Ժիրայր Լիպարիտյան
Հայի համար շատ դժվար է գրել Խոջալուի մասին։ Խոջալուն այն դեպքն է, որի համար հայերը մեղադրվում են ուրիշների՝ տվյալ դեպքում՝ ադրբեջանցիների դեմ կատարած վայրագությունների մեջ։ Հայերը սովոր չեն զոհեր գոյացնելու. մեզ ավելի բնորոշ է զոհ լինելը։
Ես վստահ ու ճշգրիտ չգիտեմ, թե 1992 թ. ինչ է պատահել Խոջալուում, չնայած այդ ժամանակ Հայաստանի կառավարության մաս էի կազմում՝ իբրև հանրապետության նախագահի խորհրդական։ Գիտեմ, որ մեր կառավարությունը կատարվածի վերաբերյալ որևէ հրաման կամ իրավունք չի տվել։ Եվ սակայն, հայերն այդ մասին չեն խոսում, իսկ ադրբեջանական աղբյուրներն ավելի շահագրգռված են Խոջալուն գործածելու քարոզչական նպատակներով, քան թե իբրև լուրջ ուսումնասիրության առարկա, և, հետևաբար, արժանահավատ չեն։
Երբ 1999 և 2001 թթ. Բաքվում ու Երևանում հաջորդ գրքիս համար հարցազրույցներ էի վարում հայ ու ադրբեջանցի պաշտոնյաների հետ, ադրբեջանցի պաշտոնյաները շրջանցում էին Սումգայիթի և ադրբեջանցիների կատարած վայրագությունների փաստերը, իսկ հայ պաշտոնյաները՝ Խոջալուի։ Հույս ունեմ, որ գիտաշխատողները մի օր կպարզեն, թե ճիշտ ի՛նչ է կատարվել՝ բոլոր ներգրավված կողմերի օժանդակությամբ։
Այնուամենայնիվ, կատարվել է անընդունելի ինչ-որ բան. ինչ-որ բան, որ հանգեցրել է Ղարաբաղում հայկական ուժերի կողմից ադրբեջանցի քաղաքացիական անձանց սպանությունների ու խեղումների։ Հայերը ժխտում կամ ոչ-բաւարար բացատրություններ են տալիս, նույն ձևով, ինչպես ադրբեջանցիներն են վարվում ավելի վաղ Սումգայիթում, Բաքվում և Ադրբեջանի մյուս քաղաքներում հայ քաղաքացիական անձանց հետ իրենց կատարածի մասին։ Շատ պարկեշտ և օգտակար կլիներ, եթե Ադրբեջանն ընդուներ Սումգայիթում և Ադրբեջանի մյուս քաղաքներում հայերի դեմ իրականացրած ջարդերը։ Սակայն մեր՝ հայերի կողմից կատարած սխալի ընդունումը չպետք է կախված լինի հայերի դեմ ադրբեջանցիների կատարած համապատասխան սխալի ընդունումից։
Գիտենք, որ հակամարտությունը դեռևս լուծված չէ, և իբրև թե այդ հարցով բանակցություններ են ընթանում։ Սակայն մարդկային տառապանքը չպետք է սակարկության առարկա լինի, ինչպես շուկայում։ Այս հարցի մեր մոտեցումը ցույց կտա, թե ինչպիսի արժեքներ ենք որդեգրում մեզ համար, և թե ինչ արժեքներ կցանկանայինք ուրիշները որդեգրեին մեր իսկ պատմության նկատմամբ։
Եթե Խոջալուն կարող է բացատրվել իբրև պատերազմի անուղղակի վնաս, ապա քաղաքացիական անձանց նկատմամբ որևէ գործողություն ևս կարող է բացատրվել իբրև նման վնաս։ Ինչո՞ւ պետք է ակնկալենք, որ ուրիշներն ընդունեն հայերի դեմ իրականացրած մեծ ոճրագործությունը, եթե մենք չենք ընդունում ուրիշների նկատմամբ շատ ավելի փոքր, սակայն, այնուհանդերձ, մեր իրականացրած հանցագործությունը։
Պետք է առանձնացնենք պատերազմի ընթացքում քաղաքացիական անձանց նկատմամբ կատարված ողբերգությունը 1991 թ. հակամարտության ռազմականացման շատ մեծ պատասխանատվությունից, որն աներկբայորեն ընկնում է Ադրբեջանի ու Խորհրդային Միության կառավարությունների վրա։
Ղարաբաղում հայկական ուժերը Խոջալուի և մյուս վայրերի վրա ռազմական գործողություններ էին ձեռնարկել՝ ադրբեջանական ուժերի օդային ռմբակոծությունների ու քաղաքացիական թիրախների գնդակոծումների դեմ իրենց սեփական ժողովրդի համար անվտանգ միջավայր ապահովելու նպատակով։ Սակայն, ինչպես հրապարակավ հարցրել եմ նախկինում ևս, իր թոռնուհու ձեռքը բռնած ադրբեջանցի տատիկը պակա՞ս տատիկ է, իսկ թոռնուհին պակա՞ս թոռնիկ է, ինչ է թե՝ ադրբեջանցի են։ Քաղաքացիական այդ երկու անձինք ինչո՞վ են տարբեր նույն վիճակի մեջ գտնվող հայ տատիկներից ու թոռնիկներից, որոնք ստիպված էին լքել Ղարաբաղի իրենց գյուղերն ու քաղաքները՝ Ղարաբաղում ու դրա շուրջ ադրբեջանցիների ավելի վաղ իրականացրած էթնիկ զտումների փորձերի պատճառով։ Իրականում, ինչո՞վ են նրանք տարբեր ի՛մ իսկ տատիկի պատմությունից, որն, իր տատիկի ձեռքը բռնած, 1915 թ. ստիպված էր լքել Օսմանյան կայսրությունում գտնվող իր տունը։ Մարդկային առումով, նրանք բոլորն էլ նախևառաջ տատիկներ ու թոռնիկներ են։
Մարդկային, անհատական ու ընտանեկան մակարդակներում մեծ քաղաքականությունը չէ, որ պետք է նշանակություն ունենա։ Եվ մեծ քաղաքականությունը անընկալունակ կմնա լուծումների նկատմամբ, մինչև մենք չճանաչենք միմյանց մարդկայնությունը։ Ի վերջո, ի՞նչն է կամ ի՞նչը պետք է լինի քաղաքականության ու ռազմավարականացման և նույնիսկ պատերազմի նպատակը, եթե ոչ սեփական ժողովրդի համար անվտանգ միջավայրի ապահովումը։ Իսկ ոչ մի անվտանգություն մշտական կամ ապահով չէ, եթե այն ապահովված չէ նաև հարևանների համար։ Մենք պետք է որոշենք, թե ուզում ենք ապրել մշտական պատերազմի կամ պատերազմի սպառնալիքի վիճակո՞ւմ, թե՞ ելք գտնենք դրանից։ Մենք չենք կարող շարունակել քաղաքականություն վարել՝ հիմնված մեր մեծ մտավախությունների վրա, բայց այդ ընթացքում սաստկացնենք ուրիշների մեծ մտավախությունները մեր վերաբերյալ և խաղաղությանը իրականանալու հնարավորություն չտանք։
Մենք կարող ենք մեզ լավ զգալ՝ մեր մարդկայնությունը պատճառաբանելով մեր զոհ լինելու հանգամանքով, սակայն դա բարոյապես չի կարող վավեր լինել, եթե չճանաչենք մեր զոհերի մարդկայնությունը՝ անկախ այն բանից, թե ինչպես և ինչու նրանք զոհ դարձան։ Ի վերջո, պետք է որոշենք, թե բավարա՞ր է բարոյական բարձր հիմունքով լավ զգալը և ուրիշներին մերժելը իրենց մարդկայնությունը, թե՞ պետք է հաշտվենք այն մտքին, որ մենք ևս սխալական ենք, թեկուզև՝ փոքր չափով, և ճիշտ գործենք։
Ճիշտ գործել նշանակում է միջոց գտնել, որ բոլոր տատիկներն ու թոռնիկներն ապահով լինեն։ Հակառակ դեպքում, մեր բոլոր լոզունգները, բոլոր սկզբունքները՝ լինեն դրանք իրավական, միջազգային, բարոյական, պատմական, քաղաքական կամ որևէ այլ բնույթի՝ լավագույն դեպքում անիմաստ են, իսկ վատագույն դեպքում՝ ապագա աղետների ուղեցույցներ։
Փետրվարի 19, 2014 թ.
Քեմբրիջ, Մասաչուսեթս, ԱՄՆ
An Armenian Perspective on Khojali
Jirair Libaridian
It is very difficult for an Armenian to write about Khojali. Khojali represents a case when Armenians have been accused of atrocities against others, in this case against Azeris. Armenians are not used to being victimizers; being the victim is more of a pattern for us.
I do not know for sure and exactly what happened in Khojali in 1992, although I was, at the time part of the Armenian government as an adviser to the President of the Republic. I know that Armenian authorities had not neither authorized nor supported questionable activities. Still, Armenians do not speak about it and Azerbaijani sources are more interested in using Khojali for propaganda purposes than as a subject for serious study, thus they are unreliable.
When in 1999 and 2000 I was interviewing Armenian and Azerbaijani officials in Baku and Yerevan for my next book, Azerbaijani officials dismissed Sumgait and other cases of Azerbaijani atrocities and Armenians ignored Khojali. I do hope that someday scholars will find out what happened exactly with the cooperation of all parties concerned.
Regardless, something unacceptable did happen, something that involved killings and mutilation of Azeri civilians by Armenian forces in Karabakh. Armenians deny or explain it away just as Azerbaijanis do with what was done to Armenian civilians earlier in Sumgait, Baku and other Azerbaijani cities. It would have been very proper and useful if Azerbaijan had recognized the pogroms against Armenians in Sumgait and other Azerbaijani cities. But recognition by Armenians of the wrong done by Armenians should not depend on a corresponding recognition of Azerbaijani wrongs against Armenians. We know that the conflict is still unresolved and ostensibly under negotiation. But human suffering should not be a matter of haggling as if we were in a bazaar. This is a matter of what values we adopt for ourselves and what values we would want others to adopt regarding our own history.
If Khojali can be explained as collateral damage, then anything done to civilians can be explained as collateral damage. Why should we expect others to recognize a big crime committed against Armenians if we will not recognize what is a smaller crime—but still a crime– we have committed against others?
We need to separate the tragedy we produce for civilians during war from the larger responsibility for the militarization of that conflict in 1991 which clearly rests with Azerbaijani and Soviet governments.
Karabakh Armenian forces undertook military operations in Khojali and elsewhere to ensure a secure neighborhood for their own people against Azerbaijani air force bombardments and shelling of civilian targets. Still, as I have asked publicly before, is the Azeri grandmother who had to leave her home holding the hand of her granddaughter any less of a grandmother and her granddaughter any less of a granddaughter because they were Azeris? How are these two civilians different from their Armenian counterparts who had to leave their villages and towns in Karabakh because of the Azerbaijani attempt earlier for ethnic cleansing around and in Karabakh? In fact, how were they different from my own grandmother’s story, who had to leave her town in the Ottoman Empire holding her grandmother’s hand in 1915? On the human level, they are all grandmothers and granddaughters first.
At the human, individual and family level it should not be the grand politics that matter. And the grand politics will remain immune to solutions until we recognize each other’s humanity. After all what is or should be the purpose of politics and strategizing and even of wars if not to establish a secure environment for one’s people; and no security is permanent and secure unless it is also so for one’s neighbors. We need to decide whether we want to live in a state of permanent war or threat of war, or find a way out. We cannot continue on doing politics based on our worst fears while reinforcing the other’s worst fear about ourselves and not give peace a chance.
We may feel good claiming our own humanity in our victimhood, but that cannot be morally valid until we recognize the humanity of our own victims, regardless of how and why we they became victims. At the end, we have to decide whether it is sufficient to feel good claiming the higher moral ground while denying the humanity of others or should we come to terms with our own fallibility, even if on a smaller scale, and do good.
Doing good means finding ways to make all grandmothers and granddaughters safe. Otherwise all our slogans, all the principles—legal, international, moral, historical, political and other—are meaningless at best and recipes for future disasters at worst.
February 19, 2014
Cambridge, MA
Yorumlar kapatıldı.