Ինչպես «Ակունքի» խմբագրությունը նախապես տեղեկացրել էր, այսօր, ժամը 14:00-ին հանդիպում էր կազմակերպվելու թուրք հայտնիպատմաբանՍայիթՉեթինօղլուիհետ: ՍակայնՉեթինօղլունհարկադրվածէեղելհարգելիպատճառներովավելիվաղհեռանալՀայաստանից, որիհամարայսօրվահանդիպումըչիկայանա: Հայցելովհանդիպմանըմասնակցելուբոլորցանկությունունեցողներիներողամտությունը` ստորևթարգմանաբարներկայացնումենքՉեթինօղլուիայնելույթը, որնապետքէայսօրունենարԱրևմտահայոցհարցերիուսումնասիրությանկենտրոնում:
Սայիթ Չեթինօղլու
1915 թ–ի ամենամերկապարանոց փաստերից և ամենաէականհետևանքներիցմեկըպատմությանմեջամենամեծգույքիևհարստությանփոխանցմանիրականացնումնէ: ԱյդհետևանքըԹուրքիայիհասարակությանը` իրթուրքով, քրդով… բոլորինհուզողևմերօրերհասնողամենաէականսյուներիցմեկնէ:
«Այսինքն` մենք խոսում ենք ոչ միայն 1915 թ–ի մասին, այլ` 1913-1923 թվականների միջև ընկածժամանակահատվածի, 1913-ի, երբսկսվեցհույներիառաջինտեղահանությունը, նաև` 1919-1920 թվականների, երբհասավզտումներիերկրորդալիքը, մինչև1923 թվականի, երբբնակչությանփոխանակումկատարվեց. այդպիսով` Թուրքիայիբնակչությանմոտավորապես25 տոկոսըկրճատվեց` սպանություններիկամաքսորներիմիջոցով: Դրանքմորեմերկմարդիկչէին, ևչկրճատվեցինմիայնորպեսմարդ: Նրանքունեինապրանք, գույք, արտ, իրեր, բանկայինհաշիվներ, դպրոցներ, եկեղեցիներ: Պարզհաշվարկովկարողենքեզրահանգել, որԹուրքիայիընդհանուրշարժականևանշարժունեցվածքիթերևսմեկերրորդը, գրեթե30-35 տոկոսը1913-1923 թվականներին` 10 տարվաընթացքում, փոխանցվելէբռնությանուզավթմանճանապարհով»[1]: Սույնփաստըմերօրերումևմերառջևհառնածամենամեծխնդիրնէ:
Մենք ահավոր թվերից ենք խոսում: Խոսում ենք այն մասին, որ երկրի տնտեսական կառուցվածքն արմատապես փոխվել է: Այսինքն` այսօրվա թվերով եթե կոպիտ կերպով ներկայացնեք, ի՞նչ կարտահայտիդա. Թուրքիայիներկայիսշարժականևանշարժունեցվածքիդրամականարժեքնինչքանորէ, երբփորձեքհաշվելդրամեկերրորդը, կսկսեքխոսելտրիլիոնդոլարիհասնողգումարիմասին: Խոսքըգնումէհսկայականչափերիհարստությանփոխանցմանմասին: Այդունեցվածքըմեկիցխլվելէ, այլոցտրվել, ևերբայսիրողությանըայդտեսանկյունիցեքնայում, տեսնումեք, որԹուրքիայիՀանրապետությանստեղծմանհիմնաքարը, այսինքն` ԹուրքիայիՀանրապետությունկոչվածֆենոմենիհիմնականտարրըբաղկացածէհարստությանփոխանցումից[2]:
Այդ առումով այսօր որ ունեցվածքի վերին շերտը մաքրեք, տակից, գրեթե առանց բացառության, լրիվ Ցեղասպանությունիցմնացածհարստությունըդուրսկգա: «Թուրքականկապիտալիզմիհարստությանառաջացմանգործընթացիսկզբում, գրեթեյուրաքանչյուրօրինակումկա’մ հայկական, կա’մ էլ հունականգույքիկհանդիպեք: Ինչ–որ կերպ1913-23 թվականներիդեպքերիժամանակձեռքբերվածմիշարքհարստություններիկհանդիպեք: Սակայներբդրամասինխոստովանումեն, հաճախաչքաթողենանումմիավելիկարևորհանգամանք: ՄիակուսակցականժամանակաշրջանումեթեմեկառմեկանդրադառնաքԹուրքիայիԱզգայինմեծժողովումկամԺողովրդականկուսակցության(Halk Partisi, հետագայում` CHP-Ժողովրդահանրապետական կուսակցություն–Ակունքիխմբ.) բարձրաստիճանղեկավարությանկազմումգտնվողանձանց, կտեսնեք, որնրանքբոլորնէլ` գրեթեառանցբացառության, Ցեղասպանությանմիջոցովհարստացածներեն: Աթաթուրքնէլբացառությունչիկազմումնրանցմեջ: Պատկերացրեք, որնախագահականպալատըհանդիսացողՉանքայանՔասափյաններիապարանքնէ: Այլբանասելուկարիքէլչիմնում. եթեասեք` համառոտկերպովներկայացրեքԹուրքիայիՀանրապետությունը, հենցմիայնայդնախադասություննէլբավարարկլինի. ՉանքայանՔասափյաններիապարանքնէ: Գիտեք, որերկրիբոլորկողմերումառկաենԱթաթուրքիապարանքներնուտները: Եսինքսհաշվումեմմոտ20-25 հատ` Տրապիզոնում, Բուրսայում, այստեղ–այնտեղ, Ադանայում, Տարսուսում, ամենուր: Այսինքն` աննախադեպերևույթէ. դրանքբոլորնէլ` առանցբացառության, ոչմուսուլմաններիկոտորածիկամտեղահանությանմիջոցովձեռքբերվածգույքեն»[3]:
Այս իրադրությունը հնարավոր է նաև ներկայացնել թվերով. Զաֆեր Թոփրաքի ուսումնասիրության մեջ 1908-1913 թվականներիմիջևհնգամյանախապատերազմյանժամանակաշրջանումգոյությունունեցողբաժնետիրականընկերություններիընդհանուրթիվը113-նէ, որոնցհարստություննընդհանուրկազմելէ10.596.562 օսմանյան լիրա, իսկ պատերազմի տարիներին` այդ քառամյա ժամանակաշրջանում (1914-1918 թթ.), հիմնվածբաժնետիրականընկերություններիթիվըբարձրացելէ123-ի, ևհարստություննէլընդհանուրկազմելէ18.545.000 օսմանյան լիրա, այսինքն` գրեթե 2 անգամ ավելացել է[4]: Այն դեպքւմ, երբ ընկերությունների թիվն աճել է, թուրքական կապիտալով ընկերությունների հարստությունն էլ անցելէԱռաջինաշխարհամարտիառաջինտարվաբյուջեիկեսը: 1914 թ. բյուջենկազմելէ35.329.950 օսմանյան լիրա: Երբ այդ թվերին ենք հավելու նաև դարձյալ Զաֆեր Թոփրաքի` 1919 թ. հիմնված, բայց վերը հիշված փնտրտուքների ժամանակ որպեսբաժնետիրականընկերությունչհանդիպածև1927 թ. գործող15 ընկերությունների(ենթադրվումէ, թեդրանք1918 թ. հետովերածվելենբաժնետիրականընկերությունների) 2.294.000 լիրայանոցկապիտալը[5], տեսնումենք, որթվերնավելիենմեծանում: Այդթվերինավելացնենքնաևիթթիհադականների` 1918 թ. 19 միլիոնօսմանյանլիրայանոցպետականկոնվերսիաններքինշուկայումիրացնելուհաջողությունը` չնայածպատերազմիվերջինտարինլինելուփաստին[6]: Իդեպ, Օսմանյանպետություննառաջինանգամէրներքինշուկայումկոնվերսիաիրացնում: Մենքչենքկարողանցնել` առանցհետևյալհարցըբարձրաձայնելու. այդջրաղացիջուրըորտեղի՞ցէայստեղեկելարդյոք: Այդթվերըհամեմատելկարողանալուևգաղափարկազմելուհամարհայտնենք, որօսմանյանբյուջեն1913-14 թվականներինկազմելէ35.329.950 օսմանյան լիրա, 1914-15 թվականներին` 57.841.339 օսմանյանլիրա, իսկ1916-17 թվականներին` 82.980.780[7] օսմանյան լիրա[8]:
Հանրապետության հռչակմամբ քեմալիստական իշխանությունը հարստությանայսզավթումնօրինականացրելէքաղաքակիրթօրենքով:
Տիրելու միջոցով բռնազավթված այս գույքը դատական ճանապարհով սեփականվել է զավթիչների կողմից: Այդ տեսանկյունից համապատասխան շրջաններումգործողհաշտարարդատարանների` այդտարեթվերիգրանցմանվերաբերյալհայտարարություններըորոշառումովնմանենբնաջնջողների, այսինքն` Ցեղասպանությանոճրագործներիպաշտոնականանցուղու:
Այս ընտանիքները ներկայում օգտագործում են այդ գույքերը և բոլորովին էլ մտադիրություն չունեն` դրանքլքելու: Լա’վ, ասենք` դրանցձեռքինսեփականությանօսմանյանվկայագրերկան, սակայնհանրապետականկառավարությանտվածգրանցամատյաններնէլպիտանիչեն:
Ստորև բերում ենք ապշեցուցիչ օրինակներ, որոնք վերաբերում են ոչ վաղ անցյալին.
Եթե չանդրադառնանք Ուրֆայում վիրանշեհիրցի մի հայի` իրենպատկանածհողատարածքըհետստանալունպատակովմղածպայքարինևարդարությանարտակարգորոնումներին, որոնքըստարժանվույնչենլուսաբանվելմամուլում, մեզ մեղավոր կզգանք` մի էական պարտականություն իրականացրած չլինելուպատճառով: ԱրշակԲաղդասարյանիորդին, որիազգանունը, 1934 թ. հրապարակվածօրենքիհամաձայն, թուրքացվելևդարձելէՍայիթՅունքես, 1975 թ. նոյեմբերի6-ինՎիրանշեհիրում40 սեփականութանարժեթղթիհամընկնողևմերօրերումենթադրաբար750-800 միլիոնթուրքականլիրաարժեցող3.420 քմհողատարածքըհետվերցնելուհամարհայցէներկայացրելՈւրֆայիքրեականդատարան: ՀայցվորՕրհանՅունքեսըպետությանըծառայումէրորպեսատամնաբույժ: Դատըտևելէ10 տարի: Գույքագրմանվարչությունը1978 թ. հունիսի6-ինբժիշկՕրհանՅունքեսինանգամվաղուցէրհաղորդել, որհողատարածքիվրագտնվողգույքիիրավունքըդատականգործիառարկաէդարձել: Սակայնընդդիմացելէայդհայտարարությանը: Այդհողատարածքներըզավթվելէինայնզավթիչներիկողմից, որոնցդեմդատականգործէրհարուցելՕրհանՅունքեսը: Անօրինականզավթումըևհայկականհողատարածքիտիրոջևթուրքզավթիչներիմիջևդատականգործընթացիվերաբերյալխնդիրներըվերստինուսումնասիրվեցին: Իվերջո, դատարանը1985 թ. օգոստոսի20-ինհայհայցվորիօգտինվճիռկայացրեց, ևերբՕրհանՅունքեսինհետէրտրվումնրապապերիցմնացածունեցվածքը, կարգադրեցհողատարածքիգրանցումներումանհրաժեշտշտկումներնանել: Դատարանըանսովորկերպովհայհայցվորիօգտինէրվճիռկայացրել[9]: Հենցնույնօրը, երբհայցվորըշահելէրդատը, 1985 թ. օգոստոսի20-ին, ժամը14:00-ինհայցվորըսպանվեց, այսպեսկոչված, տասներեքամյաԱհմեթՕզքանիկողմից` Ուրֆայիքաղաքապետարանիակումբիառջև, գլխինստացած6 հրազենայինփամփուշտիպատճառով[10]:
Ինչպես երևում է, արդարության պահանջի պատասխանը գլխին ստացված հրազենային 6 փամփուշտն է: ԱհմեթՕզքաննիրհորեղբորհետ7 տարիբանտումմնալուցհետոհամաներմանմիջոցովազատէարձակվում[11]: Ներկապահինարտասահմանումգտնվողընտանիքիմյուսանդամը` ՆուրջանՅունքեսը, հետևյալնախադասությամբէամփոփումիրերիայդդրությունը. «Զրկվեցինքթեմերհոգուց, թեմերգույքիցևթեմերերկրից»: Յունքեսիընտանիքը, տարիներշարունակ, չիկարողանումգնալիրերկիր: ՆուրջանՅունքեսնիվերջոկարողացավիրերկիրայցելել` պահեստայինսպայիհամազգեստով[12]:
Մյուս օրինակն էլ վերաբերում է Մարդինից մի ասորիի` արդարության պահանջին, որին նույնպես փամփուշտի զարկերով են վերջ տվել: Ասորի Շեմուն Աքջանի պապից` Շեմուն Գևրիյե Միլիքոյից մնացած` գրանցում ունեցող և տեղացի իշխանավորների կողմից բռնագրավվածգույքըհետստանալունուղղվածիրավականպայքարըսկսելէ1964 թ. ևշարունակվումէմինչօրս: Բռնազավթվածանշարժգույքըգրեթե7600 ակրէ: ԻրավականպատերազմմղողՇեմունԱքջանիքեռիները` Գևրիյեն` 1936 թ., Մելքինէլ` 1937 թվականինսպանվումեննույնտեղում, հենցայդանշարժգույքիպատճառով: ԳրանցումունեցողիրենցգույքըհետստանալուպայքարումիրերկուանդամինկորցրածընտանիքիմնացածանդամներընախստիպվածենեղելՄիդյաթգաղթել, ապա` ընտանիքիմիմասըհարկադրվելէարտասահմանփախչել: Սույնգույքըվերինաստիճանիարժեքավորվայրումէգտնվում` պատմականՄետաքսիճանապարհիվրա: Իրաքգնացողներըտեղյակեն, որՆեզիրԴեմիրջիիգործարկած` Մետաքսիճանապարհիհաստատությունները, որոնցվրագրվածէ` «Բեռնատարվարորդներինծառայելըսուրբգործէ», հենցայդզավթվածտարածքիվրաենգտնվում: Աքջանների` սեփականությանվրագտնվողսույնանշարժգույքնայնքանշատմարդուկողմիցէզավթվել, որդրություննանելանելիէդարձել, ևարդարադատությանկամքովՆուսայբինիգույքագրմանևկադաստրիուՎճռաբեկդատարանիմիջևկորածզավթումըորոշիմաստովօրինականացվելէ: Նուսայբինիգույքիվարչության` դատարանումցուցաբերածդիրքորոշումընույնպեսզավթմանշարունակելիություննապահովելուուղղությունունի: ՇեմունԱքջանիկյանքըչիբավարարի` սույնդատականգործիհանգուցալուծմանհամար: ՆերկայումՇեմունիժառանգորդներըշարունակումենիրենցիրավականպայքարը, սակայնկասկածելիէ, թեկհաղթենայդպատերազմում:
Այսօր հարստությունը, ենթադրյալից ավել եղող ունեցվածքը հիմնված է Ցեղասպանությունից մնացած հարստությանվրա: ԵրբհայացքենքգցումմիայննախապատերազմյանժամանակաշրջանինվերաբերողԷգեյանևԹրակիայիշրջաններումբռնազավթվածարժեքներին, տեսնումենք, որայդթիվըգլխապտույտէառաջացնում: 1913 թ. «ԹրակիայիցևԱնատոլիայիցաքսորվածբնակչությունը1 ուկեսմիլիոնիցավելինէր: Այդթվիկեսըկամմահացելէվատպայմաններիպատճառով, կամէլ` սպանվել. թուրքպաշտոնյաներնուսպաներըհայտարարումէին, որքրիստոնյաներինայլևսթույլչիտրվելուԹուրքիայումապրել… Հույներիցբռնագրավվածգույքիարժեքը5 միլիարդֆրանկից[13] ավելիէր[14]»: 1913 թ. օսմանյանբյուջեն, ինչպեսվերևումէլնշեցինք, կազմումէր38.919.877 օսմանյան լիրա: Եթե անգամ հաշվի առնենք, որ այն տարիների օսմանյան բյուջեի տեխնիկան այսօրվա տեխնիկայի նման չէ, զավթման քանակը բյուջեից 5 անգամ ավելին է դառնում: Ըստ Վեդաթ Էլդեմի հաշիվների` երբ ի նկատի ենք ունենում, որ 1913 թ. ՀՆԱ–ն 22.193 օսմանյան ղուրուշ է կազմել, իսկ 1914 թ. ՀՆԱ–ն` 24.107 միլիոն ղուրուշ[15], ապա կկարողանանքգաղափարկազմելբռնագրավվածարժեքներիվերաբերյալ:
Հայոց ցեղասպանության ընթացքում հայ ժողովրդի մշակութային արժեքներից եթե միայն նյութական արժեքներին անդրադառնանք, թիվը շատ ավելիմեծկլինի: 1915 թ. Հայոցցեղասպանությանժամանակբռնազավթվածնյութականարժեքներիվերաբերյալ«Հայկականազգայինհամագումարի1919 թ. Փարիզումմշակածզեկույցիհամաձայն[16]` այդարժեքըհասնումէ19 միլիարդֆրանսիականֆրանկի»…
Դրա հետ մեկտեղ, կառավարության հրապարակած հատուկ օրենքի միջոցով հափշտակել են նաև հայերի` թուրքական բանկերում գտնվող գումարները: Ինչ վերաբերում կոտորածի ժամանակ վախճանված հայերի` եվրոպական բանկերում գտնվող գումարներին, ապա դրանցճակատագիրըմինչօրսհայտնիչէ»[17]:
Իթթիհադականների ախորժակն այնքան անհագ էր, որ Թալեաթը մինչև իսկ պահանջում է հայերի` ամերիկյան ապահովագրական ընկերություններում գտնվողգումարները: ՄորգենթաուներբներկայացնումէԹալեաթիհետիրունեցածմասնավորխոսակցությունը, նշումէ, թեԹալեաթը, «Երանիթեկյանքիապահովագրմանամերիկյանընկերություններդիմեիքևապահովեիք, որպեսզիմեզուղարկեինիրենցկյանքնապահովագրածհայերիամբողջականցանկը: Մեկէ` բոլորըմահացելենհիմա, գումարնստացողժառանգորդներէլչունեն: Այդողջգումարները, բնականաբար, պետությաննենմնում: Պետություննայժմդրանցօրինականժառանգորդնէ: Կանե՞քդա»[18]:
Ինչպես երևում է, Թուրքիայի Հանրապետության սոցիալական պատմությունը, ենթադրյալիցառավել, շատավելիխորըևարմատականկերպովէներհյուսված1915, 1913 և 1923 թվականների իրադարձությունների առումով: Դա պետք է հստակտեսնել: Ցեղասպանությանժխտողականությաննէլանհնարէգնահատականներտալ` առանցայդճշմարտություննըմբռնելու, առանցայդփաստնաչքիառաջունենալու: Քանզիխոսքըչիգնումայնանցյալիմասին, որըմարդիկժխտումենվերացականհավատքի, անգրագիտությանկամֆանատիզմիպատճառով: Մենքխոսումենքայննեղությանմասին, որըպետքէկրենմարդիկ` հենցիրենցանձնականկյանքում, իրենցիսկընտանիքներիանցյալումէականդերկատարած, իրենցհասարակականհեղինակությանհիմքըկազմողանցյալիհետառերեսվելուհամար[19]:
Միության և առաջադիմություն կուսակցության առաջնորդներից ՀալիլՄենթեշեիայնխոսքը, թե«ԱյստեղահանությանգործիհետչառնչվածթուրքշատքիչկաԱնատոլիայում», մատնանշումէայնհավաքականպատասխանատվությունը, որկրումենՑեղասպանությանհամար[20]:
Մի խոսքով, Թուրքիայում մի ժամանակաշրջանի ղեկավար դասակարգը1910-ականև1920-ականթվականներինիշխանությանէեկել` կոտորածիևռազմավարիճանապարհով: Եթեդրաառաջին, երկրորդևերրորդսերնդիմիմասընույնտեղումէկանգնած, ապանրաթոռներիմիմասնէլներկայիսԹուրքիայումլրիվայլվայրումէգտնվում: Նրանցթոռներնայսօրձերդիմացենդուրսգալիսորպեսավելիդեմոկրատանձինք, որպեսձախակողմյաններ, որպեսգրողներ, որպես` ամենտեսակիմարդիկ:
Մյուս կողմից ինչպես անհրաժեշտ է, որ Թուրքիան առերեսվի իր այդ անցյալի հետ և իրեն մաքրի այդ անցյալից, այնպես էլ այդ անձինք պետք է առերեսվեն իրենց անցյալի հետ և իրենց մաքրեն այդ անցյալից: Հենց այստեղ է գտնվում խնդրի լարվածությունը: Դեմոկրատ լինի, թեոչ` ինչպեսոչոք իր կենսաբանական պապին չի ընդգրկումցեղասպաններիշարքում, այնպեսէլչիուզումիրենառանձնացնելիրբիոլոգիականպապից: Կարճասած, ոչոքչիուզումընդունել, որիրպապըկոտորածիմիջոցովստացվածշահույթէապահովել: Այդտեսանկյունիցբարձրաձայնվողներողություներըվերաբերումեներևակայականանձանցևարվումերևակայականպապերիանունից: Քանիդեռկենսաբանականպապերինկատմամբնրբանկատությունըպահպանվումէ, առերեսումըշատհեռուէանկեղծլինելուց:
Այս բոլոր գործոնները ցայտուն կերպով բացահայտում են, որ 2015 թվականին ընդառաջ գնացող օրերն այդ առումով շատ ծանր են անցնելու:
Թարգմանեց Մելինե Անումյանը
Akunq.net
________________________________________
[1] Sevan Nişanyan, Ermeni Tazminatı Meselesi: Tazminat, Türk Vatandaşlarının Vicdanını Zedelememelidir, Öncesi ve Sonrası ile 1915, İnkar ve Yüzleşme içinde Ed. S. Çetinoğlu, M. Konuk, Ütopya Y. 2013, s 261.
[2] Sevan Nişanyan, Ermeni Tazminatı Meselesi…, s 262.
[3] Sevan Nişanyan, Ermeni Tazminatı Meselesi…, s 263.
[4] Zafer Toprak Türkiye’de Milli İktisat Yurt Y. 1982, s 358-365.
[5] Zafer Toprak Türkiye’de Milli İktisat Yurt Y. 1982, s 365.
[6] Այդ ներքին պարտքի առնչությամբ հիշենք նաև Թեքին Ալփի` կապիտալիզմի վերոհիշյալ գովքը:
[7] Çavdar Tevfik Türkiye Ekonomisi Tarihi, İmge K. 2003, s 124.
[8] Sait Çetinoğlu, Sermayenin Türkleştirilmesi, Resmi Tarih Tartışmaları -2, Ed. Fikret Başkaya, 2. Baskı 2009, s 130-131.
[9] Որքանով որ տեղյակ ենք, ոճրի մասին լուրը կարող է տեղ գած լինի «Բուլվար» պարբերականի 1985 թ. Օգոստոսի25-իհամարում:
[10] Kevork K. Baghdjian The confiscasion of Armenian Properties by teh Turkish Goverment said to be abondoned, Antelias, 2010, s 203-204.
[11] Էրհան Ալթան, Մի հողատարածքի պատմությունը, «Յենի շաֆաք» օրաթերթի2007 թ. Ապրիլի20-իհամարը:
[12] Նույն տեղում:
[13] 1 օսմանյան լիրան հավասար էր 22.8 ֆրանսիական ֆրանկին:
[14] Taner akçam, İnsan Hakları ve Ermeni sorunu, İmge K. 2002, s 192.
[15] Çavdar Tevfik Türkiye Ekonomisi Tarihi, s 101.
[16] Kevork K. Baghdjian The confiscasion of Armenian Properties by teh Turkish Goverment said to be abondoned, s. 465-468.
[17] Alexander Keshishian, El Menaşıkul arabiye Ve’l Meazirul ermeniyye (Arap Katliamı ve Ermeni Soykırımı) Aleppo, 1994 s 248-254.
[18] Vahakn n. Dadrian, Türk Kaynaklarında Ermeni Soykırımı, Belge Y. 2005, s 287.
[19] Sevan Nişanyan, Sevan Nişanyan, Ermeni Tazminatı Meselesi… 263
[20] Taner Akçam, İnsan Hakları ve Ermeni Sorunu, s 587.
http://akunq.net/am/?p=30783
Yorumlar kapatıldı.