14.y.y ünlü ustası <<Momig>> ustayı, 1291 yılında Goşavank’da birçok Khaçtaş inşa eden <<Boğos>>ustayı, 1591-1610 yılları arasında 300 den fazla khaçtaş inşa eden <<Kiram>> ustayı sayabiliriz:
Khackarlar vatanseverlik, kendine özgü Ermeni kültürü, Ermeni sanatının yüksek zevki ve üstün yeteneği yansıtma araçlarından biridir ve uluslararası sanat dünyasında değerli bir yeri vardır:
Dr.med.Sarkis Adam
Kaynaklar:
H.L. Petrosyan – khachkar -2008
L. Azarean – Kharkarer -1973
Khaçkareru Tsakman şurç-Vartuhi Vartazarian-27 Mayıs 2011
www.khackar.am
Ermeni Ansiklopedisi.
İlk yorum yapan siz olun