Շնորհաւոր Սուրբ Ծնունդ Քրիստոս Ծնաւ եւ Յայտնեցաւ Ձեզի,Մեզի Մեծ Աւետիս.
Հայաստանեայց Առաքելական Ս. Եկեղեցին, Տէրունական երկու մեծագոյն տօներէն, Ս. Ծննդեան եւ Ս. Յարութեան տօներու նախորդող օրերուն կը կատարէ արարողութիւններ, որոնք կը կոչուին ճրագալոյց:
Առաջինը, անպայման կը զուգադիպի Յունուարի 5-ին, որովհետեւ Ս.Ծնունդը Յունուարի 6-ին է, իսկ երկրորդը` Ս. Յարութեան կիրակիին նախորդող Շաբաթ օրը:
Ճրագալոյցը որպէս բառ եւ իմաստ կը նշանակէ ճրագ վառել, մոմ վառել, լուսաւորման օր: Փրկչի Սուրբ ծննդեան առիթով իբրեւ ծնունդ անմահ լոյսին:
Ճրագալոյցի օրը տեղի կ’ունենայ ժամերգութիւն, ընթերցուածք, երեկոյեան Սուրբ պատարագ : Մեծ թիւով հաւատացեալներ ներկայ կ’ըլլան եկեղեցի` Սուրբ Հաղորդութիւն ստանալու,լուծելու իրենց պահեցողութիւնը եւ դիմաւորելու Սուրբ Ծննդեան Աւետիսը:Հայ ժողովուրդի հնագոյն սովորութիւններէն մին է, ճրագալոյցին եկեղեցիէն, վառուած մոմերով աստուածային լոյսը իրենց տուներէն ներս տանել, որպէս խորհրդանիշ` վերստին լուսաւորման Քրիստոսի անմար լոյսով:
Ճրագալոյցի երեկոյեան պատարագէն ետք կրօնական առումով արդէն իսկ ծնունդ է եւ դպիրները երգելով կ’աւետեն. «ՔՐԻՍՏՈՍ ԾՆԱՒ ԵՒ ՅԱՅՏՆԵՑԱՒ»:
Հին ժամանակին աւանդական սովորութիւն էր նաեւ խթման գիշեր մինչեւ ուշ ժամերու խումբերով շրջիլ թաղերը եւ հայ հաւատացեալներու բնակարաններուն առջեւ երգել եւ նուագել ծննդեան հոգեպարար “Խորհուրդ մեծ եւ սքանչելի”, “Այսօր տօն է Սուրբ Ծննդեան”,”Մելքօն ,Քասպար եւ Պաղտասար Աւետիս”շարականները եւ ստանալ Ծննդեան նուէրներ: Այս աւանդութիւնը մեծ ընդունելութիւն ունէր մեր ժողովուրդին մօտ:
Ճրագալոյցը, ժողովրդական լեզուով կը կոչուի խթում: Ճրագալոյցի ընթրիքը իւրաքանչիւր հայաբնակ վայր իր սովորութեան եւ աւանդութեանց համաձայն կը կատարէ իւրայատուկ ձեւով:
Խթումը կը անուանենք ճրագալոյց, որովհետեւ անցեալին սովորութիւն էր , ճրագալոյցի արարողութեան ընթացքին հաւատացեալներ իրենց ձեռքերուն մէջ վառուած մոմ կը բռնէին եւ աւանդութիւն էր այս մոմերը տուն տանիլ, որ տուներուն մէջ եւս ճրագ մը վառուած մնար, որպէսզի Ս. Ծննդեան աւետիսը տարածող մոգերը կարենային այցելել եւ նուէրներ ու առատ ուտելիքներ տանիլ աղքատներուն:
Աւանդութեան համաձայն Ծնունդի խթման ճաշասեղանին վրայ կը դրուէր մոմեր, կը նախընտրուէր 7 մանիշակագոյն մոմերով զարդարուած “Հիսնակի Ծաղկեպսակը”,որուն 6 մոմերը հիսնակի շրջանին անցեալ 6 շաբաթներու ընթացքին արդէն վառուած էին, խթման գիշեր կը վառուի վերջինը, այսինքն 7-րդ մոմը , որպէս խորհրդանիշ Յիսուս Քրիստոսի անմար լոյսը:
Շատ գեղեցիկ է խթման աւանդութիւնը երբ իւրաքանչիւր ընտանիք իր ընթրիքի սեղանին վրայ զետեղած Քրիստոսի լոյսը` խորհրդանշուած մոմով եւ աղօթք մատուցանելէ յետոյ Ս. Ծննդեան աւետիսը ընտանիքի անդամներու փոխանցումը, ըսելով :«Քրիստոս ծնաւ եւ յայտնեցաւ, Ձեզի մեզի մեծ աւետիս» եւ զիրար շնորհաւորելով եւ բարեմաղթութիւններ կատարելով, միասնաբար ընթրիքի սեղանին շուրջ նստելով, ուրախանալով դիմաւորել Սուրբ Ծնունդի տօնը:
Սովորաբար,Հայոց Ծնունդի տօնական ընթրիքին պատրաստուած կ’ըլլան ձուկ, բանջարեղէն, շոմին, հաւկիթ, գինի որպէս հիմնական եւ աւանդական ուտելիքներ, ինչպէս նաեւ զանազան այլ սնունդներ, միջավայրի սովորութեանց եւ բարքերուն համաձայն:
Հին շրջաններուն կարգ մը հայաբնակ Անատօլուի գիւղերու մէջ հայերը համազուած էին որ Յունուար 5- ին Ծննդեան նախընթաց երեկոյին գետերու, առուներու եւ միւս հոսող ջուրերը միաժամանակ պահ մը կանգ կ’առնեն:Եթէ,կարողանան այդ պահը իմանալ ,հոսող ջուրին մէջ սափոր մը եւ կամ աման մը դնելով , անհամբեր կ’սպասէին հոսող ջուրին կանգնելու պահուն ,այն համոզումով որ սափորը եւ կամ ամանը “Ոսկի Դառնայ”:
Ուրիշ շրջանի մէջ ալ հայ ժողովուրդը գետէն եւ կամ ակերէն տուն ջուր կը բերէին , այն յոյսով որ, ջուրը եւ ամանը “Ոսկի” դառնայ:
29 Դեկտեմբեր- 5 Յունուար թուականներու միջեւ տեւող Սուրբ Ծննդեան շաբաթապահքը խթման գիշեր յատուկ հանդիսւորութեամբ եւ համապատասխան արարողութիւններով կը լուծուի: Սովորաբար երեկոյեան ժամերգութիւնէն-ճրագալոյց- տուն վերադառնալով Սուրբ Ծննդեան պահքը կը բացուէր մատաղի եւ կամ պարզ մսաջուրէ պատրաստուած ապուրով.
Հայ կեանքի մէջ ընդունուած սովորութիւն է նաեւ խթումի գիշեր եւ Ծննդեան տօնի օր, տան փոքրերը կ’երգէին մի քանի Ծննդեան երգերը եւ կամ կ’արտասանէին ոտանաւորներ եւ կ’ստանային իրենց տօնական նուէրները:
Քրիստոսի Ծննդեան տօնի առթիւ հայ ժողովրդի բանաստեղծական ոգին յօրինել է զանազան հայաբնակ վայրերու յատուկ ժողովրդական երգեր:
Յունուր 6 ին, Սուրբ Ծննդեան յատուկ պատարագէն ետք կը կատարուի,Յորդանան գետի մէջ Քրիստոսի մկրտութիւնը խորհրդանշող “Ջրօրհնէնք”ի արարողութիւն(խաչը ջուր նետել) :Պատարագիչը ժողովուրդի ներկայութեամբ խաչը կը նետէ ջուրը եւ միւռոն կը կաթեցնէ ջուրին մէջ: Այս հրաշագործ ջուրը ժողովուրդը իր հետ տուն կը տանի,հիւանդութիւններու եւ ձախողութիւններու դէմ առնելու համար օգտագործելու հաւատքով: Այս օրհնուած ջուրը կը պահուի մինչեւ յաջորդ տարուան Սուրբ Ծնունդ.Խաչը ջուրէն հանելու պատուաւոր շնորհը կ’ընծայուի օրուայ խաչքաւորին.
Սուրբ Ծնունդի յաջորդ օրը “Մեռելոց” է , ժողովուրդը կ’այցելէ գերեզմաններ ու աղօթքներով կը յիշատակուին ննջեցեալները.
Տոքթ.Սարգիս Ատամ
Ակ: Տօներ-Յուշամատեան
Kutsal Doğuş Arefesi ve Kutsal Doğuş Yortusu (Surp Dznunt)
Ermeni Havariler Ortodoks kilisesinin ana yortularından ikisi olan Kutsal Doğuş Yortusu ve Kutsal Diriliş Yortularından bir önceki gün kiliselerde güne özel dini ayin yapılır. Bu günlere Ermenice, Crakaluytz (Yortu Arefesi) denir. Bu günlerin ilki 5 Ocak’a Kutsal Doğuş Yortusu öncesine, diğeri ise Kutsal Diriliş Yortusu Pazarı (Paskalya) öncesi Cumartesi gününe rastlar.
Crakaluyts(Yortu Arefesi) Ermenicede kelime anlamıyla, Lamba Yakmak,Işık Yakmak,Mum Yakmak daha doğrusu ”Aydınlatma”anlamına gelir, bu bağlamda,Kutsal Doğuş Yortusu Arefesi(Crakaluyts) ,kurtarıcı İsa Mesih’in doğumunu simgeleyen ”Sönmez İşık” (Ebedi Işık) anlamını taşır.
Bu gün kiliselerde özel dualar okunur, özel ayinler yapılır,Kutsal Doğuş Yortusu Perhizi(oruçu) tutanlar, bu gün perhizlerini (oruçlarını) açarlar:
Kilisede ayine katılan halk birbirini ”Kutsal Doğuş Müjdesi” ile selamlar ve kutlar, ayin sonrasında kilisede yanan mumlardan birini ”İsa Mesih’in Ebedi Işığı”(Sönmez Işığı)simgesi olarak, mumu södürmemeye çalışarak evine götürür. Kilisede ayin esnasında mugayinler ”İsa Doğdu ve Belirdi” ilahileri okuyarak kutsal mujdeyi açıklarlar:
Eski zaman ermeni yaşamında gençler,gece yarınlarına kadar sokaklarda eğlenerek, şarkı ve türkü okuyarak yortuyu kutlamayı gelenek haline getirmişlerdi ,ev ev dolaşarak ”Büyük ve Muhteşem Müjde”,”Bugün Kutsal Doğuş Yortusu”,”Melkon,Kasbar ve Bağdasar,Avedis”gibi şarkılarını okuyarak bayram hediyelerini ve harçlık toplarlardı.
Eski Ermeni geleneklerine göre Kutsal Doğuş Yortusu(Crakaluyts-Khıtum)(halk dilinde Crakaluyts’e -Khıtum-da denir)sofrasında mum veya tercihen 7 mor mum ile süslenmiş ”Hisnag Çelengi”(48-50 günlük Kutsal Doğuş Yortusu hazırlık dönemi sürecin çiçek çelengi)konur:Bu çelengin etrafındaki 6 mum daha önceki 6 hafta içinde yakılmıştı,son mum olarak 7.ci mum kalmıştı,işte bugün Khıtum gecesi sofrada 7.ci mum da ”İsa Mesih’in Sönmez İşığı” simgesi olarak yakılır:
Khıtum Sofrası dua ile açılır,aile halkı,”İsa Doğdu ve Belirdi,Size,Bize Büyük Müjde” diyerek birbirini selamlar, selamın yanıtı olarak ”İsa’nın Doğuşu ve Belirişi Kutsaldır”denilerek bayramlaşılır:
Genellikle sofranın ana yemeği balık,bazı yerlerde oğlak,hindi,tavuk olurdu, sebze, yumurta, içki, şarap ,meyve, kuru yemiş eksik olmazdı.
Bazı Ermeni yerleşim yerlerinde halk, 5 Ocak Crakaluyts günü, ırmaklarda, nehirlerde,arklarda, çeşmelerde akan suyun bir an durduğuna inanır, bu anın yakalandığında akan suya atılan testi,maşrupa,veya herhangi bir su kabının ”Altına ”dönüşeceğine inanarak khıtum(arefe) gecesi ırmak,nehir, ark kenarlarında ve çeşme başlarında gece nöbet tutarlardı:
Bu inanç Ermeni yaşamında oldukça yaygında ve bazı yerleşim yerlerinde bu amaçla ırmaklardan,nehirlerden eve su taşınırdı.
29 Aralık-5 Ocak tarihleri arasında kutsal doğuş yortusu perhizi(oruçu) tutanlar,kilisede Crakaluyts ayini bitiminde eve döner, çorba içerek perhizin(oruçunu) açarlardı:
Ermeni yaşamın Khıtum geleneklerinden biri de çoçukların aile ortamında bayram şarkıları veya şiirler okuyarak ev büyüklerinden harçlık veya bayram hediyesi beklemeleridir.
Khıtum’un ertesi gün 6 ocak günü kiliselerde Kutsal Doğuş Yortusuna (Dznunt) ve İsa Mesim’in Ürdün(Hortanan) nehrindeki vaftizini simgelyen özel dini ayin ve ”Su Kutsama”(Çurorhnenk–Suya Khaç atmak) ayini yapılır,ayine katılan halk,kutsanmış suyu hastalıklara başarızlıklara ve kötülüklere karşı kullanmak inancıyla evine götürür, bir sonraki seneye Kutsal Doğuş Yortusuna(Dznunt) kadar saklar.
Kutsal Doğuş Yortusu(ermenice: Dznunt)un ertesi gün ”Ölüleri Anma Günü(Merelotz)dür, bu gün mezarlıklar ziyaret edilir,ölülerin ruhuna dualar okunur ve rahmetle anılır.
Bazı eski ermeni yerleşim yerlerinde halkın Dznunt’a ”Küçük Zadik”de dendiği olmuştur.
Dr.med.S.Adam
Kaynak:Don-Huşamadyan
Yorumlar kapatıldı.