Սեպտեմբեր 27-28 Ռումանիոյ մայրաքաղաք Պուքրէշի «Տուտեան» մշակութային կեդրոնին մէջ առաջին անգամ ըլլալով Ռումանիոյ Ազգային առաջնորդարանին կողմէ կազմակերպուեցաւ Ցեղասպանութեան նուիրուած գիտաժողով մը` «Ա. Աշխարհամարտի ազդեցութիւնը սփիւռքի ձեւաւորման գործին մէջ» թեմայով: Գիտաժողովին ներկայ էին 13 երկիրներէ փորձագէտներ, ինչպէս նաեւ հոգեւոր ներկայացուցիչներ` Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածինէն, Թեհրանի եւ Դամասկոսի թեմերէն:
Ներկայ էր նաեւ Գերմանիոյ Պոխումի համալսարանի ցեղասպանագիտութեան ամպիոնի հիմնադիր-տնօրէն` փրոֆ. Միհրան Տապաղ, որուն եզակի ներդրումը եւ գաղափարական յանդուգն մօտեցումները յաճախ 100-ամեակին ոգեկոչումներու ընկալեալ ծրագիրները լրջօրէն հարցադրումի կ՛ենթարկեն: Սոյն նկատառումներէն մեկնած` «Նոր Յառաջ»-ը անոր հետ կատարած է հետեւեալ հարցազրոյցը:
«ՆՈՐ ՅԱՌԱՋ» – Ինչպէ՞ս կը բացատրէք Եւրոպական Միութեան մէջ բազմաբեւեռ յիշողութիւնը, նաեւ` մտածողութիւնը: Ի՞նչ առաջարկներ կարելի է ներկայացնել այդ ուղղութեամբ:
ՄԻՀՐԱՆ ՏԱՊԱՂ.- Եթէ նախապէս Արեւմուտքը կեդրոնացած էր միայն Ողջակիզումի յիշողութեան վրայ, այսօր Եւրոպայի արեւելեան երկիրները, իբրեւ հետեւանք ստալինեան փորձառութեան, կը պահանջեն որ իրենց յիշողութիւնն ալ (ստալինեան արհաւիրքի փորձառութիւնը, Ն Յ) մաս կազմէ եւրոպական մշակոյթին: Բացի ատկէ, տեսական գետնի վրայ ալ միակեդրոն յիշողութեան քաղաքականութիւնը երբեք երկար ապագայ պիտի չունենայ: Յիշողութիւնը պէտք է ըլլայ բազմակեդրոն, ուր պէտք է ներառուին տարբեր գաղափարներ ու փորձառութիւններ: Ըստ իս, այս կարեւոր հարցը լուրջ քննարկման կը կարօտի: Բազմաբեւեռ մտայնութիւն յառաջացած է` նկատի ունենալով Եւրոպական Միութեան անդամակցած արեւելեան Եւրոպայի բազմաթիւ երկիրներու պահանջը:
«Ն. Յ.».- Որո՞նք են միակեդրոն տեսութեան ջատագովները:
Մ. Տ.- Հրէական ողջակիզումէն ետք մէջտեղ եկաւ Բ. Աշխարհամարտի փորձառութիւններու վրայ կեդրոնանալով` Եւրոպական Միութիւնը ստեղծելու գաղափարը: Ինչպէս քիչ առաջ նշեցի, այսօրուան Եւրոպան նման չէ 1948-50-ական թուականներու Եւրոպային եւ, հետեւաբար, միակեդրոն յիշողութեան քաղաքականութիւնը չի կրնար շարունակուիլ, քանի որ ամէն ինչ կապուած է փորձառութեան: Այլ խօսքով, մէ՛կ յիշողութիւնը կարելի չէ դարձնել ընդհանուրին յիշողութիւնը:
«Ն. Յ.». – Իսկ որո՞նք են Եւրոպայի բազմաբեւեռութիւնը ստեղծող պատմական յատկանշական փորձառութիւնները, յիշողութիւնները:
Մ. Տ.- Գերմանիոյ մէջ հանրածանօթ քաղաքագէտ Քլաուս Լեքեւին կ՛առաջարկէր եւրոպական նոր յիշողութեան յղացք մը, որուն կեդրոնը կը գտնուէր Ողջակիզումը` եօթը շրջանակներով, ուր ստալինեան կուլակին եւ գաղութատիրութեան կողքին չորրորդ շրջանակը կը վերաբերէր Հայոց ցեղասպանութեան: Բայց ան աւելի ուշ կարծիք փոխելով` այդ շրջանակին մէջ ներառեց նաեւ արեւելեան Եւրոպայէն վտարուած գերմանացիներուն յիշողութիւնը` ի վերջոյ հասնելով Եւրոպայի նոր ծագումին ու յաջողութեան:
Ես կ՛առաջարկեմ կազմել չորս շրջանակներ, որոնք իրարու հետ կապուած են ընդհանուր բիրտ ուժի գործածութեան փորձառութեամբ` գաղութատիրութիւնը, Ա. Աշխարհամարտի պատերազմական փորձառութիւնը, ստալինեան կուլակը եւ Հրէական ողջակիզումը: Այս յղացքին առաւելութիւնը այն է, որ նկատի կ’ունենայ տարբեր շրջաններու իրարու շղթայուած բայց տարբեր փորձառութիւններով հարուստ յիշողութիւնները:
«Ն. Յ.».- Սակայն ձեր առաջարկածը հիմնուած է 20-րդ դարու բիրտ արարքներուն վրայ: Ինչո՞ւ հաշուի չէք առներ անկէ առաջ պատահածները:
Մ. Տ.- Գիտէք, 20-րդ դարն է, որ ստանձնեց յիշողութեան յղացքը` իբրեւ ինքնութեան հիմք: Հայերու եւ հրեաներու համար կարեւոր եղած է յիշողութիւնը` իբրեւ ինքնութեան պահպանման եզր: Իսկ 20-րդ դարէն առաջ նման «աւանդութիւն» չունէին ուրիշ ժողովուրդներ: Իրականութեան մէջ հաւաքական յիշողութիւնը` իբրեւ ինքնութեան հիմք, ըստ Հին Կտակարանի` հրէական «գիւտ» մըն է: Միւս կողմէ, հայերը կրցան Ցեղասպանութեան հետ կապուած յիշողութիւնը պահել, որովհետեւ պահպանած էին յիշելու, յիշատակելու եւ ոճիրին ու հալածանքին պատումը կատարելու սովորութիւնը: Աշխարհի երեսին շատ աւելի մեծ ջարդեր ու կորուստներ եղած են, բայց մոռացութեան ենթարկուած են, քանի որ այդ աղէտներուն ենթարկուած ժողովուրդները յիշողութեան «յատկութիւնը» չեն ունեցած:
«Ն. Յ.»- Ըսել կ՛ուզէք` յիշողութիւնը կրօնական հի՞մք մը ունի:
Մ. Տ. – Այո՛, ըստ Հին Կտակարանի չյիշել` կը նշանակէ պատժուիլ:
«Ն. Յ.»- Իսկ այսօրուան երեւոյթը հաւատքէն անջատուած տեսութիւն մըն է:
Մ. Տ. – Անշո՛ւշտ, սակայն անջատուիլ` չի նշանակեր կրօնական հիմքերէն ամբողջովին հրաժարիլ:
«Ն. Յ.»- Կրնա՞ք բացատրել Եւրոպական Միութեան մէջ յիշողութեան կեդրոնի ստեղծման հարցը, որ ձեւով մը կ՛անտեսէ Հայոց ցեղասպանութիւնը եւ կը սկսի պոլշեւիկական յեղափոխութենէն:
Մ. Տ.- Այս գաղափարը կը պատկանի Եւրոպական խորհրդարանի նախկին գերմանացի նախագահին, որ կ՛ուզէ հիմնել եւրոպական պատմութեան թանգարան մը: Այս կեդրոնին փուշը կը նկատուի Հայոց ցեղասպանութիւնը, քանի որ հոն չեն ուզեր ներառել 1915-16 պատահած ոճիրները, եւ թանգարանին ժամանակաշրջանը կը սկսի 1917-ի Հոկտեմբերեան յեղափոխութենէն: Ըստ իս, այս արարքը Հայոց ցեղասպանութիւնը անտեսելու նպատակ կը հետապնդէ, որպէսզի Թուրքիոյ հետ քաղաքական հաղորդակցութիւնը վտանգի չենթարկուի: Առաւել հետաքրքրականը այն է, որ նշեալ թանգարանին հիմնադրման հարցը ամբողջովին գաղտնի կը պահուի: Արդէն մեծ թիւով գիտնականներ յայտնած են իրենց դժգոհութիւնը, թէ ինչպէ՛ս կարելի է նման թանգարան մը հիմնել` առանց քննարկումներու եւ վիճարկումներու:
«Ն. Յ.».- Ո՞ւր պիտի հիմնուի այս կեդրոնը:
Մ. Տ.- Նշեալ թանգարանը կ’ուզեն կառուցել Պրիւքսէլի մէջ:
«Ն.Յ.».- Եւրոպական խորհրդարանը քննարկա՞ծ է այս նիւթը:
Մ. Տ.- Այս առթիւ երբեք որեւէ քննարկում տեղի չէ ունեցած: Միայն վերջերս պատրաստած են կայք մը, ուր կը խօսուի այդ մասին:
«Ն. Յ.».- Ինչպէս ծանօթ է, Հայաստանի մէջ ունինք Ցեղասպանութեան թանգարան մը: Դուք դէմ էք թանգարանային մտածողութեան: Ձեր կարծիքով, Ցեղասպանութիւնը իբրեւ յիշողութեան արարք կամ իբրեւ թանգարանային մտածողութիւն` ի՞նչ տեսական ու գաղափարական հարցեր կը յառաջացնէ:
Մ. Տ.- Ես հակառակ եմ, որ մեր յուշավայրը Ցեղասպանութեան թանգարան կոչուի, եւ կը քննադատեմ այս երեւոյթը: Թանգարանը, իմ հասկացողութեամբ, պատմականացնել կը նշանակէ, մինչդեռ Ցեղասպանութիւնը կարելի չէ պատմականացնել, որովհետեւ ան ունի իր նախապատմութիւնը, պատմութիւնը եւ հետեւանքները, որոնք իբրեւ կտակ` մնացած են ժառանգներուն: Օրինակի համար` սփիւռքը Ցեղասպանութեան հետեւանք է: Եւ յետոյ ալ կարելի չէ թանգարանին մէջ ներկայացնել Ցեղասպանութիւնը: Կան մարդիկ, որոնք կ՛ըսեն, թէ Ուաշինկթընի մէջ ալ Ցեղասպանութեան թանգարան մը կայ, սակայն այդ նոյն մարդիկ թերեւս լաւ չեն կարդացած այդտեղի ճակտին երեւցող գրութիւնը, ուր նշուած է` «Հոլոքոսթի յիշողութեան թանգարան», այսինքն հոն տեղ գտած են իրեր, ապրանքներ կամ մասունքներ® Ցեղասպանութեան թանգարանը եւ Ցեղասպանութեան յիշողութեան թանգարանը երկու տարբեր բաներ են: Թանգարանը բառին բուն իմաստով խորհրդային շրջանի ծնունդ է, որ չմտածուած ձեռնարկ մըն է: Այսօր հասած է պահը, որ Ցեղասպանութեան մասին խօսած ատեննիս չմնանք թանգարանային սահմաններուն մէջ:
«Ն Յ.».- Այս նիւթին շուրջ ի՞նչ տեղ վերապահուած է պատմաբաններուն, որոնք կը հիմնուին պատմագրութեան փաստերուն վրայ:
Մ. Տ.- Պատմագէտները պատմական դէպքերը կ՛ուսումնասիրեն, կ՛ընտրեն ու զանոնք կը շարադրեն: Այսինքն ընտրութիւն ընելով` կը պատմեն դէպքի մը մասին: Պատմաբանը հարցին կը մօտենայ այդ դէպքերու հեռակէտով: Իսկ Ցեղասպանութիւնը միայն դաժան դէպքերու շարադրութեան հետեւանք չէ, այլ նաեւ փորձառութեան մը մտածողութեան հետ կապուած է: Ցեղասպանութիւնը մտածողութիւն է եւ, ինչպէս Օշականը կ՛ըսէ, միա՛յն վէպի մէջ է, որ կարելի է պատմել Ցեղասպանութեան մասին: Եւ մենք ունինք 1920-էն ետք գրուած այդպիսի գրականութիւն, սակայն դժբախտաբար չէ թարգմանուած, փոխարէնը` հսկայական ծախսեր կ՛ընենք, օրինակի համար, թուրք Քեմալ Եալչըն թարգմանելու համար: Այլ խօսքով, թուրք գրողներուն գործերը կը թարգմանուին, բայց` ոչ հայ գրողներունը: Կը ցաւիմ, որ տակաւին մենք մեր փորձառութիւնը ընդունելի դարձնելու համար պէտք ունինք թուրք դահիճին յաջորդներուն կարծիքին®
«Ն. Յ.».- Ի՞նչ ըսել կ՛ուզէք:
Մ. Տ.- Ըսել կ՛ուզեմ, որ երբ թուրք մը Հայոց ցեղասպանութիւնը կ՛ընդունի, մեր կողմէ մեծ ընդունելութեան կ՛արժանանայ, այսինքն կարծէք թէ ձեւով մը կ՛ընդունինք, որ դահիճին ընկերութեան պատկանող անձնաւորութիւններ, որոնք իրականութեան մէջ իրենց պատմութեամբ կը զբաղին, մեր հերոսները ըլլան:
«Ն. Յ.».- Ձեր կարծիքով, այսօր ինչպէ՞ս կարելի է բացատրել հայկական ինքնութիւնը:
Մ. Տ.- Մենք ունինք հայկական աւանդական ինքնութիւնը, որ կը ներառէ մեր աւանդութիւնները (լեզու, գրականութիւն, հաւատք), մեր պատմութեան հասկացողութիւնը, ինչպէս, օրինակ, Վարդանանքը որպէս ուղենիշ` անկարելին փորձելու պատգամ, եւ այլն: Իսկ ներկայի ինքնութիւնը հիմնուած է Եղեռնի յիշողութեան յղացքին վրայ, եւ մենք յիշելով զայն, կը փրկենք կորուստէ, յիշողութիւնը վերստին կը սեփականացնենք: Յիշելու համար կարեւոր է գիտնալ մեր պատմութեան մասին, նոյնիսկ` առանց մանրամասնութիւններուն տեղեկանալու: Յիշողութիւնը այն աւանդն է որ մենք կը փոխանցենք յաջորդ սերունդներուն, որ այսօր ո՛չ թէ տկարացած է այլ տարբեր կերպ ձեւաւորուած է: Յիշողութիւնը պատմելը իր զգացական արժէքը չի կորսնցներ:
«Ն. Յ.».- Եղեռնը, վերջին հաշուով, ժխտական փորձառութիւն մըն է, որ մեր մանուկ սերունդին փոխանցելը նիւթապէս դժուար, շատերու համար ալ բարոյապէս հարցադրելի է: Այս պարագային, փոխանցումը ինչպէ՞ս կը կատարուի:
Մ. Տ.- Երեխաները մեզմէ տարբեր ձեւով կը զգան այդ բոլորը, սակայն հետզհետէ անոնց մօտ զգացողութեան գիծը կը վերածուի ընդվզումի երեւոյթի, պայքարի ոգիի եւ փոխանցումը կը շարունակուի: Պէտք է պատմել յիշողութիւնը եւ սերունդէ սերունդ փոխանցել զայն:
«Ն. Յ.».- Իսկ ինչպէ՞ս կը դրուի անձնական եւ հաւաքական յիշողութեան հարցը, նկատի ունենալով, որ անձնական յիշողութիւնը կայ, գոյութիւն ունի, բայց հաւաքական յիշողութեան տեսականացումն է, որ խնդիր կը ստեղծէ:
Մ. Տ.- Այս երկուքը իրարու կապուած են: Ժամանակին մեր քով զոհը եւ վերապրողը այդքան մեծ նշանակութիւն չունէին, որովհետեւ այսքան շատ յուշեր չէին հրատարակուած, սակայն այսօրուան նոր սերունդը իր նոր մտածողութեամբ տեղեակ է, կը կարդայ եւ կարեւորութիւն կու տայ անոնց:
«Ն. Յ.».- Կարելի՞ է դահիճին եւ զոհին հաշտութիւնը:
Մ. Տ.- Ինչպէս գիտէք, այս վերջին շրջանին յաճախ կը խօսուի հաշտութեան մասին, սակայն այդ հաշտութիւն եզրը Հայոց ցեղասպանութեան եւ Հրէական ողջակիզման պարագային նոյն ձեւով չի հասկցուիր: Հայկականին համար երկու հակամարտող կողմերուն միջեւ հաշտութեան հարց կը ներկայացուի եւ Գերմանիոյ եւ Ֆրանսայի հաշտութեան օրինակին հետեւելով, երբ երկու պետութիւններ պատերազմած են իրարու դէմ, ինչ որ շատ սխալ մօտեցում է, քանի որ Հայոց ցեղասպանութեան պարագային, դահիճի եւ զոհի փոխյարաբերութեան մէջ շատ զոհի որակումի հարց գոյութիւն ունի. խօսքը կրաւորական զոհին կը վերաբերի եւ ոչ թէ` նահատակ զոհին, որ ինկած է կռիւներու ընթացքին: Ուրեմն դահիճին եւ զոհին յարաբերութիւնը ոչ թէ ընդհարումներու մօտեցումով պէտք է մեկնաբանել, այլ` ուղղակի զոհի եւ դահիճի միջեւ եղած յարաբերութեամբ, ուր այս երկուքը պէտք է իրենց յստակ անունը ունենան:
«Ն. Յ.».- Այսօր ունինք վերանկախացած հայրենիք մը, որ կը ներկայանայ իբրեւ ինքնութեան էական բեւեռ: Հայաստան-սփիւռք յարաբերութիւնները ի՞նչ հունի մէջ պէտք է դնել:
Մ. Տ.- Ասիկա բարդ հարց մըն է: Ըստ իս, Հայաստան-սփիւռք յարաբերութիւնները պէտք է նոր յղացքի մը վրայ հիմնուին, եւ ոչ թէ միակողմանի, հայրենակեդրոն մտածողութեան առարկայ դառնան: Պէտք է սփիւռքը եւ Հայաստանը ամբողջութիւն մը համարել` նկատի ունենալով կողմերուն փորձառութիւնները: Հարկ է հայկական իրականութեան նոր մօտեցում մը յառաջացնել, որով ըմբռնելի կ՛ըլլայ մեր ներկան: Միւս կողմէ` Հայաստան հողային տարածք ունի, իսկ սփիւռքը` ո՛չ: Մեր այսօրուան աշխարհին մէջ տեղը, վայրը անցեալի նշանակութիւնը չունի, եւ քանի որ սփիւռքը այլեւս «անվերադառնալի» երեւոյթ մըն է, հետեւաբար պէտք է այդ ամբողջութիւնը կազմող կառոյցի մը մասին խորհիլ, որովհետեւ հակառակ պարագային, կը դառնանք միա՛յն ազգայնական կողմը նկատի առնող հասկացողութիւն մը, ուր սփիւռքը պիտի կորսնցնէ իր նշանակութիւնը եւ պիտի վերածուի Հայաստանին օգնող կառոյցի մը:
«Ն. Յ.».- Նման կառոյց մը ինչպէ՞ս կը դիտուի գերմանական, ֆրանսական կամ այլ պետութեանց կողմէ:
Մ. Տ.- Նախ ըսեմ, որ Արեւմուտքը ընդհանրապէս սփիւռքները ժխտող ազգային կառոյցներու տէր է: Ազգայնասէր պետութիւններ են, որոնք միատարր հիմքերով կառոյցներ ունին ու միատարրութիւնը կը ջատագովեն: Սակայն, միւս կողմէն, հակառակ այդ մերժումին, սփիւռքները դարեր շարունակ կրցած են գոյատեւել, եւ 20-րդ դարուն առանց սփիւռքի երկիր գոյութիւն չունի` ի հեճուկս ազգայնականներու հակասփիւռք մօտեցումին, որոնք սփիւռքը իրենց ինքնութիւնը վտանգող ազդակ կը նկատեն:
Այս բոլորը, սակայն, երբեք պէտք չէ մեզ խրտչեցնեն, քանի որ սփիւռքը, ինչպէս ըսի, իրականութիւն մըն է, եւ իւրաքանչիւր երկրին մէջ օտարը եւ օտարութիւնը գոյութիւն ունին: Հետեւաբար հայկական սփիւռքին համար պէտք է ստեղծել կանոնագիր մը, որուն միջոցով կարելի ըլլայ սփիւռքեան ներկայութիւնը ձեւաւորել: Հարկ է նաեւ հիմնել բոլորին կողմէ ընդունելի միջհայկական կառոյց մը, որուն շնորհիւ կարելի պիտի ըլլայ լուծել նաեւ մեր ներկայացուցչական հարցերը, քանի որ նման կառոյցի մը հիմքը կը հանդիսանայ համայնքը` իր ընտրուած վարչութիւններով: Առ այդ, մեծ դեր վերապահուած է սփիւռքի նախարարութեան, որ պէտք է յատկապէս զբաղի համայնքներու կազմակերպման ու ձեւաւորման աշխատանքով:
Yorumlar kapatıldı.