Ardaşes S./Hocasaryan
Konumu : Kars (Կարս Ղարս), Büyük Hayk’ın (Մեծ Հայք) Ayrarat Eyaleti’ndeki (Այրարատ Աշխարհ ) Vanand Sancağı’nda (Վանանդ, գավառ), Batı Ermenistan’ın Akhuryan Nehri’nin (Ախուրյան գետ) bir kolu olan Kars Nehri’nin sağ kıyısında bulunan bir kale-şehridir. Ani harabelerinin yaklaşık 50 km kuzeybatısında bulunur ve Ani’nin aksine, Kars hiç bir zaman terk edilmemiştir. Aziz Meryem Ana Ermeni Kilisesi’nin (Սուրբ Աստուածածին Եկեղեցի ) bulunduğu merkez Kars Ilçesi ise, Doğu Anadolu Bölgesi’nin, Erzurum – Kars Bölümü’nde yer alır.
Kuzeyinde, Susuz, Arpaçay ve Akyaka’yla, doğusunda, Ermenistan’la, güneyinde, Digor ve Kağızman’la, batısında ise Selim ve Erzurum sınırlarıyla çevrilidir.
Kuzeyinde, Susuz, Arpaçay ve Akyaka’yla, doğusunda, Ermenistan’la, güneyinde, Digor ve Kağızman’la, batısında ise Selim ve Erzurum sınırlarıyla çevrilidir.
Kars Nehri tarafından çevrelenen Kars şehri surlarla çevrili olup, iç kalesindeki saray 1829’da havaya uçurulmuştur. Güney ve doğudaki çift sıralı surlar ise XIX. yüzyılda yıktırılmıştır.
“Kars” kelimesinin kaynağı :
Sayısız el yazması kaynaklarda “Karuts Berd” (Kars Kalesi – Կարուցբերդը), “Amurn Karuts” (Kars Kurganı), “Amrots Karuts” (Ամրոց 
Կարուց – Kars Hisarı) isimleriyle geçmektedir. Kars kalesinin kuruluşu çok daha eskilere dayanmasına rağmen, stratejik ve ekonomik önemli bir kale olduğuna dair kayıtlar IX. yüzyıla aittir. Bu dönemdeki adı “Vanand”dır. 17 yılına ait Yunanca kaynaklarda Khorsa [1], 390 yılına ait Ermenice kaynaklarda karşımıza Kark’/Kars olarak çıkmaktadır. [2]
Gürcüce “kapı(nın) şehri” anlamına gelen Karis-Kalaki’den geldiği de söyleniyor. [nişanyan map]
X. yüzyılda Kars olarak adlandırılmaya devam edilmiştir.
Kaşgarlı Mahmut eserlerinde Kars kelimesi için: deve veya koyun yününden yapılan elbise ve karsak derisinden güzel kürk yapılan bir hayvan, bozkır tilkisi, olarak söz eder.
Tarihi Kars :
Neden ‘Tarihi Kars’ ?
Kars’ın tarihini 1070 lere indirgemek cehalet, tarihi bilmemektir, araştırmamak ise aptallıktır.
TC devleti tanıtım belgeleri burada yaşamış olan Bizanslılar, Persler, Ilhanlılar, Celayir Oğulları, Timur Oğulları, Karakoyunlar, Akkoyunlar gibi Türk beylerinden bahseder fakat Ermeni varlığını inkâr edermişcesine ‘Ermeni’ kelimesini kullanmamakta çok itina gösterir, adeta onu unutturmak ister. ‘Aklı selim’ hükümetler, tarafsız aydın ve araştırmacılar olduğu müddetçe ‘Ermenileri yok sayma’ gerçekleştirilemeyecektir. Tarihi Kars’ta bir Vanant Ermeni Kırallığı, bir Ermeni Zakariyan Prensliği güngördüğü bilinmelidir! Camiye dönüștürülen Surp Arakelots’un (Սուրբ Առաքելցեկեղեցին– Aziz 12 Havariler Kilisesi -șimdiki adıyla Kübetli Camii) Ermeni Bagratid (Pakratuni) Kralı Abbas döneminde 932-937 yılları arasında yaptırıldıǧı –Hristiyan Türkler tarafından deǧil, artık hafızalara yerleșmelidir.
Ermeniler Batı Ermenistan’ın otokton halklarındandır, Kars’ta Ermeni tarihi yapısının günümüze gelmesinin nedeni oradaki Ermeni tarihinin sürekliliğidir. Kars Ermeni Idaresi 646 yılında Araplar’a kendiliğinden teslim olmuş ama halkın büyük bir kısmı Selçuklular’ın bu bölgeye geldiği 1064 yılına kadar yani 420 yıl boyunca Hıristiyan olarak kalmışlardır. Bu dört asırda Müslüman Araplar, Gürcü Bagratlılar (Pakratlılar) ve Bizanslılar, Ruslar arasında sürekli el değiştirmiş, yöre Alparslan’ın Malazgirt (Մանազկերտ – Manazgert) Muharebesi’nden sonra Türkler’in eline geçmiştir.
Bu dönemin kısa bir özeti :
Kars Vanand Ermeni Kralı (Vanant – ՎանանդիԹագավորութիւն) Vark Vanantetsu’nun oğlu (Վարգ Վանանդեցու) Sahak Mıleh’in (ՍահակՄլեհՎանանդեցի) ) 888 yılında Ermeni kralı I. Aşot (Աշոտ արքայ 885-890) Bagratuni Krallığı’na karşı baş kaldırınca Aşot kaleyi kendi kraliyet mülkü yapar ve tahkim eder. Kardeşi kumandan Abbas Pakraduni’yi. (Սպարապետ Աբաս Բագրատունի) oraya yerleştirir. Kral Abbas 929 yılında Kars kalesini güçlendirir, kendisi için bir saray inşa ettirir ve Ermeni Pakraduni kuvetlerinin merkezi konumuna getirir.
Kral III. Aşot Voğormadz (merhametli) (Աշոտ Ողորմած953-977 թթ.) başkenti Ani şehrinden Kars’a taşır. 928 ila 961 yılları arası gibi kısa bir dönem için, Kars, Ermenilerce Vannad olarak bilinen bölgenin adı altında bir bağımsız krallığın başkenti olur.
I.Aşot ölünce, kardeşi Abbas, müteveffanın büyük oğlu ve kendi yeğeni I. Smpat (Սմբատ 890-914) Pakraduni’nin elinden hükümranlığı almak isterse de başarılı olamaz. Ikili arasındaki silahlı çekişmeden zayıflayan I. Smpat’ın ordusu Tugkhk/Duǧi (Թուղխի – դուղի – ճակատամարտazad) cephesinde, süvari atlarının bile zorlukla ilerledikleri bir kış mevsiminde Arapların kumandanı Azeri Apşin’e (Ափշին) yenilince esirlikten, büyük ödünler vererek kurtulur.
Barış bir asır surer. 1053 yılında Selçuklu Tuğrul Bey (Տուղրիլ) Kars üzerine bir Paskalya Yortusu günü saldırır, başarılı olamazsa da çok kan döker. (Arisdakes Lasdivertsi, “Badmutyun” – Արիստակս Լաստիվերտցի, « Պատմություն » [3].Kars Ermeni Krallığı’nın son hükümdarı Gagig (Գագիկ – Ermeni ve Gürcü Şahınşahı 990-1020), Selçuk sultanı Alp Aslan’ın (Ալփ Արսլան) şehri kuşatmasından önce (1064) Bizanslılarla anlaşarak Kars’ı terk eder Dzamntav (Ծամնդավ ) (Amasya-Kayseri-Malatya) şehrine yerleşir. Bizanslılar 1071’de Selçuklulara karşı koyamaz ve yöreyi tamamiyle terk ederler. (Mateos Urhayetsi, Jamanagakrutyun – Մատթեոս Ուռհայեցի, Ժամանակագրութիւն) [4]
Kars XII. yüzyılın sonlarına kadar Selçuklular elinde kalır. Daha sonra, şehirde kalan Ermeni kumandanlar, Zakare ve Ivane Zakaryan kardeşler (Զաքարե և Իվանե Զաքարյաններ) , Gürcü Krallığı başında bulunan kraliçe Tamar (Թամար) ile anlaşarak Kars’ı ellerine geçirirler (1206-1207). Kars merkezi Gürcülere bırakılırken Zakaryan Kardeşler, civar bölgelerde Ermeni Prensliği kurarlar.
1- 2- 3- 4-
1- Ermeni kralı I. Aşot Bagratuni (Աշոտ արքայ885-890)
2- I. Smpat Bakratuni (Սմբատ 890-914)
3- Kars Ermeni Krallığı’nın son hükümdarı Gagig (Գագիկ– Ermeni ve Gürcü Şahınşahı 990-1020)
4- Surp Arakelots Kilisesi (Սուրբ Առաքելցեկեղեցին) ve önünde kitabesi tahrib edilen Vartan Köprüsü XX. yy başı(ՎարդանիկամուրջըXX դ.)
Ermeni Krallığı ve Prensliği’nden sonra:
1394 tarihinde Timurlenk (Լենկթեմուր) ikinci bir kuşatma ile şehri eline geçirir. Bu tarihten sonra Kars, Moğollar ve Karakoyunlar arasında sürekli el değiştirir.
Kars’ın el değiştirmesi XVI. ve XVII. yüzyıllarda da Türkler ve Persler arasında devam eder. 1555 tarihinde iki devlet arasında bölünür ve Kars kenti tarafsız bölge ilân edilir. 1578 yılında Sultan Murat kenti ele geçirir. XVII. – XIX. Yüzyılları arasında paşalık idaresi ile Erzurum’a bağlanırsa da sonra tek başına vilayet olur. Rusların XVIII. yüzyıldan itibaren Kafkasları zapt etmesi, Müslüman muhacirlerin, özellikle de Çerkezlerin, Kars’a akın etmesine neden olur. 1828 ve 1856 yıllarında Rus orduları Kars’ı geçici olarak ele geçirirler. General H. Lazarev komutasındaki Rus birlikleri 6 Kasım 1877’de ve Loris Melikof komutanlığında şehir zapt edilir ve 13 Temmuz 1878 Berlin Antlaşması ile Kars Rusya’nın eline geçer. Kars şehri bölgenin merkezi konmuna gelir. Müslüman halkın önemli bir kısmı, Rus egemenliğinde kalmamayı tercih edip 1877’den sonra şehri terk eder . Rus himayesindeki Ermenistan’ın başka bölgelerinden Osmanlı İmparatorluğu’nun zulmü ve katlinden kaçan Ermeniler akın eder ve böylece Kars, birden bire zenginleşir ve genişler.
1918’e doğru Osmanlı ordusu, yeni kurulmuş Ermenistan Cumhuriyeti’ni kasıp kavurur, 3 Mart 1918 Bresti Antlaşması ile de Kars’ı ele geçirir, şehri soyup Ermeni ve Rum ahalisini kılıçtan geçirir; Doğu Ermenistan’a kaçışlar olur. 28 Mayıs 1918’de Sardarabat muhaberesi ile Ermenistan Cumhuriyeti kurulur ve Kars dahil edilir. 30 Ekim 1920’de Türk ordularının tekrar Kars’a saldırmaları sebebiyle Ermeni ve Rus ahalisi şehri terk etmeye mecbur kalır. Ermenilere toprak hakkı tanıyan 16 Mart 1921 Moskova Antlaşması’na itiraz edilince, Osmanlı Imparatorluğu’nun kanun dışı saydığı Ankara Hükümeti ve Ermenistan Cumhuriyetini lav eden Sovyet Birliği arasında imzalanan 13 Ekim 1921 Kars Antlaşması’yla Kars şehri Türkiye’ye bırakılır. Sarıkamış, Iğdır, Kağızman, Ardahan, Artvin ve Oltu’yu Türkiye’ye devredilir.
Kasım 1920’de Bolşevikler, Ermenistan Cumhuriyeti’nin kalan kısmını topraklarına ekler. Ermenistan’ın artık Sovyet “koruması” altında olmasıyla Türk hükûmeti, ilerlemesini durdurur, hatta ve hatta, Alexandropol de dahil olmak üzere, ele geçirdiği bazı toprakları terk eder.
Nüfus :
XIX. yüzyılı başında, Kars’taki 850 hane Ermeni’nin 600 hanesi, 1830’da ise yaklaşık 5500 Ermeni Pambak-Şoragâl’a göç etmişlerdir. 1829 Kırım Savaşı’ndan sonra Ermeniler ve bir kısım Rumlar Rus ordusu ile birlikte Doğu Ermenistan’a göç ederler. 1800-1830 döneminde 15 000 olan nüfusun 10 000’i Ermeni, 1830-1850 döneminde 14 000 olan nüfusun 6 000’i Ermeni ve 1897’de 20 805 olan nüfusun 10 332’i Ermeniydi. 1914 tarihinde ise 30 086 nüfusun 25 252’i Ermeniydi ve 83,9% oluşturmaktaydılar.
Britanyalı gezgin Lynch, 1894’te Kars’ın nüfusunun 4,000 olduğunu yazar (ve buna büyük garnizonu dahil etmez), dağılım ise şöyledir: 2 500 Ermeni, 850 Türk, 300 Rum, ve 250 Rus. Ocak 1913 verileriyle Kars şehrinin 12 175 kişilik nüfusunun 10 250’sini Ermeniler, 912’sini Türkler, kalanının ise Ruslar, Rumlar ve diğerleri teşkil etmekteydi. 1916’nın sonlarında Kars’ta 25 665 Ermeni, 260 Tatar (Azerbaycanlı), 38 Kürt, 4551 Rum, Rus, Türk, Süryani vs. yaşamaktaydı.
1920’de, şehrin Ermeni nüfusunun çoğu, yaklaşan Türk ordusunun korkusundan kaçar. Geriye kalanlardan ise yüzlercesi tutuklanır ve ardından ya idam edilirler ya da Erzurum’a yol çalışmalarına esir işçi olarak gönderilirler.
Ermeni Okulları :
Ermenilerin kurdukları okullar 1830’da kapatılmış ve 1856’da tekrar açılmıştır.
1878’den sonra Karin (Erzurum), Aleksandrapol, Akhaltskha ve Akhalkalak’tan gelen çok sayıda Ermeni Kars’a yerleşir. Kars’ta, 1883 yılında Kafkas Ermeni Hayırsever Derneği’nin bir şubesi “Kars” haftalık gazetesi (Rusça) yayınlanmaya başlar.
Ünlü yazar Çarents’in (Չարենց) doğduğu bu şehirde, erkekler için iki sınıflı okul, kızlar için ortaokul ve dört sınıflı okul, sanat ilkokulu, ilkokul, kiliseye bağlı karma okul, Ermeni Katoliklere bağlı karma okul, özel karma okul ve yatılı okul olmak üzere toplam 12 değişik derecelerde Ermeni okulu olup toplam 1376 ögrenci bulunmaktaydı. Aziz Meryem Ana Kilisesine bağlı biri erkekler diğeri kızlar için iki okul bulunmaktaydı. 1917 yılında “Banvor” (Բանվոր) haftalık gazetesi, 1920’de “Aşkhatavori dzayn” (Աշխատավորի ձայն) ve “Dirkerum” (Դիրքերում) gazeteleri yayınlanmaktaydı.
Kars, Merkez, Kaleiçi Mahallesi Aziz Meryem Ana Ermeni Kilisesi
Կարսի մարզի կենտրոնի Սուրբ Աստուածածին Եկեղեցի (5)
Kilise, Kars Kalesinin güney eteğinde, Kaleiçi Mahallesinde yer almaktadır. Nehirle arasında Muradiye Hamamı bulunmaktadır. Kilise A. M. Aleksantryan, Kars 1920-21, kitabının kapağında görülmektedir; bu tarihten sonra yıkılmış olduğu çok muhtemel. [A. M. Alexantryan, [i]Kars 1920-21[/i], Yerevan, Hayasdan, 1986 – Ա Մ Ալեքսանդրեան, Կարս, 1920-21 թթ. Երեւան« Հայաստան» , 1986]
En tanınmış ve en eski kilise Kars’ın I. Abbas tarafından inşa edilen Arakelots kilisesidir.Ermeni kiliselerinin (Surb Mariam (ՍուրբՄարիամ) XVI. yüzyıl, Surb Astvadsadsin (Սուրբ Աստվածածին) 1670 vs.), şapellerin, kervansarayların, zanaat ve ticari kuruluşların, konut ve işyerlerinin inşasına 1570’li yıllardan sonra yeniden hız verilir. XI. yüzyılda Kars’ta yüksek teoloji okulu (vardapetaran – Վարդապետարան) bulunmaktaydı. Kars şehri, 1670 yılına kadar Vanand bölgesinin episkoposluk merkezi olarak kalmıştır. Surb/Aziz Nışan (Սուրբ Նշանը), Surb Krikor (Սուրբ Գրիգոր) Kars’ın diğer kiliseleridir.
Kars, Merkez, Kaleiçi Mahallesi Aziz Meryem Ana Ermeni Kilisesi
Կարսի մարզի կենտրոնի Սուրբ Աստուածածին Եկեղեցի (5)
Dip notlar :
[1] 17 yılına ait Yunanca kaynaktaki ismi . Strabon, Coğrafya (1. Yy yaklaşık MS 17) çeviren Adnan Pekman, Arkeoloji ve Sanat Yayınları 1987
[2] 390 yılı Ermenice kaynaktaki ismi (Pavstos Püsantatsi, Badmutyun Hayots (Byzantionlu Faustus, Ermeniler Tarihi y. MS 390) ed. K. Badganyan, Venedik 1889)
[3] Հանկարծակի վրա հասան անօրենների զորքերը և որովհետև քաղաքը գիշերապահներ չուներ, ներս խուժելովսուրըքաշածանողորմաբարկոտրեցինբոլոին… Զորքերնամբողջօրըմնալովայնտեղկողոպտեցինուքարուքանդարինտները, հետոկրակտալովայրեցինքաղաքը, իսկիրենքառնելովավարնուգերինգնացինիրենցերկիրը: (ԱրիստակսԼաստիվերտցի, Պատմություն)
[4] Ահա այս ձևով ստրկացվեց Հայոց ամբողջ աշխարհը և ծովի նման ծփում էր արյան մեջ Քանդվեց ավերվեց մեզանից խլված մեր հայրենիքը խախտվեց հայ ժողովրդի տան հիմքը, ոչ մի տեղից հույս, ապավեն չմնաց, և մենք ընկանք անհավատ ժողովուրդների և օտար գազաններիծառայությանլծիտակ: ՄատթեոսՈւռհայեցի, Ժամանակագրութիւն,Երեւան, 1973
[5] Ստեփան Մելիք–Բախշեան, Հայոց պաշտամունքային վայրեր, Երեվան, ԵՊՀՀրատարակչություն, 2009, էջ48
(Ս ԱՍՏՈՒԱԾԱԾԻՆ, – Է կ է ղ է ց ի Կարսի մարզի կենտրոն Կարս ք–ում : )
Kaynaklar:
– Küçük Ermeni Ansiklopedisi, II. cilt, Yerevan, 1995
– Virtual Ani
– Histori Armenia org « Kars »
– Armenian House org, Mikael Halanuzyan, Hayastan, Yerevan, 1987
– ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹԻՒՆՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՂ ՀԻՄՆԱԴՐԱՄ, ՀՃՈՒ ՀԻՄՆԱԴՐԱՄԻԳԻՏԱԿԱՆՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐԳիրքԺԴ, ՅՈՒՇԱԳՐԱԿԱՆԺԱՌԱՆԳՈՒԹԻՒՆ, ԵՐԵՒԱՆ2011, էջ(RESEARCH ON ARMENIAN ARCHITECTURE FOUNDATION, RAA SCIENTIFIC RESEARCH SERIES Volume 14, COLLECTED MEMOIRS, YEREVAN 2011, page 102)
Bibliografya :
– Arisdakes Lasdiverdtsi, Badmutyun, Yerevan, 1971 – ԱրիստակսԼաստիվերտցի, Պատմություն, Երեւան, 1971
– Histoire d’Armenie coomprenant la fin du royaume d’Ani et le commencement de l’invasion des Seldjoukides, par Arisdaguès de Lasdiverd » traduit par M. E. Prud’homme, Paris, 1864
– Mateos Urfalı, Jamanakagrutyun – ՄատթեոսՈւռհայեցիԺամանակագրութիւն
Yorumlar kapatıldı.