ՊԷՇԻԿԹԱՇԼԵԱՆԻ ԱՆՄՈՌԱՆԱԼԻ ՊԱՏԳԱՄԸ՝ «ԵՂԲԱՅՐ ԵՄՔ ՄԵՔ»

Հետեւաբար, անժամանցելի գաղափարախօսութիւն մըն էր այս։

Կը պատմուի որ Պէշիկթաշլեան ամէն Կիրակի առտու ժամ մը Օրթագիւղի հայ կաթողիկէ եկեղեցին կ’երթար, ներկայ կ’ըլլար պատարագին, ապա ժամ մըն ալ՝ նոյն թաղամասի հայ առաքելական եկեղեցւոյ արարողութիւններուն կը հետեւէր…։ Ան իր անձին իսկ օրինակով՝ կը յիշեցնէր բոլորին, թէ «եղբայր եմք մեք»…։

«Եղբայր եմք մեք»ը երկա՜ր ատեն շրթներու վրայ մնաց Պոլիս եւ այլուր։ Կ’երգուէր խնջոյքներու ընթացքին կամ ազգային տօներու առիթով։

Կը յիշեմ, որ զայն յուզիչ ոճով կ’երգէր մանաւանդ հայրենի բանահաւաք, ազգագրագէտ ու երգերու մեկնաբան Հայրիկ Մուրատեան (1905–1999)։

*

Պէշիկթաշլեան եղբայրասիրութեան իր կոչերը հանրութեան հասցուց նաեւ թատրոնի միջոցաւ։

Թատրոնը, այդ շրջանին, ամէնէն շատ ժողովրդականութիւն վայելող արուեստի արտայայտութիւնն էր։ Եւ Պէշիկթաշլեան ի՛նք թատերագիր մըն էր արդէն, արեւմտահայ նոր փթթող գրականութեան,– Զարթօնքի շրջանի,– առաջին թատերագիրներէն մէկը։ Կը պատմուի, որ 1856-էն սկսեալ Օրթագիւղի հայ կաթողիկէ վարժարանին մէջ, ուսուցչագործութեան առընթեր, ան լայն ժամանակ կը յատկացնէր թատերական փորձերու։ Իր պատրաստած այդ թատերախաղերը երբեմն տեղի կ’ունենային միեւնոյն վարժարանի սրահին, երբեմն ալ թաղին մեծահարուստներու տուներուն մէջ ու մեծ շահագրգռութիւն կը ստեղծէին։ Օրթագիւղ այս մարզին մէջ անմրցելի էր։

ԺԹ. դարու կէսերուն, իսկապէս, արեւմտահայ թատրոնը Պոլսոյ մէջ կ’ապրէր ծաղկումի եւ յարաճուն վերելքի աննախադէպ շրջան մը։ Եւ այդտեղ շատ մեծ եղաւ դերը Պէշիկթաշլեանին, որ թէ՛ անձնուէր դերասաններու փոքր խումբեր կը մարզէր ու անոնցմով կանոնաւոր ներկայացումներ կը սարքէր (երբեմն ի՛նք ալ դերեր ստանձնելով), թէ՛ ալ թատերախաղեր գրի կ’առնէր կամ կը թարգմանէր՝ նիւթ հայթայթելու համար մայրաքաղաքի թաղերուն մէջ կազմաւորուող բազմաթիւ թատերախումբերուն։

Այս պատճառով ալ, ոմանք Պէշիկթաշլեանը կը համարեն հայ թատրոնի իսկական հիմնադիրը։

Իր թատերական շահագրգռութիւնը ապահովաբար կու գար Իտալիայէն, ուր ուսանեցաւ ան, նաեւ՝ Մխիթարեան հայրերէն, որոնք գրեր ու բեմ հաներ էին մեր առաջին թատերախաղերը, դպրոցներու համեստ մակարդակով ու ընդհանրապէս կրօնաշունչ բովանդակութեամբ։ Պէշիկթաշլեանի համար թատրոնը ազդակ մըն էր հայախօսութեան տարածման եւ աշխարհաբարի կազմաւորման ու յղկումին համար, նաեւ միջոց՝ դաստիարակչական ու հայրենասիրական ազդու պատգամներու։ Բայց նաեւ կապ մը՝ «մրրկաւ» զատուած հայ հատուածներուն միջեւ…։

Պէշիկթաշլեանի թատերական գործունէութիւնը տեւեց աւելի քան տասը տարի, յետոյ դադրեցաւ։ Իր բոցավառած ջահը պատուով յառաջ տարուեցաւ իր ձեռնասուններուն կողմէ։

Պէշիկթաշլեանի ստորագրութիւնը կրող տասի չափ թատերախաղեր հասած են մեզի, ոմանք՝ թարգմանութիւն։ Ասոնցմէ չորսը ինքնագիր ողբերգութիւններ են եւ իրենց նիւթը կ’առնեն հայոց պատմութենէն.– «Կոռնակ», «Արշակ Բ.», «Վահան» եւ «Վահէ»։ Արեւմտահայ թատերագրութեան առաջին նմոյշներն են ասոնք։ Մեր գրականագէտները, ընդհանրապէս, գրական արժէք չեն տեսներ այս թատերախաղերուն մէջ, այլ պարզապէս կը շեշտեն որ անոնք գրի առնուած են հապճեպ, դաստիարակչական գործնական նպատակներով։

Հոգ չէ։ Պէտք չէ անպայման արուեստի պսպղուն կայլակներ կամ հասունութիւն փնտռել այդ շրջանի թատերական ստեղծագործութիւններուն մէջ։ Չմոռնանք որ անոնք առաջին ծիլերն էին հայ թատրոնին. չմոռնանք նաեւ գրաքննական ճնշումները, որոնց կուրծք տալով՝ Պէշիկթաշլեան եւ իր նմանները կը յաջողէին սուլթաններու քիթին տակ բեմ հանել հայկազնեան ցեղի հին թագաւորներ կամ զօրականներ (իրենց խաւաքարտէ սուրերով ու թուղթէ փայլփլուն թագերով), անոնց բերնին մէջ կը դնէին շքեղ ու յանդուգն խօսքեր կամ սրտառուչ բացագանչութիւններ եւ այդ բոլորով՝ քիչ մը հպարտութիւն ու պուտ մը հայրենասիրութիւն կը ներարկէին Պոլսոյ թատերասրահները լեցնող խանդավառ բազմութեանց։

Գրագիտուհի Զապէլ  Եսայեան Պաքուի մէջ Պէշիկթաշլեանի մասին տրուած ատենախօսութեան ընթացքին (1917) ծանրօրէն քննադատելով ու ձաղկելով հանդերձ անոր թատերակները, խոստովանած է ի վերջոյ. «Հակառակ իր թերութիւններուն, չէ կարելի ուրանալ, թէ Պէշիկթաշլեան իրական ծառայութիւններ մատուցած է նաեւ իր թատերգութիւններով։ Անիկա իր անձին բոլոր հեղինակութիւնովը աշխատած է մտցնել թատրոնի սէրը  եւ անհամար անհասկացողութիւններու դէմ պայքարելու հարկադրուած է։ Ինքը եղած է նաեւ պատճառ, որ հայ հասարակութիւնը  զգայ ազգային բեմ մը ունենալու նախանձախնդրութիւնը եւ այդ օրերէն՝ վերջապէս թատրոնը դարձած է ազգային անհրաժեշտ հաստատութիւններէն մէկը» (տե՛ս«Նայիրի» շաբաթաթերթ, Պէյրութ, 1 Օգոստոս 1971)։

Այսքանը բաւարար է, որ մենք խոնարհինք թատերագիր Պէշիկթաշլեանի առջեւ։

Կ’արժէ որ շեշտենք, թէ իր թատերախաղերուն մէջ ամէնէն ուշագրաւը «Կոռնակ»ն է։ Ասիկա գրուած է, ըստ կարգ մը հաւաստիացումներու, չորս օրուան մէջ, 1850-ին, եւ նոյն տարին ալ բեմադրուած է Օրթագիւղ, մեծահարուստ Շահինեաններու տան մէջ։

«Կոռնակ»ի մէջ Պէշիկթաշլեան առիթ չի փախցներ եղբայրասիրութիւն քարոզելու։ «Եղբայր եմք մեք»ի գաղափարախօսութիւնը հո՛ս ալ կը յայտնուի շատ ցայտուն կերպով, երբ դերակատարներէն Վահան իշխան խօսքն ուղղելով Կոռնակին, կ’ըսէ.«Կը  վայլէ՞, որ մենք  մէկ ազգ, մէկ արիւն ըլլալով՝ մէկզմէկու կորստեան գուռը փորենք ու հայրենիքը ընտանի պատերազմներով, թշուառութեամբ, ահ ու դողով լեցնենք, ու ան սուրերը՝ որ թշնամեաց արեանը մէջ կրնանք փառաւորել, մեր ազգայնոց սիրտը խոթելով՝ պղծենք բոլորովին։ Ո՜վ ցանկալի ու սիրելի հայոց ազգ, ատելութիւնն ու նախանձը ի՞նչ փոսերու մէջ ձգեցին զքեզ, եւ ինչուան [=մինչեւ] ո՞ւր կրնայիր բարձրանալ սիրով եւ միութեամբ. այո՛, հայրենակիցք իմ, ատելութեան ու նախանձու բացած վէրքերը պէտք է որ սէ՛րը բժշկէ, ուրեմն՝ թօթափեցէ՛ք, հեռացուցէ՛ք ձեր վրայէն ատ կոյր թշնամութեանց ու վրէժխնդրութեան ոգին եւ ազգակործան երկպառակութիւնները։ Հաշտութեան ձեռք տուէք մէկզմէկու ու մէկզմէկու գիրկը  նետուելով՝ մոռցէ՛ք, մարեցէ՛ք ձեր սրտին մէջ  ոխութեան ու ատելութեան բորբոքը»։

Միւս կողմէ սակայն, «Կոռնակ» առիթ մը հանդիսացած է Պէշիկթաշլեանին, որպէսզի ան մերկացնէ ու խարազանէ Անտոն Հասունը։ Կոռնակ՝ ի՛նքը, չարին մարմնացումն է փիէսին մէջ. ու թատերագիրը զայն զուգահեռ գիծի վրայ կը բերէ Հասունին հետ, անուղղակիօրէն, հերոսներէն Ներսէս նախարարի բերնով.

– …Վախցի՛ր, սոսկացի՛ր Կոռնակ, դուն որ չարութեան մէջ ՀԱՍՈՒՆՑԵՐ ԵՍ ու նենգութեամբ, խարդախ հնարքներով ու անհաշտ ատելութեամբ իրաւանց ու արդարութեան դէմ կը պատերազմիս, ու ժպիրհ ձեռքովդ թոյն կը սերմանես ազգիդ մէջ…» (ընդգծումը իմ կողմէ)։

Պէշիկթաշլեան ինք եւս քանի մը անգամ դերեր ստանձնած է «Կոռնակ»ի մէջ։ Այս մասին վկայութիւն ունի Արշակ Չօպանեան իր վերոնշեալ կենսագրական գիրքին էջերուն.«Այն մէկ քանի անգամուն երբ ինքն իսկ խաղացած է, խորապէս յուզած է հասարակութիւնը իր բնական ու հոգելից խաղացուածքովը, բայց իր ընկերները  կ’աղաչէին, որ ետ կենար դերասանական մասնակցութենէ, վախնալով որ իր փափուկ առողջութիւնը  չվտանգուէր խաղալու ատեն իր զգացած բուռն յուզմունքէն»։

Պէշիկթաշլեանի «Արշակ Բ.» թատերակն ալ բազմիցս բեմ բարձրացեր է, թէ՛ Պոլիս, թէ՛ Իզմիր։ Մայրաքաղաքի Արեւելեան Թատրոնի ներկայացումներուն առաջին թատերաշրջանին իսկ (1861-62), անիկա մուծուեր է յայտագրին մէջ։ Յ. Ճ. Սիրունի կը վկայէ այդ մասին՝ գրելով.

– Երբ ան կը ներկայացուէր 1862 Մարտ 23-ին, երեկոն տօնական հանդիսութեան մը բնոյթը կ’առնէր։ Ժամանակակից մամուլը խանդավառ է Արեւելեան Թատրոնի բեմին վրայ նուիրագործուած տեսնելով հայ ժողովուրդի կապը իր անցեալին հետ, թէեւ, չենք գիտեր ինչ մտավախութեամբ Պէշիկթաշլեանի թատերախաղին իբր տիտղոս տրուած էր «Անձնասպան իշխանը», մինչ քանի մը տարի առաջ Օրթագիւղի բեմին վրայ ան ներկայացուած էր իր բուն տիտղոսով («Պոլիս եւ իր դերը», Գ. հատոր, 1987, Անթիլիաս, էջ 385)։

Այո՛, կազմակերպիչները խուսափեր էին հայ թագաւորի մը (Արշակ Բ.) անունով թատերախաղ սարքելէ՝ պետական գրաքննութեան կաշկանդումներէն ձերբազատելու համար…։

(շար. 4)

Լեւոն Շառոյեան