Ardaşes S./Hocasaryan / armenian on web
Բիթլիս (Բաղեշ / Bağeş, Բաղաղեշ / Bağağeş), Դատվան, Բազենց/ Բազմենից/ Փաշվանցգիւղ, ՍուրբԱստուածածինՎանք(1)
Ermeni yerleşim yerlerinden olan Tatvan, Batı Ermenistan’ın Osmanlı idaresinde Bitlis Vilayeti, Bitlis Sancağı ( Բիթլիսիգավառ/սանջակ) Khizan (Hizan) Kazası (Խիզանի գավառակ ) Sıparkert ve Nızar Köy toplulukları (ԳյուղախմբերՍպարկերտևՆըզար) içerisinde bulunmaktadır. Mezra, Bitlis’ten Rahva platosu ile ayrılır. Günümüzde Adilceviz (Ardzgue / Արծկե), Ahlat (Խլաթ), Güroymak, Bitlis Merkez, Hizan (Խիզան) ve Van Gölü (Վանա լիճ) ile sınırlıdır.
***
armenian on web 27 Eylül 2013
Ardaşes S./Hocasaryan
http://team-aow.discuforum.info/t15087-Bitlis-Tatvan-…-Ermeni-Kilisesi.htm
Konum ve Tarihçe
Ermeni yerleşim yerlerinden olan Tatvan, Batı Ermenistan’ın Osmanlı idaresinde Bitlis Vilayeti, Bitlis Sancağı ( Բիթլիսիգավառ/սանջակ) Khizan (Hizan) Kazası (Խիզանի գավառակ ) Sıparkert ve Nızar Köy toplulukları (ԳյուղախմբերՍպարկերտևՆըզար) içerisinde bulunmaktadır. Mezra, Bitlis’ten Rahva platosu ile ayrılır. Günümüzde Adilceviz (Ardzgue / Արծկե), Ahlat (Խլաթ), Güroymak, Bitlis Merkez, Hizan (Խիզան) ve Van Gölü (Վանա լիճ) ile sınırlıdır.
Bitlis vilayeti 13 Temmuz 1878 tarihli Berlin Antlaşması’na göre Batı Ermenistan’da (Արեւմտեան Հայաստան ) bulunan Altı Ermeni Vilayetleri’den biridir (Վեց հայկական վիլայեթներ , Vilâyat-ı Sitte -ولاية ستة – Altı vilayet, Altı il). Diğerleri ise Erzurum (Կարին), Van (Վան), Mamüretü’l Aziz, Diyarbekir, Sivas dır. 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mütarekesinin 24. maddesinde “Altı Ermeni ili” olarak bahsedilir. (2)
Datvan / Tatvan (Թաթվան / Դատվան)’ın tarihi, son yapılan araştırmalarla elde edilen bulgulara göre günü¬müzden takriben beş bin yıl öncesine da¬yanmaktadır. M.Ö. IX. yüzyıldan itibaren Urartular, Van ve çevresi ile birlikte Tatvan’da üç asır bo¬yunca egemenlik kurdular. Urartular’ın Tatvan’daki hakimiyetleri sona erdikten sonra Asur, İran, Roma ve Bizans gibi çeşitli devletler egemenliğine girdi. 1071’deki Malazgirt Meydan Sava¬şı’ndan sonra bu kez Tatvan Selçukluların eline geçti ve bu durum M.S. 1200’lere kadar devam etti. 1514 tarihli Çaldıran Savaşı ile Osmanlı hakimiyetine girdi.
Büyük Hayk’ın Turuberan Eyaleti’nin Bıznunik bölgesinde (Մեծ ՀայքիՏուրուբերաննահանգիԲզնունիքգավառում), Van Gölü’nün güneydoğu kıyısında bulunan yerleşim yeridir. Bıznuni Beyleri’nin mülkü. Sıparkert Sancağı (Սպարկերտ, Sıparket, Sıpaykert, İspayit, , Սպարկետ) kazasında bulunur. Datvan’ın doğusunda, göl kıyısında, Ermeni Kralı Senekerim Ardsruni’nin yazlığının (Սենեքերիմ Արծրունու ամառանոց) kalıntıları vardı.
VIII. yüzyıl başlarında Arap Şayban Aşireti tarafından işgal edilir, X. yüzyılda Vaspurakan Ermeni Ardsruni krallığına (ՎասպուրականիԱրծրունեացթագավորութիւն) dâhil edilir, 1555’te Osmanlılar tarafından işgal edilir ve daha sonra Bitlis Vilayeti’ne dahil edilerek, aynı isimle anılan kazanın Datvan (Rahva / Ռահվա) köy grubunun merkezi olur. (3)
Movses Khorenatsi, Badmutiun Hayots (ՄովսեսԽորենացին, ՊատմությունՀայոց) / Horen’li Movses Ermeni Tarihi kitabında Tadavan / Tadgavan, 1282 tarihli Ibn Bibi, Selçukname’sinde Tadvan, Venedik 1902 tarihli H. S. Eprigyan, Pnaşkharhig Pararan (Coğrafya Sözlüğü)Հ. էբրիկեանՊատկերազարդ բնաշխարիկբառարան) (Illustrated geographic dictionary) kitabında da Tadvan olarak anılmakta. Asıl Tatvan, bugünkü kasabanın 5 km kuzeyindeki Eskitatvan mevkiindedir. 1930’lu yıllarda yerleşim merkezi demiryolu istasyonu civarına taşınmıştır. Khoren’li Movses’in aktardığı rivayete göre kral Vağarşak (MÖ 2. yy?) bu bölgeyi Karnik sülalesinden Tad’a vermiş ve Tadavan kenti onun adına kurulmuştur. Ancak çok daha eski Urartu kaynaklarında Dati adıyla geçen yerin de burası olması mümkündür. Ermenicede ‘Tadik’ ovanın adı, Tadgavan `Tadik kenti` yerleşim adıdır. (4) Baronyan’ın Ermenice elyazmaları katalogunda da Tatik (Dadig – Տատիկ) kenti olarak anılmakta. (5)
1909 yılında 35 haneye dağılmış 325 Ermeni yaşamaktaydı. (6) XX. yüzyıl başında yaklaşık 120 haneye varan Ermeniler genellikle tarım, hayvancılık ve ticaretle uğraşmaktaydı. 1918 yılında Bitlis Ili’ne bağlı bir nahiye merkezi durumunda olan Tatvan, 1936 yılında ilçeye dönüştürülür.
Tatvan ve Paşaelmalı (Փաշաէլմալը / Բաբշեն ) mezrasında Aziz Teodorus, Aziz Sargis, Aziz Harutyun (Ս. Հարություն), Aziz Sahag (Ս. Սահակ/ մատուռ), Aziz Haç (Ս. Խաչ) gibi 7-8 Ermeni kilisesi bulunmaktaydı. Bunlardan Surb Sargis mezarlığında Ermenice yazılarla haçtaşları (Haçkar – Խաչքար) ayaktaydı.
Datvan Ermenilerinin büyük bir kısmı 1915 Soykırımı esnasında tehcire zorlandı, bir kısmı da katledildi, kurtulabilenler Doğu Ermenistan’a sığındılar. (7) Pazents Köyü Ermenileri toplu halde islamiyete geçmek zorunda bırakıldılar. (8)
Orta Çağ’da Ermeni elyazmaları merkezi olan kilise bugün ‘gözetleme kulesi’ ve ahır olarak kullanılmakta. Elyazması eserler ise Hayastan’da (Ermenistan) Mesrop Maştots Kütüphanesi’nde ve diğer memlektlerdeki merkezlerde saklıdır.
2012 Yılında Jelle Verheij’in klişesinde ise giriş kapısı üzerindeki yazılı yekpare taş gözükmemekte.
Aziz Meryem Ana Ermeni Manastırı
Paşvants Aziz Meryem Ana Ermeni Manastırı’nı değişik yazılışlarda bulmak mümkün : Paşvadzk, Pasuank, Paşvants, Paşvask, Paşvank, Paşvatsk, Pasuank Kilisesi, Pashvatsk Armenian church – Փաշվանց, Փաշվասք, Փաշվանք, Փաշվացք, ՍուրբԱստուածածինՎանք, ԲազէիցՍ. Աստուածածին, ԲազենիցՍ. Աստուածածին, Բազէնց, Բազենց, ԲազէնցՍԱստուածածին, Բազնից, ԲազէիցՍ. Աստուածածին, ԲազնիցՍ. Աստուածածին, Բազնիցվանք, Ս. ՓազենիՍ. ԱստուածածինՎանք. El yazmalarında ‘զ‘ ve ‘ղ‘ arasındaki yakın benzerlik nedeniyle bazen de hatalı olarak Բաղենիցolarak yazılmıştır.
Kilise, 1970 yılında Vaspuragan (Van Ermeni Krallığı) Manastırları konulu araştırmalar neticesinde Roma Üniversitesi tarafından ortaya çıkarılarak incelenmiştir. (9)
Kümbetsiz olan kilise bazilika şeklinde olup büyük olasılıkla V-VI yüzyıllarda inşa edilmiştir. Osmanlı idari tanımlamasıyla Bitlis Vilayeti Tatvan Kazası, Batı Toroslar, yani tarihi adıyla Haygagan (Ermeni) Toros sıradağlarının kuzeyinde bulunur.
Küçük bir tepe üzerinde inşa edilen kilise uzun küp şeklinde olup çatısı beşik tonozla örtülüdür. Dış duvarlarında hala büyük, parlak, düzenli plakalar mevcuttur.
Yeni yapılanma ve onarım gözlenmekle birlikte bunun bütünlüğü etkilemediği ve kilisenin içi iyi korunduğu görülmektedir.
Mükemmel simetrike sahip olan bu tek nefli bazilika boyuna, beş ardışık eşit parçalardan oluşup doğu kısmı kemerli derin absidle bitmektedir. Onun her iki yanında da dörtköşe kilise eşyalarının saklandığı oda (sacristies) bulunmaktadır. Bazilikanın üç bölümü deprem veya imha sonucu hasar görüp tahrip olmuştur. Tek giriş kapısı bulunan Batı cephesi, geri kalan bölümleri koruma amacı ile desteklenmiştir.
Batı cephesi :
Üzerine yıkılmış duvarlarların kalıntıları birkmiş bulunan bu cephenin sağ tarafında onarımlar ve kazıklarla örtülü çatı gözükmekte ; üçüncü bölümü dörtdüncüye birleştiren duvar sütunları bulunmaktadır. Sol taraftaki sütunun üzerine dayalı kemerin ilk taşı kabartmalarla süslenmiştir. Ileri dönemlerde eklenen diğer kabartmalarla duvarlar geliştirilmiştir. Bu kemer taşı tipik erken dönem profilidir. Orta kısmında, daire içinde, güller ve lilyumlar (şuşan – շուշան) oyulmuştur. Sağ tarafında, başı şeritle sarılmış, kanatları açık kuş kabartması bulunmakta. Kuş, pençeleri arasında dalgalı, sonu düz ve üçgen kesilmiş bir bant tutmakta.. Süslemeler arasındaki boşluklarda ise bitki motifleri oyulmuştur.
Bazilika girişindeki yekpare kemer şeklindeki taş üzerinde sonraki döneme ait yazılar bulunmakta.
Giriş kapısının oldukça yukarsında dar, küçük bir pencere mevcut. Üzerinde yüzyüze eş eksenli yarım daireler, daireler içinde süslenmiş üç haç motifleri bulunmakta. Okunamaz duruma gelmiş izler görülmekte. Bu yontmataş, yeni yapılanma dönemine ait olup geometrik şekiller bulunan taş ise binanın yapılış dönemine ait olması gerekir. Dekorasyon temas,ı üç dizi halinde yontulmuş kesişen daireler badem şeklini alıp içlerinde sekiz yapraklı gül saklamasıdır.
Duvarın üzerindeki haçların kimi çok sade kimi ise işlemelidir. Haçlar duvarın eski ve yeni taşları üzerine yontulmuşlardır. Duvar, kornişlerden dışarı çıkan taş dizileri ile bitmektedir. Çatının ucundaki yatay bölümlerden kuzey ve güney cephelerindeki kornişler başlar. Sağ tarafta başka korniş izlerine rastlanmaktadır.
Güney cephesi :
Bu cephede herhangi bir açıklık yoktur. Duvar üç yatay bölüme ayrılmıştır. Alt bölgesi normal yontulmuş taşlardan oluşmakta, çoğu yerinden çıkarıldığından açık kalan yerlerden duvarın iç tabakası görülebilmekte. Orta bölge düzensiz yotma taşlardan, üst bölge ise nispeten iyi muhafaza edilmiş, orta boyda düzgün yontma taşlardan oluşmakta.
Doğu cephesi :
Kilisenin bu kısmı oldukça iyi korunmuş fakat taşlar muntazam dizilmemişlerdir; bazı taşlar değiştirilmiş olup sonradan süslemelerle takviye edilmiştir.
Özellikle alt kısmı üzerindeki daireler, dikdörtgenler ve üçgenler içine yontulmuş haçlardan oluşan büyük taşlarla örülmüştür. Yatay konumda olan bu taşlar aslında bir çeşit “haçkar”lardır ve dairelerin üst veya alt köşelerine yontulmuş olup ortasında diğer bir haç yontulmuştur. Muhtemelen bu “haçkar”lar destek amacı ile konulmuş olmalıdırlar. Üzerlerinde yazılar bulunmaktadır.
Cephenin değişik kademelerinde, apside ve iki papaz odalariına karşılık olan üç pencere açılmıştır. Merkezi pencerenin üst taşı üzerinde çember içine alınmış ve ortasında bir gül olan geometrik şekillerle örülmüştür.
Batı cephesi için belirtildiği gibi bu duvar da bir metre kadar yükseltilmiştir.
Kuzey cephesi :
Üst kademe ve sol köşesi hariç bu duvar üzerinde muntazam, yontulmuş taş bulunmamakta ve kilisenin ilk halindeki büyük taşlar gibi düzensiz dizilmişlerdir.
Duvarın sol tarafında, üzerine duvar örülen, daha erken dönemlerde eklenmiş korniş izlerine rastlanmaktadır.
Bugün toprak altında kalan ve bu cepheye ait duvardaki kapıdan üçüncü bölüme geçilmekteydi. Kapının üst eşiği yekpare olup üç bölüme ayrılmaktadır. Üzerinde süsleme izleri rastlanıyor. Orta bölümünde dişli daire içine alınmış haçı, sol bölümünde ise hayvanı anımsatmaktadır.
Iç bölümü :
Bazilikadan günümüzde ayakta kalabilen sadece etkileyici ve geniş iki bölümü vardır. Zarara uğramamasına rağmen dumandan kararmış kalın is tabakası ile kaplanmıştır.
Doğu-batı doğrultusunda mutazam simetrike sahiptir. Bölümdeki yarım daire ve apsid eş merkezlidir, her iki taraftaki derlinlik eşittir.
T. C. Kültür Bakanlığı’nın yayınlarında ise aşağıdaki açıklamalar bulunmakta.
“Ilk yapımdan olan bölüm ile, farklı duvar dokusu nedeniyle buna eklendiği anlaşılan ve bugün bir bölümü yıkık dış duvarlarının kaldığı jamadundan meydana gelen kilise küçük ölçülerdedir (Resim: 8).
Batı cephenin ortasına açılan basık kemerli bir kapı ile girilen ilk yapının iç mekanı beşik tonozla örtülmüştür. Ibadet mekanının orta bölümündeki duvar payeleri yanlarda ikişer eyvan oluşturacak biçimde kuzey ve güney duvarlardan taşıntı yapmaktadır.
Örtü sistemi dıştan kırma çatı ile kaplanmıştır. Doğu yönde 2.75 m. derinlikteki yarım daire formlu apsis orta bölüme geniş bir kemerle açılmaktadır. Apsisin iki yanında dikdörtgen planlı beşik tonozlu iki pastaforion hücresi yer almaktadır.
Kilisede inşa tarihini belirleyebilecek bir kitabeye ve sınırlı sayıdaki haç motifi ve süsleme amaçlı rozetler dışında süslemeye rastlanmamaktadır.
1999 yılı araştırmalarında Bitlis yöresinde farklı türlerde yapılar tespit edilmiş ve incelenmiştir. Bunlar hakkında genel değerlendirme ve dönemi belirlenemeyenler için sağlıklı bir tarihlendirme yapabilme, ancak bölgedeki bilinmeyen diğer eserlerin de araştırılmasından sonra mümkün olacaktır”. (10)
Dip notlar :
(1) – ՍՏԵՓԱՆ Մելիք–Բախշեան ; ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՄԱՏԵՆԱՇԱՐ, ԳԱԼՈՒՍՏ ԿԻՒԼՊԷՆԿԵԱՆ ՀԻՄՆԱՐԿՈՒԹԵԱՆ ; ՀԱՅՈՑ ՊԱՇՏԱՄՈՒՆՔԱՅԻՆՎԱՅՐԵՐ, ԵՐԵՒԱՆ, ԵՊՀՀՐԱՏԱՐԱԿՉՈՒԹԻՒՆ, 2009, էջ79 (Stepan Melik Pakhchyan, Ermeni Ibadet Yerleri, Yerevan, 2009, s. 79)
(2) – http://fr.wikipedia.org/wiki/Six_vilayets, http://fr.wikipedia.org/wiki/Arménie_occidentale
(3) – Kısaltılmış Ermeni Ansiklopedisi, II. cilt, Yerevan, 1995 – Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 2, Երևան, 1995
(4) – http://www.nisanyanmap.com/?=&y=tatvan&t=&lv=1&u=1&ua=0
(5) – Fréderic Macler, Notre-Dame de Bitlis (Novembre-Décembre 1915), 1916 s. 71
(6) – http://historyarmenia.org/2052.html
(7) – Kısaltılmış Ermeni Ansiklopedisi, II. cilt, Yerevan, 1995 – Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 2, Երևան, 1995
(8) – SAIT ÇETINOĞLU: 1894-96 Ermeni Katliamları ve Charmetant raporu, s. 3
(9) – Paolo Cuneo, Architettura Armena (Ermeni Mimarisi) – ՊաոլոԿունեո, Վաղմիջնադարիերկունորահայտբազիլիկաներ, s. 187-194
(10) – 18. ARAŞTIRMA SONUÇLARI TOPLANTISI 1.cİLT ; 22-26 MAYIS 2000 İZMİR ; T.C. KÜLTÜR BAKANLIGI YAYINLARI, Yayın No: 2530/1 ; sayfa 7
Bibliografya :
– Armenian Architecture, Volumes I-VII, Project Director: V.L. Parsegian ; Rensselaer Polytechnic Institute, New York 1990, P. 21, Pashvatsk church (Pasha Elmali), Turkey (A-2027),5:029
– Paolo Cuneo Architettura Armena (Ermeni Mimarisi), De Luca Editore
– Grace H. Knapp, The tragedy of Bitlis, Fleming H. Revell Company, 1919
Yorumlar kapatıldı.