İran Ermenilerinin maceracı ve ticaret ruhu onları 17. ve 18. yüzyılda uzak doğuya kadar götürdüğünde, hedeflerinde yalnızca Hindistan yoktu. Örneğin Aziz Baptist John Ermeni kilisesi, cemaati çok az kalmış olmasına rağmen, Burma’da (Myanmar) hâlâ ayakta. (Kilise ve ülkedeki bir avuç Ermeni, Tüm Ermeniler Katolikosu’nun 2014’te burayı ziyareti sırasında kısa bir süre de olsa medyada yer almıştı.) Aynı şeyi Bangladeş, Daka’daki 1781 yılında inşa edilmiş Ermeni kilisesi için de söyleyebiliriz. Ayrıca Tibet, Lhasa’da da Ermeni tacirlerin geçmişi 1680’lere uzanan varlığına ait kanıtlar bulunuyor.
İyi ama neden burada dursunlardı ki? Ermeniler, 1800’lerden, 20. yüzyılın başları ve ortalarına kadar Singapur, Penang (Malezya), Java (Endonezya), Hong Kong ve Japonya’da ticaret ve sanayi dünyasında önemli bir yere sahiptiler.
Dünya deniz yollarının stratejik bir noktasında bulunan Singapur kent-devleti adası, Ermeni Diyasporası’nın başarılı girişimleri ile tanınır. Singapur’daki ilk Hıristiyan kilisesi 1835 yılınd Ermeniler tarafından inşa edilmiş ve ertesi yıl kutsanma töreni gerçekleştirilmişti. Ermenilerin koruyucu azizi “Aydınlatıcı” St. Gregory’nin (Surp Krikor Lusavoriç) adı verilen kilise bugün de ulusal bir nirengi noktası olmaya devam ediyor. Singapur’un ünlü Raffles otelinin sahibi ve işleticisi de bir Ermeniydi. Sarkies kardeşler ve uzak akrabalarını da kapsayan aileleri Güneydoğu Asya’nın birçok yerinde yüksek kalite standartlarına sahip oteller zincirini işletiyorlar. Singapur’un en yüksek tirajlı İngilizce gazetesi The Straits Times 1845 yılında Catchick Moses tarafından kurulmuştur. Ülkenin ulusal çiçeği, Singapur Orkidesi olarak bilinen Vanda “Miss Joaquim”ı üreten, yetiştiren ve ona adını veren bir Ermeni kadın, Miss Agnes Joaquim’di.
Armenian Church, Singapore – 20110909-04
Singapur’daki Ermeni kilisesi. Yapının tasarımı, geleneksel Ermeni kilise mimarisinden çok döneme özgü kolonyal etkileri yansıtıyor.
Smuconlaw adlı kullanıcı tarafından eklenen, kendi çektiği fotoğraf [CC-BY-SA-3.0], bkz. Wikimedia Commons
19. yüzyılda Uzak Doğu’nun önde gelen Ermeni figürlerinden biri de Sir Paul Chater’di. Kalkütta kökenli olan Chater, Hong Kong’a taşınmış, burada finans endüstrisine girmiş, diğer alanlardaki girişimleri ve yatırımlarının yanısıra arazi ıslahı ve inşaat alanlarında faaliyet göstermişti. Yüzyıl başında Hong Kong’un kent yapılaşmasının büyük bir bölümünü Chater üstlenmiştir. Adının verildiği çok sayıda yer ve kurum, aldığı ödüller onun, çeşitli sosyal ve dayanışma projeleri de dahil olmak üzere, kent hayatında oynadığı önemli rolün göstergeleridir. Hong Kong İcra Kurulu üyeliğinin yanı sıra Chater, geldiği kent olan Kalkütta’daki Ermeni yaşamına da katkıda bulunmuş, buradaki eski okuduğu okul olan La Martiniere’e çok büyük miktarlarda bağışta bulunmuştur. Okulun duasında hâlâ bağışçı olarak onun adı anılır. (Sir Paul Chater’in fotoğrafı için burayı tıklayınız. here )
Çin anakarasında, Rusya İmparatorluğu’nun demiryolları yatırımları 1890’larda bu ülkeye ulaşacak şekilde genişleyinceye kadar pek fazla Ermeni varlığı göremiyoruz. Ancak Hovhannes Ghazarian (Johannes Lassar) adında bir Ermeni 1800’lerde İncil’in Çinceye çevirisi çalışmalarına katılmış, 1815 – 1822 yılları arasında Eski ve Yeni Ahit’in buradaki basımını üstlenmişti. Ülkenin kuzeyindeki Harbin kentinde bulunan ve 1920’lerde inşa edilen Ermeni kilisesi ise, Çin’in Kültür Devrimi sırasındaki reformlar kapsamında 1966’da yıkıldı. Komünist düzenin kurulmasının ardından Şanghay Ermeni Kulübü de 1950’lerde kapatıldı.
Daha yakın yıllarda ise ülkeye dünyanın çeşitli yerlerinden yeni gelen Ermeni göçmenler Çin’in büyümekte olan ekonomisine katkıda bulunmaktalar. Ayrıca sosyal alanda da “The ChinaHay” camiası resmen dernekleşerek 2013’te Hong Kong’da bir Ermeni merkezinin açılışını yaptı.
~~~
Kalust Gülbenkyan Vakfı’nın Ermeni Toplumları Departmanı’ndan Çin Çalışmaları için burs kazanan Khatchig Mouradian bize ulaşarak şu bilgileri verdi: “Çin anakarasındaki Ermeni varlığı üzerinde çalışılmamış bir alan da bir kısım Ermeni soykırımı kurtulanlarının buraya kadar ulaşmış olmalarıdır. Osmanlı İmparatorluğu’ndan kaçtıktan sonra bu insanlar kendilerini Rusya’daki iç savaşın ve devrimin ortasında buldular. Tren yoluyla Vladivostok’a geldiler. Buradan yüzyılın başından itibaren artmaya başlayan Ermeni nüfusunun bulunduğu Harbin ve Şanghay’a ulaştılar. Ülkeye geldiklerinde soykırım kurtulanlarına, varlıklı Ermeniler ve buradaki misyonerler destek oldular. Çok geçmeden Rusların ve Ermenilerin sahip olduğu işyerlerinde iş buldular, yerel yönetimlerde görev aldılar ve tren yolu şirketlerinde çalıştılar. Bazıları kendi işlerini bile kurdular. 1950’lere gelindiğinde Çin’deki birçok Ermeni gibi onlar da Japonya üzerinden Kuzey ve Güney Amerika’ya göçtüler, ya da Sovyet Ermenistanı’na döndüler.
100 Yıl, 100 Gerçek Projesi Khatchig Mouradian’a verdiği bilgiler için teşekkür eder.
100years100facts@gmail.com adresi ya da sosyal medya üzerinden bizlere ulaştırabileceğiniz görüş, öneri, memnuniyetsizlik, soru ya da tavsiyelerinizi, ayrıca araştırmaya dayalı, saygılı bir dille yazılmış tepkilerinizi bize ulaştırmanızdan memnuniyet duyacağız.
Gülbenkyan Vakfı’nın Çin Araştırmaları Bursu hakkında daha fazla bilgi için bkz. http://www.gulbenkian.pt/inst/en/Activities/ArmenianCommunities?a=5077.
Khatchig Mouradian ve Çin Araştırmaları hakkında daha fazla bilgi için bkz. http://www.gulbenkian.pt/inst/en/Activities/ArmenianCommunities?a=5075.
Çin’deki Ermenilerin düzenlediği toplantı hakkında Armenian Weekly’de yayınlanan haber için bkz. http://armenianweekly.com/2014/12/15/china/.
Referanslar ve Diğer Kaynaklar
1. Armenian Apostolic Church of St. Gregory the Illuminator Singapore
2. Amassia Publishing. “Respected Citizens: the History of Armenians in Singapore and Malaysia”
3. Alastair Lawson. “The mission of Dhaka’s last Armenian”, BBC News, 10 Ocak 2003
4. H. E. Richardson, “Armenians in India and Tibet”, Journal of the Tibet Society, Volume 1, 1981Cilt 1, 1981
5. Chater Genealogy
Armenians in India – Behind the Scenes Forgotten History
6. “Sir Paul Chater and Armenians in Hong Kong”, Civilnet, 27 Mayıs 2013
7. La Martiniere for Boys. “Sir Paul Chater: Our Benefactor”
8. Andrew Whitehead. “The last Armenians of Myanmar”, BBC, 27 Ağustos 2014
9. “The preacher refusing to give up the keys to a Yangon church”, BBC News, 7 Ekim 2014
10. Chasing Chinthes
11. Nadia Wright. “Fallen but Never Forgotten: Armenian Victims of the Pacific War”, The Armenian Weekly, 9 Temmuz 2014
12. ChinaHay
ChinaHay: History
13. Artsvi Bakhchinyan. “Armenian origins of the first Chinese Bible”, gbtimes, 6 Ocak 2013
14. Han T. Siem. “The Armenian Minority in the Dutch East Indies”, Hetq, 7 Mart 2012
15. Wikipedia: “Armenians in Singapore”
16. Wikipedia: “Armenians in China”
17. Wikipedia: “Armenians in Burma”
18. Wikipedia: “Paul Chater”
Bizi takip edin
A sign for Armenian Street in historic George Town, capital of Penang in Malaysia
Görsele ait bilgi
Malezya’da, Penang eyaletinin başkenti George Town’da bir Ermeni sokağının tabelası
Atıf ve kaynak
Gryffindor adlı kullanıcının kendi çektiği fotoğraf [GFDL, CC-BY-SA-3.0 ya da CC-BY-2.5], bkz. Wikimedia Commons
Facebook – Twitter – Instagram – Google+
Yorumlar kapatıldı.