98 տարի առաջ այս օրերուն, 12-14 Սեպտեմբեր 1915ին, աւելի քան 4 հազար հայ մարդիկ՝ մանուկ եւ ալեհեր, կին թէ տղամարդ, իրենց զէնքերով եւ փոխադրելի ինչքերով, ապաստան գտան ֆրանսական 5 մարտանաւերու վրայ եւ հեռացան իրենց հայրենի դարաւոր ոստանէն՝ Մուսա լերան գիւղերէն։
1915ի նկար
Անոնք հայրենիքը կամովինլքողներ չէին։Ընդհակառա՛կը. պապենականհողին կառչածհայեր էին, որոնք ամբողջ40 օր անհաւասարկռիւ մղեցինօսմանեան զօրքինդէմ՝ սեփականհողին վրայխաղաղօրէն ապրելուեւ արարելուիրենց ազգայինբնական ուանբռնաբարելի իրաւունքինպահպանման, ամրագրմանհամար։
Անոնք յաղթանակով պսակեցին40 օրերու իրենցհերոսամարտին օրհասականճակատումի բոլորպահերը, երբխիզախօրէն դիմագրաւեցինեւ յետմղեցին թրքականզօրքի յարձակումները։
Բայց ինչպէս այլուր՝Արեւմտահայաստանի, Կիլիկիոյեւ այսօրթրքական բռնագրաւմանտակ ինկածհայապատկան հողերուամբողջ տարածքին, հայ ժողովուրդինդէմ գործադրուածԹուրքիոյ ցեղասպանականոճիրին դէմզէնք բարձրացուցածհայկական միւսարծուեբոյներուն պէս, Մուսա Լերանլանջերուն տարածուածիրենց գիւղերէնհաւաքաբար լերանգագաթը բարձրացածեւ անառիկամրոց հաստատածմուսալեռցիները իվերջոյ առանձինէին։ Դիմադրութեանեւ ինքնապաշտպանութեան կղզեակմըն էինողջ ԱրեւմտեանՀայաստանը եւԿիլիկիան հարուածածտարագրութեան ուկոտորածներու ցեղասպանականծովուն մէջ։Մանաւանդ որփամփուշտն ուսնունդը հատնելուվրայ էին, իսկ ոսոխըանընդհատ կըվերանորոգէր իրշարքերը՝ ինկողներունտեղ նորուժեր կըհասցնէր եւլեռն իվեր յարձակումըանընդհատ կըշարունակէր։
Օգնութեան եւ փրկութեանմիակ յոյսըՄիջերկրական ծովնէր, որունբացերուն պարբերաբարկþերեւէինֆրանսական մարտանաւեր, որոնք թէեւօսմանեան բանակինհետ ընդհանուրպատերազմի մէջէին՝ Դաշնակիցուժերու շարքին, բայց ռազմականգործողութեանց յատուկծրագիր չունէինուղղակիօրէն Աղեքսանտրէթինահանգին եւՍուէտիոյ գաւառակինվերաբերեալ, ուրկը գտնուէրՄուսա լեռը։
Այդ պատճառով ալ, երբ Մուսալերան հայութեանհերոսական ինքնապաշտպանութեան բռնկումէն40 օր ետքֆրանսական ծովուժըպատրաստակամութիւն յայտնեցառժամաբար տեղափոխելուեւ թրքականցեղասպանութեան վտանգէնփրկելու աւելիքան 4 հազարմարտնչող հայերը, մուսալեռցիք ընդառաջեցինեւ հեռացանիրենց հայրենիոստանէն։
Սկզբնապէս դէպի Կիպրոսուղղուեցան Մուսալերան հայութիւնըփոխադրող ֆրանսականմարտանաւերը, բայցԿիպրոսը իվիճակի չէրպատսպարելու այդքանմեծ թուովնոր գաղթականութիւն։ ԵգիպտոսիՓոր Սայիտնաւահանգիստը երկրորդընտրանքն էր, ուր եւտեղափոխուեցաւ Մուսալերան հայութիւնը։
Մինչեւ 1919 եւ ԱռաջինԱշխարհամարտի աւարտը, մուսալեռցիք գաղթականապրեցան ՓորՍայիտի մէջ, վրաններու տակ։1919ին անոնք մեծմասով վերադարձանիրենց հայրենիոստանները, ուրմնացին մինչեւ1939, երբ Սուրիոյ եւԱնտիոքի հոգատարութիւնը ստանձնածՖրանսան այդշրջանները… յանձնեցԹուրքիոյ Հանրապետութեան։
1939ին ՄուսաԼերան հայութիւնըվերջնականապէս հեռացաւ10րդ դարէնսկսեալ իրշէնցուցած պապենականօճախէն։ Մեծմասը տեղափոխուեցաւ եւհաստատուեցաւ Այնճար՝Լիբանան։ Որոշմաս հետագայիններգաղթեց Հայաստան։Իսկ նոյնինքնՄուսա լերանգիւղերէն միայնՎագըֆի մէջհայեր շարունակեցինապրիլ՝ մինչեւմեր օրերըհայկական հետքերպահպանելով։
Մուսա լերան հերոսամարտը, անշո՛ւշտ, միակըչէր իրտեսակին մէջ՝1915ին հայ ժողովուրդինդէմ գործուածթրքական ցեղասպանութեան շրջանին։Սասունն ուՎանը, Ուրֆանեւ ՇապինԳարահիսարը, Հաճըննու հայկականմիւս աւաններըիւրովի մարմնաւորեցին ուշնչաւորեցին հայժողովուրդին դիմադրականոգին եւհերոսական ծառացումըցեղասպան ոսոխինդէմ։ Բայցթէ՛ ՖրանցՎերֆէլի «Մուսալերան 40 օրերը» վէպով գրականօրէնանմահանալով, թէ՛հայ ժողովուրդիազգային նկարագրինհերոսական խոյանքինվաւերական մանրանկարըշնչաւորելու իրհանգամանքով՝ ինչպէսհետագային ՎահանԹէքէյեան պիտիգրէր իրծանօթ բանաստեղծութեան մէջ, Մուսա լեռըիր հայկականփոքր գիւղերով«անհունօրէն մեծցաւ»…
Եւ ինչպէս որտասնամեակներ ետքՄուսա Լերանարժանաւոր զաւակներէն՝դաշնակցական տարաբախտղեկավար գործիչներէնՍարգիս Զէյթլեանդիպուկ շեշտադրումովմը եւպատկերաւոր ձեւովպիտի ընդգծէր, Մուսա լերանհերոսամարտը եղաւովկիանոսի այնկաթիլը, որբաւարար էստուգելու եւճանչնալու համարամբողջութեան՝ հայժողովուրդի հերոսականնկարագրին ճշգրիտբաղադրութիւնը։
Այսպէ՛ս, Մուսա լերանհերոսամարտը, իրբոլոր հանգրուաններով եւծալքերով, հարազատօրէնկը ներկայացնէհայ ժողովուրդիպատմական ճակատագրինփառքն ուողբերգութիւնը։
«Ճեպէլ Մուսա» («Մովսէսի լեռ») արաբերէն անուանումէնկու գայՄուսա լեռը, որ մասկը կազմէԱմանոս լեռնաշղթայիհարաւային ճիւղաւորումին արեւմտեանբաժնին։ ԻնկածՈրոնդէս գետիհիւսիսային ափին, անտառախիտ ուկանաչապատ այդփոքրիկ լեռնաշղթանկը խրիՄիջերկրականի ջուրերունմէջ, աւարտելովՐաս էլԽանզիր («Վարազիգլուխ») հրուանդանով։Լեռնաշղթային արեւելեանբաժինը կþիշխէ Անտիոքքաղաքին վրայ։
Մուսա լերան բարձունքներուն եւՈրոնդէս գետիափերուն միջեւերկարող տարածութեանվրայ, պատմականՍելեւկիա նաւահանգիստիմերձակայքը, 10րդդարէն սկսեալհայեր բնակութիւնհաստատած եւշէնցուցած ենվեց գիւղեր՝Պիթիաս, ՀաճիՀապիպլի, ԵողունՕլուգ, ԽտըրՊէյ, Վագըֆեւ Քեպուսիէ։1915ին, վեց գիւղերուհայութեան ընդհանուրհամրանքը կþանցնէր վեցհազարը։ Երբօսմանեան կառավարութիւնը Դաշնակիցներու դէմպատերազմի գօտիհռչակեց ամբողջշրջանը եւՍուէտիոյ գաւառապետըիբր «սրտցաւութեամբ» Մուսալերան հայերունտեղահանութիւն «առաջարկեց», այսպէս կոչուած«աւելի ապահովշրջաններ» ժամանակաւորապէս պատսպարուելու համար, շուրջ երկուհազար մուսալեռցիներ հաւատացինթրքական կեղծ«հոգատարութեան», ընտրեցինտարագրութեան ճամբանեւ մեծմասով կորսուեցան։Մնացեալ աւելիքան չորսհազարը, իմի գալովեւ երկարատեւխորհրդակցութիւններ ուվէճեր ունենալով՝տեղահանութեան «առաջարկ»ը ընդունելուկամ մերժելուդիրքորոշումներուն շուրջ, վերջապէս յանգեցաւամբողջ ժողովուրդովլերան գագաթըբարձրանալու եւթրքական հաւանականյարձակման վտանգըդիմագրաւելու եզրակացութեան։
Յուլիս 31ին սկսաւբոլորով – տուն–տեղ լքածեւ փոխադրելիինչքերը հակկապած ուշալկած – դէպիլերան գագաթըբարձրանալու եւդիրքաւորուելու դժուարին, այլ հերոսականգործողութիւնը։
Ճիշդ է, այդխորհրդակցութեանց մասնակիցներըվեց գիւղերուներեւելի ուհեղինակաւոր՝ ներկայացուցչական դէմքերնէին, բայցամբողջ Մուսալերան հայութիւնըիր խօսքըունեցաւ տրուածորոշումին մէջ։Փաստօրէն ամբողջհերոսամարտի ընթացքինեւ այնուհետեւալ, ՓորՍայիտի մէջգաղթականութեան շրջանինթէ ՄուսաԼեռ իրենցվերադարձէն ետք, նաեւ՝ պապենականօճախին վերջնականպարպումէն եւԱյնճար հաստատուելէնասդին, մուսալեռցիներու ազգային–հասարակական կեանքինակնբախ առանձնայատկութիւններէն մէկըեղած էիրենց հաւաքականընտրանքները, որոշումներըեւ քայլերըխորհրդակցաբար ուհամաժողովրդային մասնակցութեամբ կայացնելուաւանդոյթը։
Գիւղական համայնական կեանքիդրական այդերեւոյթը մեծապէսնպաստեց, որպէսզիլեռ բարձրացածչորս հազարէաւելի ժողովուրդըիր գործօնմասնակցութիւնը բերէհերոսամարտին՝ իւրաքանչիւրըիր կարողութեանեւ հնարաւորութիւններուն համապատասխաննուիրումով։ Այդմթնոլորտը նաեւօգնեց, որառանձին դէմքերու անհատականութիւններ ճառագայթողհեղինակութիւն դառնանեւ ղեկավարդեր ստանձնենինքնապաշտպանութեան անհաւասարուժերով կռուիամբողջ 40 օրերունընթացքին։ Այդպէ՛սէ, որՄուսա լերանհերոսամարտը ունեցաւիր փայլունդէմքերը, որոնքարժանաւորապէս ղեկավարեցինմարտնչող ժողովուրդըեւ պատմութեանանցան փառքիդափնեպսակով, ինչպէսպատուելի ՏիգրանԱնդրէասեան (ինքնապաշտպանութեան կեդրոնականմարմնի նախագահը), Մովսէս Տէր–Գալուստեան (նոյնմարմնի անդամու զինուորականխորհուրդի ղեկավարը), հերոս մարտիկԵսայի Եաղուպեանեւ ուրիշներ։
Նաեւ յանուն պատմականճշմարտութեան պէտքէ աւելցնել, որ 1890ականներէն սկսեալՄուաս լերանհայութիւնը ազգային–ազատագրական զարթօնքիարագընթաց փուլմը ապրեցաւ, որ իրբարերար անդրադարձըունեցաւ ընդհանուրտարագրութեան ընդդիմանալումուսալեռցիներու վճռականութեան դրսեւորմանվրայ։
1890ականներուն Հնչակեանկուսակցութիւնն ուՎերակազմեալ Հնչակեանները, իսկ 1900ականներու սկզբնաւորութեան յատկապէսԴաշնակցութիւնը արագտարածում գտաներիտասարդ մուսալեռցիներու մօտ։1908ին արդէն, Դաշնակցութիւնը կազմակերպական իրաշխոյժ կառոյցըստեղծած էր, որուն շարքերէնգալով, տակաւիներիտասարդ, ՄովսէսՏէր–Գալուստեանվճռորոշ դերունեցաւ ինչպէս1915ի հերոսամարտին, այնպէսալ մուսալեռցիներու հետագայկեանքի հունաւորմանեւ ղեկավարմանմէջ։
Ինքնակազմակերպման ու ինքնապաշտպանութեան այդքայլերուն պսակումըեղաւ ՄուսաԼերան 40 օրերուհերոսամարտը, որայնքան գեղեցկօրէնգրականացուած ույաւերժութեան յանձնուածէ Վերֆէլիաշխարհահռչակ վէպով։
Սահմանափակ թուով զէնքերովեւ փամփուշտներով սկսածինքնապաշտպանական կռիւըկրցաւ իրյաղթական երթըպահպանել՝ շնորհիւմուսալեռցիներու խիզախութեանու մարտունակութեան։ Ռազմականիւրաքանչիւր յաղթանակիհետ, մարտնչողհայերը կրցանհզօրացնել զէնքիեւ փամփուշտիրենց ուժը‘ պարտութեան մատնուածթշնամիին իսկզէնքերով ուզինամթերքով։ Իսկժողովուրդը կրցաւհողին բարիքներըառաւելագոյնս օգտագործել, լերան բարձունքինիր օրաւուրսնունդը ապահովելուհամար։
Վերջապէս, Մուսա լերանհերոսամարտին անբաժանմասը կըկազմէ ֆրանսականԿիշէն մարտանաւը, որ Օգոտոսի10ի շուրջառաջին անգամերեւցաւ ծովունբացերը։ Մուսալեռցիքիրենց յատուկաղերսագրիրը՝ զէնք, զինամթերք եւսնունդ ստանալուկամ, այլապէս, նաւով տեղափոխուելու խնդրանքով, քանի մըլողորդներով հասցուցինֆրանսական մարտանաւ։Կիշէնի հրամանատարըխոստացաւ աղերսագիրըհասցնել իրկառավարութեան եւհեռացաւ ուշաբաթներ տեւեց, մինչեւ որվերադառնայ եւբերէ Փարիզիպատասխանը, որմուսալեռցիներու տեղափոխութեան տրուածհամաձայնութիւնն էր։
Սեպտեմբեր 9ին Կիշէնմարտանաւը, Տեսեքսմարտանաւի ընկերակցութեամբ, խարսխեցծովուն բացերըեւ սկսաւռմբակոծել թրքականդիրքերը։ Միաժամանակմակոյկով ծովափեկաւ ֆրանսացիհրամանատարը եւմուսալեռցիներու հետվերջնական բնոյթտուաւ լերէնծովափ իջնելուեւ մարտանաւերփոխադրուելու գործողութեան։ Մարտնչողհայորդիներուն պարպումիգործողութիւնը սկսաւՍեպտեմբեր 12ինեւ տեւեցերկու օր։Մինչ այդծովուն բացերըհասած էինեւս երեքմարտանաւ՝ Տեսթրէ, Ամիրալ Շարնէեւ Ֆոտրը։Լերան գագաթին, կռուող խումբերհսկեցին թրքականշարժումներուն վրայ, մինչեւ որնախ ժողովուրդըիջնէ ծովափեւ տեղաւորուիմարտանաւերուն վրայ, ապա իրենք՝վերջին կռուողներնալ միացանիրենց հարազատներուն եւայդպէս մուսալեռցիքհեռացան դէպիՄիջերկրականի բացերը։
Այդ օրէն իվեր, ամէնՍեպտեմբերի կիսունեւ Ս. Խաչի տօնինառիթով, աշխարհիչորս ծագերուն, բայց յատկապէսԱյնճարի (Լիբանան) եւ ՆորՄուսա Լեռի(Հայաստան) մէջ, Մուսա լերանհերոսական հայութեանժառանգորդներուն հետ, ամբողջ մերժողովուրդը կ‘ոգեկոչէ հայոցպատմութեան այսհպարտառիթ հերոսամարտինյիշատակը՝ սերունդներուն պատգամելով, որ պէտքչէ հաւատալթրքական կեղծիքինեւ պատրաստպէտք էըլլալ, իհարկին զէնքիուժով, դիմադրելուԹուրքիոյ ցեղասպանականսադրանքներուն։
Ն.
Gönderen : Nurhan Becidyan [nurhanbecidyan@gmail.com]
Yorumlar kapatıldı.