Ermeni – Zaza/Alevi/Kızılbaş İlişkilerinde Tarihsel Bir Perspektif*/ Պատմական անդրադարձ հայ-զազա (ալեվի) քըզըլբաշական հարաբերություններին

Sait Çetinoğlu

Ermenilerin Diğer Osmanlı toplumlarıyla ilişkileri. Ermenilerin diğer Osmanlı toplumlarıyla olan ilişkileri aslında nüfus kayıtlarıyla tapu kayıtlarının karşılaştırılmasıyla çok net olarak ortaya çıkacaktır. Bu karşılaştırma aynı zamanda Ermenilerin kurtarılma hikayelerinin de aynası olacaktır. Bu durum, Ermeni Soykırımının yüz yıllık karanlığa gömülmesinin yanında, Pontos, Helen ve Asuri – Süryani soykırımlarından tarihsel coğrafyalarında yüz yıldır söz edilmemesi ve inkar edilmesinin anahtar unsurudur.

Sunumumuzun ilk bölümümde Ermenilerin tarihsel topraklarındaki durumu genel olarak ele alınacak, ikinci bölümde gerçekliğe dair Kızılbaş ve Ermeni taraflarının tanıklıklarına yer verilecektir.

20. Yy. (Soykırım) ve öncesinde Batı Ermenistan’ın genel durumu

fetih İslam’ın yayılmasının ana unsurudur- İslam’ın bu coğrafyada kurumlaşmasından itibaren Ermenilerin tarihsel topraklarında diğer unsurlarla olan ilişkileri artık asimetrik bir ilişkidir.

Bu olgu, Kürt toplulukları arasında olduğu kadar Zazalar arasında da değişiklik arz etmez. Ermenilerin Müslüman Zazalar ile Zazaların Alevi/Kızılbaş kesimleriyle olan ilişkilerinde nüans farkının olduğunu söylemek kolaylıkla mümkündür.

Bölgede Ermeniler için söylediklerimiz bölgede yaşayan Süryani, Elen, Pontos… gibi diğer Hristiyan halklar içinde aynen geçerlidir.

Ermeniler kendilerine dayatılan statüyü kabul ettikleri, itiraz etmedikleri ve kendilerine yüklenen mecburiyetleri (haraç) kabul etmeleri halinde bir sorun yoktur, “ilişki” sorunsuz devam eder. Kabul etmedikleri ya da itiraz durumunda Türkün, Kürdün, Alevi ya da Sünni olsun Zaza’nın… bir farkı yoktur .

Hristiyan ve Yahudi toplumları için bir lütuf olarak kabul edilen Millet sistemi, nizamnameler, Ermeni milli anayasası, Tanzimat ve ıslahat Üsküdar’dan öteye gidememiş. Ermeniler tarihsel topraklarında korunmasız bir durumla yüz yüze kalmışlardır.

Çoğunlukla kabul edilen bir söylemdir: Bardağın dolu tarafından bakmak. Evet, bu iyimser bir bakış açısıdır, çoğunlukla ferahlatmasına rağmen gerçeğin tamamına değil sadece bir yüzüne işaret eder. Bu kısa yazıda gerçeğin diğer yüzüne bardağın boş olan yüzü ile Ermeni- Zaza ilişkilerine Alevi/Kızılbaş penceresinden bakılarak bu ilişkiler irdelenecektir.

Acı gerçek bizi yükselten yalandan daha yararlıdır! Denmiştir.

Genellikle Ermeni – Kızılbaş ilişkilerinin sıcaklığından söz edilir diyelim ki doğrudur. O zaman Kızılbaş ağırlıklı Celali İsyanları sürecinde Ermenilerin tarihsel topraklarındaki kitlesel göçünü, İslamlaşmalarını Alevi inancına girmelerini açıklayamayız.

Kızılbaş toplumunda kadınların neden Ermenice konuştuklarını. Ermeni kızlarının neden çok küçük yaşta evlendirildiklerini açıklayamayız. Ermeniler silahsız ve savunmasız. Kaçırmak kolay başlık parası da yok.

Boğos Natanyan kendisinin Kürt Musa Bey tarafından tutuklanmasına ve yargılama sonunda sürgüne gönderilip, sürgünde ölümüne sebep olan Ermenistan’ın Gözyaşı başlıklı ünlü Dersim bölgesi raporunda, zavallılar diye nitelediği Dersimli Kızılbaş kadınlarının isimlerinin Maryam, Sırpuk, Markırit vs olduğunun altını çizer.

Yerevannian, Dersim’deki Kürt-Sünni “Hamidiye” silahlı grupları tarafından gerçekleştirilen 1890’lardaki katliamlar sırasında, bir takım Kızılbaş Alevi kabileleri, Sünni karşıtı bir konum benimsemiş ve Ermenilere karşı işlenen suçlara katılmaktan kaçınmışlardır derse de 1894-96 yıllarında Ermenilerin kitlesel katliamlarında birtakım Kızılbaşların yağmalara katılmasını da açıklayamayız. H.L. Kieser, katliamların Sünniler için dini temelli iktidar sorunu daha önemli rol oynarken, aleviler için maddi anlamda çıkar sağlayabilecekleri bir sosyal patlama niteliği taşıdığının altını çizer. 1877-78 Osmanlı Rus savaşı sürecinde savaşa katılan Kızılbaş Hormek aşiretinin Kiğı’daki Ermeni topraklarının müsaderesini münferit olay olarak mı değerlendireceğiz. Bilindiği gibi Soykırım öncesi Ermeni Sorununun can alıcı sorunu Toprak Sorunu yani el konulan Ermeni topraklarıydı.

Arsen Yarman’ın Ermeni din görevlilerinin Batı Ermenistan inceleme raporlarından hareketle 19. Yy Ermeni toplumunun tarihsel topraklarındaki acınası durumunu göz önüne serdiği çalışmasında Ermeni köylüsünün baş başa kaldığı soygun düzenini ve korunma vergisinin altını çizer “Ermeni köylüsü, 1870’lerde iyice yoğunlaşan hafir gibi uygulamalarla da bunalmış durumda¬dır . Anahide Ter Minassian ise hafirin, Kürt göçebe aşiretlerinin Ermeni köylülerinden aldıkları haraç benzeri bir vergi olduğunu ve tam olarak korunmalık anlamına geldiğini belirtir. Buna göre Kürt aşiretler, Ermeni köy-lülerden onlara saldırmama ya da başka saldırganlara karşı onları koruma karşılığında bu vergiyi almaktadırlar.”

Dönemin önemli araştırmacılarından Karekin Sırvantsdyants Toros Ahpar Ermenistan Yolcusu başlıklı raporunda, Dersim’in Zazaca konuşan Kızılbaş aşiretlerine mensup bir köylü kanalıyla, bu korunma vergisinin İslam diniyle bağlantılı olarak değerlendirildiğini nakleder. Haraç Hz. Ali aracılığıyla Allah’ın bir emri olarak meşrulaştırılmaktadır.”

Karekin Sırvantsdyants, oldukça ayrıntılı raporunda, Kızılbaşların bu davranışını anlamlandıramaz Ermenilerin emeğinin bunlar tarafından gasp edilmesini ayıplar: “Yüksek ahlaki değerlere sahip Seyyidlerin önderlik ettiği halk arasında, bunca korkunç hırsız ve katillerin bulunması hayret verici. Ancak sadece karşılık verildiğinde ya da silah kullanıldığında adam öldürüyorlar. Aksi halde sadece çalıp çırpmakla yetiniyorlar. Çalıp çırpmayı Tanrı tarafından verilmiş bir hak olarak görüyorlar. Kendilerinden biri öldürülmüş ya da hapsedilmiş ise kim tarafından yapılmışsa onun soyundan ve köyünden intikam almak için ya adam kaçırıyor ya da öldürülenin karşılığında büyük paralar talep ediyorlar. Aksi halde kaçırdıkları adamı büyük eziyetlerle öldürdükten sonra bununla da yetinmeyip kinlerini sürdürerek birkaç kişiyi daha öldürüyorlar. Ordudan çok korkuyorlar. Köylü ve şehirli Ermeni ile Türk arasında bir ayırım gözetmiyorlar. Bazen kendi aralarında da aşiret kavgaları oluyor. Aşiretler köyleri kendi aralarında paylaşmışlar. Her aşiret kendi köyünden vergi topluyor. Hatta Eğin Manastırı, Eğin’in tüm köyleri, Arapgir, Çemişgezek gibi yerlerden bile topluyorlar. Penga köylüleri ve Armıdanlılar cesaretleri sayesinde bu vergilerden muaf durumdalar. Kürtler buralara girmeye cesaret edemiyorlar. Böyle birtakım yerler var, onları bakaya olarak nitelendiriyorlar.

Sırvantsdyants, Kürt olsun Kızılbaş olsun, Dersim çevresindeki Ermenilerin bunlarla olan ilişkisinde zararlı çıktığının altını çizer; Zira ilişki asimetriktir, ancak sınırlı çevrede Ermeniler bu baskıyı, güçlerinin sayesinde uzaklaştırmaktadırlar: Eğin ve çevresindeki dağlar; Sarı Çiçek ve Munzur Sıradağları, Ovacık, Dujik ve bir kolu olan Khosdadır. Yollar çok kötü. Her taraf taş, geçit, tepe, vadi. Tüm marhasalık dağlık. Her tarafta Kürt ve Kızılbaşlar kaynıyor. Ermenilerin bunlarla alışverişi çok ama çoğu zaman da zarar görüyorlar. Kervanları soyuluyor, hayvanları, malları çalınıyor, tehdit ediliyorlar, cinayetler işleniyor. Ama burada bir fark var. Buradaki Ermeniler de silahlı, iyi de siyaset bildiklerinden, bazen cesaretleri bazen devletin aracılığı, bazen de dostane yollarla çalınanları geri alabiliyorlar. Davarları, katırları çalmak, İstanbul’dan gelenleri soymak, adam yaralamak gündelik olaylardan. Bir yıl önce Ovacıklı ünlü bir haydut devlet tarafından ele geçirilerek Harput’a gönderilmiş ve hapsedilmiş. Aynı tarihlerde Eğinli Boğos adlı Ermeni bir tüccar Ovacık taraflarındaymış. Kürtler onu rehin alarak Eğinlilere haber salıp, “Eğer bizim adamımızı (Kürdü) kurtarmazsanız Boğos’u öldürürüz” demişler ve adamı uzun süre tutmuşlar. Kürt hapisten kurtulamamış. Zavallı Boğos kaçmaya fırsat bulmuşsa da arkasından yetişip kayaların üstünde canını almışlar. Boğos’un zavallı ailesi her sabah, öldürüldüğünü haber aldıkları saatte ağlayıp sızlıyormuş.

Dr. Nuri Dersimi (Baytar Nuri) ve Ermeni – Kızılbaş ilişkileri

Baytar Nuri Dersim Kızılbaşları içinde ilk üniversite mezunudur. Kedini muhalif addeder. Dr. Nuri’nin Ermenilere bakışı şaşıdır. Olanları tamamen tersine çevirdiği Hatıratında satırlar Ermenilere karşı kin doludur: “19 Asır başlarında II. Sultan Mahmut Han, Ermeniler hesabına doğuda Kürdistan derebeylerine şiddetli darbeler vurmuş ve Ermenileri memnun etmek istemişti. İşte bu gibi nedenlerle Kürtler Ermenilere karşı savunma durumu almaya mecbur kalmış ve korunma tedbirleri düşünmeye başlamışlardı. İşte o andan itibaren Kürtlerle Ermeniler arasındaki dostluk ve sevgi bağları sarsılmaya yüz tutmuştu.” Sözleriyle tarihi Ermenistan’da dengelerin Tanzimat ile bozulduğunu söyler . Aslında Tanzimat ile birlikte Ermeni Köylüsünün dengesi altüst olmuş, çifte haraç ile karşı karşıya kalmıştır. Zira hem devlete vergi hem de Kürtlere ve Kızılbaşlara haraç verir duruma gelmiştir.

Baytar Nuri gerçekleri tersyüz etmekten çekinmez. Dersimi, çarpıtmalarına ve yalanlarına Seyit Rıza’yı şahit gösterir. Kemalist dönemde, Dersim müdafaa-i Hukuk Cemiyeti üyeliğine getirilen Seyit Rıza, 1938’de İsyan bahanesiyle idam edilecektir.

Nuri Dersimi’nin günümüze uzanan önerisi dikkat çekicidir . Ermenilerin Kürtlerle barışmalarının koşulu yapılanları unutacak hem hiçbir hak talep etmeyecektir:

“Ermeniler tarafından bu bölgede sakin olan Kürtler’den öldürülen ve miktarı 1,5 milyonu aşan katliamdan bir nebze olsun söz etmediler. Ermeni katliamından Kürtler sorumlu oluyorlar, Kürt katliamından Ermeniler sorumlu tutulmuyor. Ermeni aydınları bugüne kadar Erzurum’un, Bitlis’in, Van’ın Diyarbekir’in, Elaziz’in, Dersim’in Ermenistan olabileceği hayalinden vazgeçtiklerini ispat ettikleri takdirde vatandaşları ve ırkdaşları olan Kürtler’le dostça bir hayat geçirmeye başlamış olurlar kanaatindeyim. Aski takdirde arada bulunan bu nefretin devamı her iki unsurun gelecekte felaketine yol açacaktır. Üzücü durumların ortaya çıkmasını önlemek için öncelikle Kürtler aleyhine yazılmış olan gerek eski ve gerekse yeni kitap ve yayınların, Ermeni aydınları tarafından yakılmak suretiyle ortadan tamamen ortadan kaldırılması ve bizzat Türkler tarafından her iki kardeş unsurun arasına saçılmış olan bu uğursuz ayrılık tohumundan ötürü bir unutkanlık perdesi çekilmesi gerekmektedir.”

Bu zihniyetin değişmediğini ve günümüze uzandığını söylemek yanlış olmaz.

Nuri Dersimi, Ermeni Taşnaklar’dan yazar Rafi, Kürtler aleyhine kitap yayınlamıştır. Hand, Gayzer Celalettin vb gibi Ermeni basını Kürtler aleyhine zehirler saçmaktadır. Sözleriyle Ermeni tarihi roman yazımının önemli ismi Raffi (Hagop Melik Hagopyan) ve romanı Jalaleddin hedef alınmaktadır. Romanın kahramanı Şeyh Celalettin, Boğos Natanyan’ın raporunda geniş yer aldığı gibi Vahan Bardizaktsi’nin Sıla’dan Sözler başlıklı raporunda Moğollar, depremler gibi afetlerle eşdeğer sayılır.

Şeyh Celaleddin’in saldırılarının yalnızca Ermeniler ya da yabancı gözlemciler değil, Osmanlı yöneticileri tarafından da çok iyi bilindiği ve hatta bazı görevliler tarafından korunup kollandığı bilinmektedir.

Şeyh Celaleddin ailesi Kemalist dönemde de etkindirler, Kamran İnan Dış işleri bakanı, Edip Safter Gaydalı devlet bakanı, Selahattin İnan Mebus, Zeynel Abidin İnan mebus.

Ermenilerin tanıklığı: Sargis Alemyan ve Çileli Ağavni

Dersim konusunda Sargis Alemyan’ın gözlemleri de önemlidir. Soykırımdan tesadüfen kurtulan Alemyan özyaşam öyküsünde, başından geçenlerle birlikte Ermeni- Kızılbaş ilişkilerine değinir. Alemyan, Dersim’e ulaşabilen Ermenileri şanslı sayar. Dersim’de şartlar iyi değilse de en azından ölüm tehlikesi bir an için uzakta kalmıştır denilebilir. Ancak açlık ve hastalık burada da onların peşini bırakmaz. Dersim’e ulaşan Ermeniler Rusların Erzincan’a gelmesiyle birlikte Kürtler tarafından kervanlarla Erzincan’a taşınır. Tabii ki bunun maddi bir bedeli vardır.

Mihran Garipcanyan’ın Tiflis’te 1916 yılındaki, Harberd şehri Ermenilerinin tehciri ve katliamıyla ilgili tanıklığı bu maddi bedeli doğrulayanlar arasındadır: Hükümet, Dersim Kürtlerinin (Kızılbaşlar) Yeprat [Fırat] üzerinden kayıklarla Ermenileri naklettiğini duyarak kayıklara el koydu ve zincirle bağladı. Bu yüzden Dersimliler, Ermenileri sallarla naklederek, kurtarmaya başladı. Ermenilere yönelik bu yaklaşımları tamamen maddi çıkar, rüşvet elde etmeyle ilgiliydi. Bu yoldan hayli zenginleştiler.

Hraç Norşen’in babaannesi Ağavni’nin çileli yaşamını, kendini güvende hissettiği yabancı topraklarda kaleme aldığı, Çileli Ağavni anlatısı, Soykırımdan kurtulan bir Ermeni kızının yaşamından hareketle Ermenilerin bu coğrafyadaki Ermeni Soykırımdan itibaren Ermenilerin zor ve çileli yaşamını resmeder. Bu uzun tarihsel dönemde soykırıma, ölüm yolculuğuna, ihtida ettirilenlere, kurtarılan Ermeni kadınlarının ve çocuklarının Kürtler arasındaki esaretine, Koçgiri’de Topal Osman’ın zulüm ve katliamlarına, cumhuriyet/Kemalizm rejiminin ayrımcı politikalarına, 20 kur’a askerlik, Varlık Vergisinin ve 6/7 Eylül 1955 pogromunun tanığıdır Ağavni . Anlatı Türkiye’nin gayri resmi tarihidir da aynı zamanda.

Ağavni, tesadüfün yardımıyla Koçgiri Alevi-Kürt Aşireti mensuplarınca kurtarıldığında, Kürtler arasında 10 yıl sürecek esareti başlayacaktır. Tutsak edildiği köyde Ermenilerin Kürtler arasındaki esaretine, tutulduğu konakta Ermeni mallarının gaspının delillerine tanıklık eder, Kürt Beyinin konağı Ermeni malları ve eşyalarıyla doludur. “Konakta da Ermenice yazılı tabaklar, halılar, şamdanlar, el işlemeli sırma ipek örtüleri az değildi. Şu kilisenin, şu manastırın, bilmem hangi zengin ailenin mallarıydı. Beyler yüzlerce can kurtarmışlardı ama büyük de bir servet yapmışlardı…

Kürt köylüleri, günlerce, aylarca Ermeni köylerini talan etmiş, eşeklerle, öküz arabalarıyla yük taşımışlardı.” Ağavni’nin resmettiği konak Koçgiri’de Alişer Efendinin de bulunduğu Mustafa paşa/ Haydar/Alişan Beylerin konağıdır.

Katliamcı Bir Figür: Karmo Yusuf

Divan-i Harbi Örfi’nin Erzincan “Tehcir ve Taktil” Davasında yargılananlardan biri de Dersim ‘Aşîret Rü’esâsı’ndan [Reislerinden] ve eşkıyâ-yı meşhûreden [meşhur eşkıyalardan] Karmo Yusuf… ‘tur.

Karmo Yusuf tehcir konvoylarına saldıran ve onları öldüren ekibin başında yer almaktadır: Karmo Yusuf ve Arslan ve Kâgü’nün sûret-i mahsusada [özel olarak] tertîb ve teşkil edilen hüviyyetleri mechûl çete efrâd-ı mel’ûnesiyle [alçak çete ferdleri] müştereken ezmine-i muhtelifede [çeşitli zamanlarda] ve Erzincan’ın gâyet yakın mesafesinde kâ’in [olan] Zenberek Köprüsü ve Telli (Tebelli) Çayı ve Kemâh Boğazı nâm mahallerde tehcir edilmek üzere cem’ [toplanan] ve sevk olunan binlerce kişiden sıbyân [çocuk] ve ‘acezeden [yaşlılardan] mürekkeb Ermeni kafilelerinin önüne çıkarak müsellahan [silahlı] bi’l- hücûm [hücum ederek] ekserisi kati ve imhâ ve mallarını nehb ü yağma [gasb ve yağma] ve merku- mûndan [adı geçenlerden] Hâfız ‘Abdullah ‘Avni ve Rızâ Efendiler’in kezâlik [keza] ma’iyyetlerindeki çete efradıyla birlikte yetmiş kadar Ermeni’yi nehre ilka [bırakma/atma] ve su içinde çabalayanları da kurşunla cerh [yaralama] ve ifnâ’ [yok] eyledikleri… Sabit olur ve idama mahkum edilir.

*Ermenistan başkenti Yerevan’da 25-27 ocak 2014 tarihlerinde düzenlenen The Alevi Zazas and Their Neighbours başlıklı International Collquium’a sunulan bildiridir.

Kaynaklar:

Arsen Yarman, Palu – Harput 1878, I. Cilt, Derlem y. 2010,

Boğos Natanyan, Ermenistan’ın Gözyaşı, Arsen Yarman, Palu – Harput 1878, Raporlar II. Cilt, Derlem y. 2010 içinde

Garo Sasuni, Kürt Ulusal Hareketleri ve 15.Yy’dan Günümüze Ermeni Kürt ilişkileri, çev. B. Zartanyan-M. Yetkin, Med Y.1992

G. A. Yerevanian, “Tcharsantja Ermenilerinin Tarihi”, Beyrouth, 1956, s. 133 (Ermenice)

George A. Bournoutian, çev. E. Abadoğlu- O. Kılıçdağı, aras Y. 2011

G. Haladjian, “Dersim Ermenilerinin Etnografyası “”Ermeni Etnografyası ve Folkloru » dergisinde, cilt 5, Erevan, 1975, p. 69, 76-77, 96, 254, 256, 263 (Ermenice).

Hagop Şahbazyan, Kürt-Ermeni Tarihi, çev. Ferit M. Yüksel, Kalan Y. 2002

Hans-Lukas Kieser, Iskalanmış Barış, Çev. Atilla Dirim, İletişim,2005

Hraç Norşen , Çileli Ağavni, aras y. 2009

Hrant D. Andreasyan, Bir Ermenî Kaynağına Göre Celâlî İsyanları, http://www.kaynakca.info/eser/145151/bir-ermeni-kaynagina-gore-celali-isyanlari (11.10.2014)

INDEX.ANATOLICUS, http://www.nisanyanmap.com/?y=halvori&t=tunceli&lv=1&u=1&ua=0

Karekin Sırvantsdyants, Toros Ahbar Ermenistan Yolcusu, Arsen Yarman, Palu – Harput 1878, Raporlar II. Cilt, Derlem y. 2010 içinde

Kazım Gündoğan, 1937-38 Dersim Katliamında Ermeniler, http://hyetert.blogspot.de/2014/02/1937-38-dersim-katliamnda-ermeniler.html (11.10.2014)

Murat Bebiroğlu, Tanzimat’tan Meşrutiyet’e Ermeni Nizamnameleri, 2003

Murat Turan, CHP’nin Doğu’da Teşkilatlanması (1923-1950) Libra2011

Nimetullah Atal, Kürt kimliği ve Ermeni meselesi üzerine notlar. http://www.yuksekovahaber.com/haber/kurt-kimligi-ve-ermeni-meselesi-uzerine-notlar-120520.htm

Dr. Nuri Dersimi, Hatıratım, Doz Y. 1997

Sargis Alemyan, Anılar, çev Diran Lokmagözyan, Pencere Y. 2011

Vahan Bardizaktsi’nin Sıla’dan Sözler, Arsen Yarman, Palu – Harput 1878, Raporlar II. Cilt, Derlem y. 2010 içinde

V.N.Dadrian&T. Akçam, “Tehcir ve Taktil” Bilgi Ün.Y. 2008,

Պատմական անդրադարձ հայ-զազա (ալեվի) քըզըլբաշական հարաբերություններին

Sait Çetinoğlu

Հայերի հարաբերությունները այլ օսմանցի հպատակների հետ

Հայերի և մյուս օսմանահպատակ ժողովուրդների հարաբերությունները կարելի է հեշտությամբ պարզել բնակչության մարդահամարի և ունեցվածի գրանցամատյանների համեմատությամբ : Նման համեմատությունը կարող է նաև լույս սփռել հայերին փրկելու մասին եղած պատմությունների վրա : Միևնույն ժամանակ այս համեմատությունը հանդիսանում է հարյուր տարի մթության մեջ պահվող հայոց ցեղասպանության, Պոնտոսի՝ հույն և ասորի բնակչության ցեղասպանության՝ պատմաաշարհագրական տարածքներում մատնված լռության և ուրացումի առանցքը:

Սույն հոդվածի առաջին մասում ներկայացրել ենք հայերի վիճակը պատմական հայրենիքում, իսկ երկրորդ մասում ներառել ենք հայ և քըզըլբաշ բնակչության վկայությունները:

20-րդ դարում (ցեղասպանություն) և դրանից առաջ Արևմտյան Հայաստանի իրական կարգավիճակը

Նվաճումը մահմեդականության հիմնական գիծն է: Այն բանից հետո, ինչ մահմեդականությունը հաստատվեց այս աշխարհագրական տարածքներում, հայերի պատմական հողերում մյուս հպատակների հետ ունեցած հարաբերությունները դարձան անկանոն: Այս իրողությունը ինչպես քրդերի նույնպես և զազաների շրջանում որևէ տարբերություն չի ներկայացնում: Անշուշտ հեշտ է ցույց տալ հայերի և մուսուլման զազաների, ինչպես նաև զազաների՝ ալեվի քըզըլբաշների հետ ունեցած հարաբերություններում առկա նրբերանգները:

Այս տարածաշրջանում հայերի վեաբերյալ դիտարկումները նույնությամբ առկա են նաև (նույն տարածարջանոմ ապրած) ասորի, հելեն, պոնտացի և այլ քրիստոնյա ժողովրդի համար:

Չնայած այն հանագամանքին, որ հայերը իրենց բաժին ընկած կարգավիճակը ընդունել են, երբևէ չեն առարկել, եւ իրենց վրա դրված պարտականությունները կատարել են (խարջի մասին է խոսքը, հարկի), որևէ հարց չի առաջացել «հարաբերությունները կանոնավոր կերպով շարունակվել են: Չընդունելու կամ առարկելու պարագայում՝ թուրք, քուրդ, ալեվի կամ սունի զազա որևէ տաբերություն չկա :

Քրիստոնյա կամ հրեա համայնքների համար որպես շնորհ ընկալվող Միլլեթի համակարգը, օրենսդրությունը (Նիզամնամե), Հայկական Ազգային Սահմանադրությունը, Բարենորոգումները և բարեկարգումները Սկյուտարից այն կողմ չեն անցել (հեղինակը նկատի ունի, որ դրանք չեն տարածվել Ստանբուլից դուրս հայության վրա): Հայերը շարունակել են ապրել իրենց պատմական հողերի վրա բոլորովին անպաշտպան:

Շատերին հայտնի մի արտահայտություն կա՝ նայել բաժակի լցված կողմից: Անշուշտ սա լավատեսական մոտեցում է, և շատերի թափած ջանքերին հակառակ՝ ոչ թե իրականությունն ամբողջությամբ, այլ միայն մեկ կողմն է մատնանշվում:

Այս կարճ գրության մեջ քնննարկել ենք հայ-զազայական հարաբերությունները, որոն դիտարկել ենք Ալեվի-քըզըլբաշ տեսանկյունից:

Ասում են, որ դառը ճշմարտություն քաղցր ստից նաընտրելի է:

Նախ ասենք, որ հայ -քըզըլբաշական հարաբերությունների ջերմությունից խոսելը ճիշտ է: Սակայն մենք չենք խոսի հայերի զանգվածային գաղթի մասին, մահմեդականության ընդունմանը, ինչպես նաև ալեվի կրոնի ընդունմանը նույնպես չենք անդրադառնա:

Ինչո՞ւ են ղըզըլբաշ համայնքներում կանայք խոսում հայերեն: Ինչու չեն պարզաբանում հայ աղջկներին շատ փոքր տարիքում ամուսնացնելու խնդիրները: Հայերը առանց զենքի են և անպաշտպան: Փախցնելը հեշտ է, իսկ գլխագին չկա (խոսքը աղջկան ամուսնացնելիս փեսացուի կողմից տրված վճարի մասին է: Այդ սովորույթը քրդերի և քըզըլբաշների մոտ պահպանվում է մինչ օրս):

Պողոս Նաթանյանը ձերբակալվում է քուրդ Մուսա Բեյի կողմից, ապա դատապարտվում և բանտարկվում է: Բանտում նրա մահվան պատճառ է հանդիսանում մի զեկույց, որը վերնագրված էր Հայաստանի արցունք: Դերսիմի վերաբերյալ գրված զեկույցի մեջ հեղինակը ընգգծելով խեղճ դերսիմցի կանայք արտահայտությունը, հատկապես ընդգծել էր Մարիամ, Սըրբուկ, Մարգրիտ և այլոց անունները:

Եթե նույնիսկ Երևանյանը, խոսում է այն մասին, որ 1890-ական թվականներին Դերսիմի քուրդ-սունի “համիդիյե” զինված խմբերի կողմից իրականցված կոտորածների ընթացքում, որոշ քըզըլբաշ ալեվի ցեղեր որդեգրել են հակասունիական դիրքորոշում և այսպիսով զերծ մնացել հայերի դեմ իրավանցվող մեղսագործությումից, այնուամենայնիվ, 1894-96թթ հայերի զանգվածային կոտորածների ընթացում որոշ քղըզըլբաշների մասնակցությունը կողոպուտին մնում են գրեթե անբացատրելի: Հ. Լ. Կիսերը ընդգծում է, որ կոտորածները սուննիների համար ավելի շատ հանդիսացել են կրոնական հիմքով իշխանությանը հասնելու հարց, մինչդեռ ալեվիների համար այն ծառայել է որպես սոցիալական խնդիր: Արդյոք մենք պե՞տք է մեկնաբանենք 1877-78թթ Ռուս-թուրաքական պատերազմի ընթացում պատերազմին մասնակցած քըզըլբաշ Հորմակ ցեղի կողմից Քղիի հայկական հողերի գրավումը իբրև ինքնգլուխ դեպք:

Ինչպես հայտնի է ցեղասպանությունից առաջ հայկական հարցի ցավոտ կողմը Հողային հարցն է եղել, այսինքն՝ գրավված հայկական հողերի հարցը:

Արսեն Յարմանը, օգտվելով հայ հոգևորականների կողմից պատրաստված Արևմտյան Հայաստանի ուսումնասիրությունների մասին զեկույցից, ներկայացնելով 19-րդ դարի պատմական հողերում ապրած Արևմտահայության ողբերգական վիճակը, հայ գյուղացու կեղեքված վիճակը, ընգծելով պաշըպանության նպատակով տրվող հարկերիին՝ գրում է. «Հայ գյուղացին 1870-ականների դրությամբ կեղեքված է Նրան վերաբերում են կենդանու պես :: Իր հերթին Անահիտ Տեր Մինասյանը անասուն, կենդանի ասվածը մեկնաբանում է հետևյալ կերպ« Քուրդ քոչվոր ցեղերի վողմից հայկական գյուղերից վերցված հարկը նման էր խարաջ կոչված հարկին: Համաձայն գանձված հարկի նշանակության, քրդական ցեղերը հայ գյուղացիներից հարկեր էին վերցնում, փոխարենը նրանց վրա չէին հարձակվում կամ մյուս հարձակվողներից պաշտպանում էին նրանց:

Այս շրջանի լավագույն ուսումնասիրողներից Գարեգին Սրվանձտյանցը «Թորոս ախպար Հայաստան ճամփորդություն», վերտառությամբ հոդվածի մեջ, Դերսիմի զազայերեն խոսող քըզըլբաշ ցեղերին պատկանող մի գյուղացու խոսքերով, ընթերցողին է փոխանցում պաշտպանության հարկի և մահմեդական կրոնի ուղղակի առնչությունը: Այսպիսով Խարաջը տարածում է գտել, իբրև Ալիի միջնորդությամբ կատարված Աստծո հրամաններից մեկը :

Գարեգին Սրվանձտյանցը իր բավական ծավալուն հոդվածի մեջ չի փորձում քըզըլբաշների արարքները մեկնաբանել, պարզապես փնովում է, որ հայերի քրտինքը հափշտակել են «Բարձր հոգևոր արժեքներ ունեցող Սեյյիդների առաջնորդած ժողովրդի մեջ զարմանալի են, որ եղել են այսչափ սարսափելի գողեր ու մարդասպաններ: Ովքեր բավարարվել են գողություններ անելով: Գողությունը դիտարկելով աստծո կողմից ընծայված իրավունք: Իսկ երբ իրենցից որևէ մեկը սպանվում էր կամ էլ բանտարկվում, սպանողի գյուղից ու ազգից վրեժ առնելու համար կամ մարդ էին գողանում կամ էլ մեծ փողեր էին պահանջում: Հակառակ պարագայում գողացված մարդուն սարսափելի տանջանքների ենթարկելով սպանում էին, սակայն այսկերպ ևս կարծես թե չէին հագենում , ոխ ու քինախնդրությամբ առաջնորդվելով սպանում էին եւս մի քանիսին: Չափազանց շատ վախենում էին բանակից: Տարբերություն չէին դնում քաղաքացի կամ գյուղացի հայի ու թուրքի միջև : Երբեմն ներցեղային բախումներ ևս տեղի էին ունենում: Այդ ցեղերը գյուղերը բաժանում էին միմյանց միջև: Յուրաքանչյուր ցեղ հարկեր էր հավաքում իրեն պատկանող գյուղից: Հարկեր էին հավաքում նույնիսկ Ակնի վանքից, Ակնի բոլոր գյուղերից, անգամ Արապկիրի և Չըմըշկածագի նման շրջաններից: Պենգացիները և արմտանցիները քաջերի շարքին էին դասվում, քանի որ նրանք զերծ էին հարկեր վճարելու պարտադրանքից: Քրդերիը չէին հանդգնում այս կողմերը մտնել: Կան այսպիսի մի քանի տեղեր ևս, որոնք որակվում էին որպես անառիկ վայրեր:

Սրվանձտյանց շեշտում է, որ թե քուրդ, թե քըզըլբաշ, Դերսիմի շրջակայքի հայությունը այս ամենից վնասներ է կրում: Քանի որ նման հարաբերությունները անհամաչափ են, իսկ սահամանափակ թվով հայերը այս ճնշումները կարողացել են հաղթահարել իրենց բազկի ուժի շնորհիվ: Ակն-ի և նրա շրջակայքի լեռներն են՝ Սարը չիչեք և Մնձուր լեռնաշղթաները, Օվաջըք, Դուժիք և նրա մեկ թևը հանդիսացող Խոսդաղը: Ճանապարհները չափազանց դժվարանցանելի են: Ամենուր քար, կիրճ ու զառիվայր: Ամենուր քրդերն ու քըզըրբաշներ են վխտում: Հայերը մեծ վնասներ էին կրում նրանց հետ առևտուր անելիս: Քարավանները թալանում էին, անսուններն ու ապրուստը գողանում, ահաբեկում, գործում ոճիրներ: Բայց այստեղ կա մեկ տարբերություն: Տեղի հայերը ևս զինված են, քաջատեղյակ են նաև օրենքներին, քաղաքականությանը: Երբեմն իրենց քաջության շնորհիվ, երբեմն պետության միջամտությամբ, երբեմն էլ պարզապես ընկերական հարաբերությունների շնորհիվ կարողանում են ետ վերադարձնել իրենց ավարը: Այսպիսով ամենօրյա սովարական դարձած մի իրողություն էր՝ անասուն ու անասնաբեռ գողանալը, Ստանբուլից հարսնացու փախցնելն ու մարդ վիրավորելը: Մեկ տարի առաջ Օվաջըքցի մի ավազակախումբ ձերբակալվում է: Ուղարկվում է Խարբերդ, որտեղ և բանտարկվում է: Այս նույն ժամանակահատվածում Ակնցի Պողոս անունով մի հայտնի վաճառական Օվաջըքի կողմերում էր: Քրդերը այս մարդուն գերի են վերցնում ու հայտարարում, թե մեր մարդուն կվերադարձնենք՝ կստանաք ձեր Պողոսին, չէ՝ կսպանենք: Այս քուրդը բանտից չի կարողանում ազատվել: Պողոսը առիթ գտնելով փորձում է փախչել բանտից, սակայն իր ետևից գալիս են ու ժայռերի մոտ սպանում: Իսկ Պողոսի ընտանիքը ստանալով մահվան լուրը առանց սփոփոանքի տառապում է:

Նուրի Դերսիմի(Բայթար Նուրի) և հայ-քըզըլբաշական հարաբերությունները

Բայթար Նուրին Դերսիմցի Քըզըլբաշների շրջանում առաջին համալսարանականն է: Իրեն անձամբ համարում է ընդդիմադիր: Դոկտոր Նուրիի հայերի նկատմամաբ ունեցած հայացքները ապշեցուցիչ են: Իրականությունը ճիշտ

հակառակ ներկայացված հուշագրությունը լցված է հայերի նկատմամբ քինով ու վրեժով:

«19-րդ դարի սկզբին Մահմուդ Երկրորդ սուլթանը ի նպաստ հայերին, հարված է հասցրել քրդական զինված խմբավորումներին՝ ցանկանալով հայերին գոհացնել: Ահավասիկ նման պատճառներից ելնելով էլ քրդերը ստիպված են եղել հայերից պաշտպանվել և որի համար էլ ձեռնարկել են պաշտպանական քայլեր: Ահա այդ օրից ի վեր քրդերի և հայերի միջև հարաբերությունները սկսեցին սառել»: Այս խոսքերը ասելիս նա նկատի ունի բարենորոգումները, որոնք հանդիսացել են հարաբերությունների փչացման պատճառ .

Իրականում բարենորոգումներով խախտվեց հայ գյուղացու հավասարակշռությունը, և դեմ դիմաց կանգնեց բռնի հարկահավաքության: Որովհետև այլևս պետք է վճարեր ոչ միայն պետությանը, այլև՝ քրդերին և քըզըլբաշներին ևս: Բայթար Նուրին այսպիսով բոլորովին էլ չի ամաչում իրականությունը հակառակ ներկայացնելուց : Իսկ նման պատմությունների մեջ իբրև վկա է ներկայացնում Սեյյիթ Ռիզային : Քեմալական շրջանում, Դերսիմի Ազգային պաշտպանությանը անդամակցած Սեյիթ Ռիզան, 1938թ. ապստամբություն կազմակերպելու պատրվակով գլխատվում է: Նուրի Դերսիմի մինչև մեր օրերը հասնող առաջարկը ուշադրություն է հրավիրում :

«Հայկական կոտորածների մեջ քրդերը պատասխանատվություն են կրում, իսկ քրդական կոտորածների մեջ հայերը զերծ են որևէ պատասխանատվությունից: Նրա կարծիքով, հայ մտավորականները, ովքեր Էրզրումը, Բիթլիսը, Վանը, Դիյարբերքիրը, Էլազիկը (Երզնակ) Դերսիմը դիտարկում էին իբրև Հայաստան, այսօր այդ պատկերացումներից հրաժարվելով իրենց հայրենակից և ցեղակից հանդիսացող քուրդ ազգի հետ կարող են բարեկական հարաբերություններ կառուցել:

Հակառակ պարագայում՝ նրանց մեջ եղած այս ատելությունը ապագայում այդ երկու ժողովուրդների համար կարող է նոր դժբախտություների պատճառ հանդիսանալ: Որպեսզի հնարավոր լինի կանխել բացսական հետևանքները, թե հնում և թե վերջին շրջանում գրված գրքերը, որոնք հակաքրդական են, պետքն է անձամբ հայ մտավորականության կողմից հանվեն շրջանառությունից: Միևնուն ժամանակ, անձամբ թուրքերի կողմից այս երկու եղբայր պետություների միջև առաջացած չարագուշակ վարագույրը պետք է վերացվի»:

Սխալ չի լինի ասել, որ այս մտայնությունը փոփոխության չի ենթարկվել և հասել է մինչև մեզ: Նուրի Դերսիմը գրում է, որ հայ դաշնակներից Ռաֆի անունով մեկը քրդերի դեմ մի գիրք է գրել: Բացի «Կայծերից», Ջելալեդդին վեպի մեջ ևս հակաքրդական թունոտ էջեր կան»: Խոսքը վերաբերում է Րաֆֆու՝ Հակոբ Մելիք Հակոբյանի «Ջալալեդդին» վեպին : Վեպի հերոս շեյխ Ջելալեդդին ներկայացված է նաև Պողոս Նաթանյանի զեկույցի մեջ, ինչպես նաև Վահան Պարտիզակցու`«Պանդխտության երգեր» վերտառությամբ գրության մեջ, որտեղ հեղինակը մոնղոլներին նմանեցնում է բնական աղետների, զոր օրինակ եկրաշարժերին:

Սակայն հայտնի է, որ շեյխ Ջալալեդդինի հարձակումները ոչ միայն հայերի կամ օտար ականատեսներին հայտնի իրողություն էր, այլև Օսմանյան ղեկավարությունը ևս քաջատեղյակ էր, իսկ որոշ պաշտոնյաների կողմից նույնիսկ հովանավորվում և օգտագործվում էր:

Շեյխ Ջելալեդդինի ընտանիքի անդմաները իրենց ազդեցությունն ունեին նաև քեմալական շրջանում. Քամրան Ինան՝ Արտաքին Գործոց նախարար, Էդիպ Սայթեր Գայդալը՝ պետքարտուղար, Սելհաթթին Ինան՝ պատգամավոր, Զեյնել Աբիդին Ինան՝ պատգամավոր (այս մարդիկ եղել են Ջելալեդդինի շառավիղներից):

Հայերի վկայությունները: Սարգիս Ալեմյան և Չիլելի Աղավնի

Դերսիմի խնդրի վերաբերյալ կարևոր են նաև Սարգիս Ալեմյանի դիտողությունները: Ցեղասպանությունից պատահականորեն փրկված Ալեմյանի կենսագրության մեջ, հեղինակը անդրադառնում է այն փորձություններին, որոնք անձամբ է հաղթահարել, ինչպես նաև նրանց, որոնք վերաբերում են հայ-քըզըլբաշական հարաբերություններին: Ալեմյանը երջանիկ է համարում այն հայերին, ովքեր կարողացել են հասնել Դերսիմ: Եթե նույնիսկ Դերսիմում վիճակը այնքան էլ բարվոք չէր, կարելի էր գոնե մտածել, որ մահվան վտանգը մեկ րոպեով մնացել էր ավելի հեռվում: Սակայն մահն այստեղ էլ էր հետևում նրանց՝ քաղցի, սովի ու հիվանդույթւոնների տեսքն առած: Այն բանից հետո, երբ ռուսները հասան Երզնկա, Դերսիմ հասած հայերը նույնպես քրդերի կողմից, քարավաններով տեղափոխվեցին Երզնկա: Անշուշտ սա ուներ իր նյութական հենքը (այս տեղափոխությունը անվճար չէր իրականացվում և դրա փոխարեն քրդերը ստանում էին հայերից փող):

Թբիլիսիյում Միհրան Կարիպջանյանի 1916 թվականի Խարբերդ քաղաքի հայերիտեղահանության եւ կոտորածի վերաբերյալ վկայությունը հաստատում է այս նյութականարժեքը.

Կառավարությունը տեղեկանալով Դերսիմի քրդերի (Ղըզըլպաշներ) մասին, ովքեր հայերը նավակներով տեղափոխում էին Եփրատ [Ֆըրատ] գետի միջոցավ, առգրավեց նավակները եւ շղթաներով կապեց:

Այս պատճառով, Դերսիմցիներն հայերը տեղափոխելու սկսեցին լաստանավերով: Հայերի նկատմամբ նրանց այս մոտեցումը, լիովին կապված էր նյութական շահ եւ կաշառք ստանալու հետ: Այս կերպով, նրանք զգալիորեն հարստացան:

Հրաչ Նորշենը հորական տատի՝ Աղավնու դժբախտ կյանքը գրի է առել օտարության մեջ ( Թուրքիայից Ավստրիա տեղափոխվելուց հետո): Տառապանքների մեջով անցած Աղավնիի պատմությունը, ցեղասպանությունից փրկված մեկ հայ աղջկա օրինակի ներքո ներկայացված է հայոց ցեղասպանությունից հետո այս աշխարհագրական սահմաններում ապրած հայ ժողովրդի մաքառումներով ու փորձություններով լեցուն բազում կյանքերի պատմություն: Աղավնին միևնույն ժամանակ ներկայանում է որպես վկա՝ ցեղասպանությանը, մահվան ճամփորդությանը, բռնի դավանափոխությանը, դժվարություններով ու տառապանքներով լեցուն կյանքին, փրկված հայ կանանց և երեխաների՝ քրդերի կողմից գերեվարումին, Քոչգիրում թոփալ Օսմանի կողմից կազմակերպված ոճիրներին ու կոտորածներին, քեմալական շրջանի խտրական քաղաքականությանը, ունեցվածքի հարկին, 1955 թ. սեպտեմբերի 6-7-ի դեպքերին և այլն: Պատմվածքը միևնույն ժամանակ Թուրքիայի ոչ պաշտոնական պատմությունն է:

Աղավնին փրկվում է պատահաբար՝ Քոչգարի-քուրդ ցեղի մարդկանց կողմից, որից հետո սկսվում է նրա տասնամյա գերությունը: Բանտարկված գյուղում նա ականատես է դառնում քուրդերի շրջանում հայերի գերությանը, սեփական աչքերով տեսնում հայերից հափշտակված ունեցվածքը, որից մի մասը էլ պահվում էր այն տանը, որտեղ ապրում էր ինքը: «Այդ տանը կային ափսեներ, որոնց վրա առկա էին հայերեն գրություններ, գորգեր, մոմակալներ, քիչ չէին նաև ձեռագործ ոսկեզոծ, մետքսյա գլխաշորերը: Այս եկեղեցու, այն անապատի, ինչ որ հարուստ մեկի ունեցվածքն էր: Բեյերը գուցե հարյուրավոր մարդկանց կյանք էին փրկել, սակայն միևնույն ժամանակ դիզել էին մեծ հարստություն: Քուրդ գյուղացիները օրերով ու ամիսներով հայկական գյուղերն էին կողոպտում: Հետո էշերով ու սայլերով տեղափոխում դրանք »:

Աղավնիի մատնանշած Քոշգիրի տանը ապրել են նաև Ալիշեր էֆենդին, Մուտաֆա փաշան (Հայդար), Ալիշան բեյերը:

Մի կերպար. Կարմո Յուսուֆ

Պատերազմի Դատավարությունների Դիվանի (Divan-ı Harbi Örfi) Երզնկա (Էրզինջան) դատավարությունում «տեղահանություն եւ սպանդ» մեղադրանքով դատապարտվողներից մեկն էլ Դերսիմցի աշիրեդի լիդերներից հայտնի ավազակ՝ Կարմո Յուսուֆն է:

Կարմո Յուսուֆը տեղահանվող ուղեվորներին հարձակող եւ նրանց սպաննող խմբակի գլխին է գտնվում:

Կարմո Յուսուֆ եւ Արսլան եւ Կագյու-ն հատուկ ձեւավորված եւ ինքնությունը անհայտ, նվաստ անձնավորություններից բաղկացյալ խմբավորման հետ միասին, տարբեր ժամանակներում, Երզնկայի մոտակայքում գտնվող Զենբերեք կամուրջի եւ Թելլի (Թեբելլի) գետակի եւ Քեմահ նեղուցի մոտ թաղամասերում, տեղահանության համար հավաքված եւ ուղեվորվող հազարավոր երեխա եւ տարեցներից բաղկացյալ հայ ուղեվորներին առջեւ ելլելով զենքով հարձակվում եւ բնաջնջում եւ նրանց ապրանքներն ու իրերը սեփականացնում եւ թալանում, եւ անունը անցնողներից՝ Հաֆըզ Աբդուլլահ, Ավնի եւ Ռըզա էֆենտիներին եւ նույնպես իրենց ղեկավարության ներքո գտնվող խմբավորումներին անդամների մասնակցությամբ յոթանասուն հատ հայը գետի մեջ նետելով խեղդամահ են անում, նաեւ փրկվելու համար ջրի մեջ պայքարողներին զենքով վիրավորում ու ոջնջացնում… Հաստատվում եւ մահավճիռով դատապարտվում են:

Աղբյուրներ