ԽՐԻՄԵԱՆ ՀԱՅՐԻԿ՛Ի ՎԱԽՃԱՆՄԱՆ 100 ԱՄԵԱԿԻ ԱՌԹԻՒ.

Խրիմեանէն,  Այսօր Մեզի  ինչ՜ Մնաց. Ամենայն Հայոց 125րդ. կաթողիկոս Խրիմեան Հայրիկ , Մկրտիչ Խրիմեան Վանեցի  մահկանացուն  կնքաց է, 100 տարի առաջ,  29.19.1907 թուականին    87 տարեկամն հասակին, Աճիւնը կը գտնուի  Ս.Էջմիածնի   կամարներուն  տակ ,  տաճարի մուտքին : 

Հայ ժողովրդի հոգեւոր, մշակոյթային   ու քաղաքական  մեծ երախտաւոր ու նուիրեալ   ազգային  գործիչ  Մկրտիչ Խրիմեան   ծնաց է,     4.4.1820 թուականին  Վասպուրականի  մայրաքաղաք  Վան ի մէջ, իր սկղբնական   կրթութիւնը կ՛ստանայ  իր ծննդավայրի հայկական վարժարանի մէջ , հօրեղբօր   Խաչատուր ի  հսկողութեամբ. Ինչպէս՜, իր տարեկից հայ երիտասարդները , ան ալ   հնազանդելով   իր  մօր փափաքին  ամուսնացաւ, սակայն , երբ որ , երիտասարդ տարիքին իր կինը կորսունցուծ , անցաւ  հոգեւորական կեանքի , ու սկսաւ  ճամբորդել , շրջեցաւ   Վան, ու Մուշի շրջակայքերը, ապա Արեւլեան Հայաստան , Էջմիածին, Անի , Թիֆլիս   ու  Պաթում ի վրայէն   հասաւ  Իսթանպուլ ,  ան կուզէր  հայ ժողովուրդի  հետ  ծանօթանալ , խօսիլ , անոնց հարցերուն հետ հետաքրքրուիլ, սկսաւ օրապահիկի շահելու  համար  աշխատիլ  կօշկակարութեան  ազպարեզի մէջ, շնորհիւ իր  մտային   շնորհներու 1848 ին    պաշտօնակոչուեցաւ   Խասգիւզի Աղջիկանց Վարժարանի  ուսուցչութեան  պաշտօնին.
Մկրտիչ Խրիմեան ,Հայ ժողովուրդի  կրթական   մակարդակը  բարձրացնելու  եւ անոնց մէջ  հայրենասիրական  կրակը բոցավառելու նպատակաւ  կը շրջի  Անատօլու ի հայաշատ  վայրերը,  Պարսկաստան,  Երուսաղէմ ,  Կիլիկիայ, Կովկասիայ   եւ այլ  վայրեր,1850 ին կը հրատարակէ ,<Հրաւիրակ Արարատեան> անուն գիրքը որը կը պատմէ  հայ ժողովուրդի  աւանադութիւնները , ապա  լոյս կը տեսնէ , <Հրաւիրակ  Երկրին Աւիտիաց>  անուն գիրքը , այս երկու գիրքերն ալ կը ցոլացներ Խրիմեանի  անձնաւորութիւնը, հայրենասիրութիւնը ու  գաղափարախօսութիւնը: 1854 ին կը վերադառնայ իր ծննդավայր  Վան քաղաքի  Աղթամար  ի Ա.Խաչ  վանք  ուր՛, կը ձեռնադրուի  վարդապետ, կը հիմնադրէ Վարաքա վանքի  Ժառանգաւորած  գիշերօթիկ Վարժարանը եւ կը դառնայ  վանքի վանահայր.1855 ին կը վերադարնայ  Իսթանպուլ   հոս  կը հիմնէ ,Հայերէն Տպարան մը,  ուր՛ կը հրատարակէ <Արծիւ Վասպուրական>  պարբերաթերթը  , որը գրական, մշակոյթային  որակով  հայ   մտաւորականութեան կեանքի մէջ  կարեւոր  տեղ գրաւած է. 
1863 ին Խրիմեանին կը շնորհուի  ՏարօնևՄուշև ի հոգեւոր առաջնորդութեան պաշտօնը եւ կը նշանակուի Ս.Կարապետ Վանքի Վանահայր, կը հիմնադրէ,<Մուշոյ  Նոր  Ժառանգաւորած Վարժարանը> եւ կը հրատարակէ <Արծիւիկ  Տարանոյ> երկշաբաթաթերթը.Այս շրջաններուն , հայ ժողովուրդը  անոր  ժողովուրդանուէր ու ժողովուրդասէր  գործունէութիւններուն պատճառաւ  զինքը  շատ սիրեց ու զայն պատուեց <<ՀԱՅՐԻԿ>> պատանունով;
 Խրիմեան 1867 ին կը հրատարակէ <Մարգարիտ Արքայութիւն  Երկրից> անուն գիրքը   որուն նիւթն է,  բարոյագիտութիւն: Քարոզ, զրոյց, դպրոց , գրականութիւն, Խրիմեան Հայրիկի  առաքելութեան  ազդակներն են.                                              Անոր  մշակաց գրականութիւնը  հասկնալի էր , լայն ժողովուրդի զանգուածներու մէջ, ան նուիրուած էր, Կրօնական, Բարոյական, Ազգասիրական  մղումներու, անոր գրականութեան կը տիրապետեր  միշտ հայրենասիրական շունջ մը, անոր  համար , Հայ ընտանիքի   հիմնաքարն էր , Հայ ժողովուրդին, Ան  կը շեշտեր թէ,  եթէ ժողովուրդը  շարունակէ պահել  իր նախնիքներուն առաքելութիւնը , ուր՜ , որ՛ ալ ըլլայ  միշտ  կը մնայ   որպէս  աւանդապահ  ու բարեպաշտ Հայ:      1868  ին  Էջմիածինի մէջ  կը ձեռնադրուի   եպիսկոպոս, իսկ 1869  թուականին  կ՛ընտրուի Պոլիսի  Հայոց Պատրիարք, ան իր գահակալութեան շրջանին  միշտ կը մնայ  անարդարութեան, նենգամտութեան եւ խաւարամիտ  հոգեւորականներու դէմ  պայքարող  անձաւորութիւն  մը , 1873 ին կը հրաժարի  պատրիարքական  գահակալութիւնէն.
1876 թուականին ,  լոյս կւ տեսնէ, Մկրտիչ Խրիմեան ի , <Խաչին Ճառը>անուն գիրքը, , որը, կը բաղկանայ 14 բաժիններէ, ամէնէն կարեւոր բաժինն է, <Յորդոր  Առ  Իմ Պաշտօնակից Եղբայրիս   Եւ Խաչակիր Ուխտի Եկեղեցւոյ> կոչուած   վերջին մասը , հոս  Խրիմեան,  իր հոգեւոր եղբայրներուն   կը պատգամէ , <Եղբայրական Սիրոյ  եւ Խաղաղութեան Մէջ Ապրելու >հրամայականը, ու  կ՛ըսէ  հետեւեալը:<<Սիրելի եղբայրներ ,Քրիստոսի սէրը եւ արդարութիւնը նախ  մեր մէջ  պատք է թափանցէ, զիրար  սիրելով   խաղաղութեան մէջ  պէտք է ապրինք որ, անոնք  ժողովուրդին  կարենանք   փոխանցել>>այս գիրքը  ձեւով մը խրիմեանի  ապրած  անարդարութիւնները կը ցոլացնէ. 1876 ին վերջերը  Խրիմեան, սիրտի  խոր  ցաւեվ գրի կ՛առնէ <Վան Գոյժ> եւ <Հայ  Գոյժ>  անուն  ողբերգական երկու գիրքերը  , որոնց  մէջ կը պատմուի անտեր Վանահայերու  ապրած վայրագութիւնները, կողոպտումները, տառապանք ու տանջանքները :
18 րդ դարու սկզբները , Օսմանեան Կայսրութեան քազաքական  կեանքը   ներքին ու արտաքին  հոսանքներու ճնշումի տակ  նեղ կացութեան մատնուեցաւ, մէկ կողմէն  երկրի մէջ  բռնակալ ու միապէտ  տիրապետութեան թէմ  շարժումներ ու ապստամբութիւններ սկսած էր , իսկ միւս կողմէն ալ Արեւմտեան երկիրներ , իշխանութեան վրայ  ճնշումներ գործելով  , զայն կը պարտադրէին <Բարելաւում  ու Բարեփոխումներ> իրագործելու.Օսմանեան Կայսրը կ՛ստիպուի  նախ  <Բարենորոգումի> եւ ապա վերջ< Վերանորոգումի Հրովարտակ> մը  յատարարելևև(Թանզիմադ / Իսլահատ  Ֆէրմանը)և: Այս հրավարտակներով կը նախատեսուէր , Հաւատքի Ազատութեան , Իրաւունքի Հաւասարութեան ,Անհատական ու Կալուածային Ապահովութեան    եւ կրթական ոլորտներու մէջ բարեբոխումներու  բացարձակ  իրագործումը, սակայն Մկրտիչ Խրիմեան  չէր  համոզուած  որ, նախատեսուած  բարեկարգութիւնները առանց խտրականութեան կիրարկուի , որոշ  վերապահութիւններ  ու մտահոգութիւններ  ուներ  , այս նիւթի շուրջ իր կարծիքները ու մտահոգութիւնները   հաւաքեց <Ժամանակ եւ Խորհուրդ   Իւր> անուն   գիրքին մէջ. 1877 ի  Օսմանեան Կայսրութեանև Ռուսիոյ միջեւ  պատերազմը վերջացաւ Այաս Սան ՍթէֆանօսևԵշիլգէօյ ի դաշնագիրով , ըստ այս դաշնագիրի Անատօլու ի Հայերու  պիտի տրուէր  Ինքնաորոշման Իրաւունք , սակայն  ի նպաստ Արեւմտեան  պետութիւններու  շահերուն , Հայոց այս իրաւունքը  չի տրուեցաւ եւ առաջարկուեցաւ 1878 ին  Պեռլին ի մէջ  վեհաժողով մը գումարել  եւ այս  դաշնագիրը վերաքննել: Պոլսոյ Հայոց Ազգային Ժողովի  որոշումով , Պեռլինի վեհաժողովին <Հայոց  Հարցը> ը պիտի ներկայացնէր  Մկրտիչ Խրիմեանի  գլխաւորութեամբ պատուիրակութիւն մը;  Հայոց Հարցը , վեհաժողովի  օրակարգի պիտի  բերուէր ,թիւ 16րդ  յօդուածով , Հայկական Հարցը վեհաժողովի մէջ  ուժ եւ  թիկունք չունեցաւ,եւ նշանաւոր թիւ 16րդ յօդուածը, վեհաժողովի մասնակից հզօր պետութիւններու  քաղաքական ու դիւանագիտական  շահերու  բերմանբ , փոխուեցաւ թիւ   62 րդ, անորոշ ու հայոց աննպաստ յօդուածի մը., Հայ պատուիրակութիւնը  դառնացած  ու հիասթափուած , ձեռնունայն    դուրս եկաւ  վեհաժողովէն: Վերադարձին  Խրիմեան Հայրիկ , Պոլսոյ Մայր Եկեղեցւոյ մէջ , արդիւնքի  մասին խօսեցաւ  քարոզ մը որը, պատմական մեծ նշանակութիւն մը ունի եւ ամբողջ յաւերժութեան համար  կը կապուի  Խրիմեանի  անունին հետ.
Խրիմեանի անուան հետ, անքակտելի կերպով  կը կապուի նաեւ  թուղթէ  շերեփի  պատկերը  ու գաղափարախօսութիւնը
Շատ ցնցիչ է  Խրիմեանի քարոզը, ան կը պատմէ  վեհաժողովը  հետեւեալ ձեւով :<<Պեռլինի Վեհաժողովը Հարիսայի Կաթսայի մը կը նմանէր, մասնակից բոլոր  երկիրներու ներկայացուցիչներ   ունէին   <<ԵՐԿԱԹԷ ՇԵՐԵՓ>> մը  եւ շերեփը  կաթսայի մէջ կը մխրճէին  կ՛ստանային իրենց փափաքաց բաժինները , իսկ մենք չ՛ունէինք երկաթիայ շերեփ, այլ ունէինք <<ԹՈՒՂԹԷ ՇԵՐԵՓ > շերեփ մը որ , կաթսայի մէջ  հալեցաւ>> 
Խրիմեան Հայրիկ, Հայ ժողովուրդին  ապրած պատմութիւնը ու յուսախափութիւնը  կը պատմէ  երկաթիայ  շերեփի եւ թուղթէ շերեփի   տարբերութեան  պատմութիւնով , Ան ժողովուրդին կը յիշեցնէ թէ <<Բարոյական  զէնքերու  քով  ամէն հաւաքականութիւն  պարտի ունենալ նիւթական  ուժ ու զօրութիւն, ամէն հաւաքականութիւն  պարտի ապաւինել  միայն  իր սեփական բազուկին ու  խելքին , եւ ոչ թէ՛ , ուրիշներու  համկրանքին  կամ քաջալերութեան>> 
Մկրտիչ Խրիմեան  մնալով հայերը համախմբելու կրթութեան նպաստելու ,  գոյատեւման պայքարի մղելու  առաքելութեան գործին , կը վերադառնայ  դարձեալ Վան   եւ հոն կը հիմնէ <Եկրագործական/Հողամշակութի  Հայ  Գիշերօդիկ  Վարժարան>ը;1883 թուականին Օսմանեան Կառավարութեան կողմէ ,  իր հայրենասիրական , ու ազգանուէր գործունէութիւներու   պատճառաբանութիւնով  իր ներկայութիւնը վտանգաւոր կը նկատուի եւ կ՛աքսորուի  Երուսաղէմ, հոն կը մնայ մինջեւ 1892  թուական:
1892 ի Մայիսին   Ս.Էջմիածինի մէջ , իր բացակայութեամբ կ՛ընտրուի  Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս <Խրիմեան Հայրիկ>անուանակոչութիւնով , ու կþօծուի որպէս  կաթողիկոս 1893 թուականին, վեհափառ հայրապետի առաջին գործը կ՛ըլլայ  միաբանել  Մայր Աթոռը , զբաղիլ հոգեւոր ճեմարանի հոգսերով , բարելաւել ուսանողներու ու դասախօսերու  սօցիալական վիճակը , հոգեւոր ճեմարանի  ուսման որակը բարձրացնելու նպատակաւ կը հրաւիրէ արտասահմանէն  զանազան մասնագէտ ու գիտնականներ, Գէւորգեան ճեմարանը  , որ հիմնուած է , Գեւորգ. Դ.  մեծագործ  Կաթողիկոսի կողմէ ,Խրիմեանի գահակալութեան շրջաններուն  ծաղկեցաւ ու բարգավաճ շրջան մը ապրեցաւ  .
Ըստ իր ժամանակակիցներուն  գրաւոր  տուեալներու, Խրիմեան Հայրիկ   եղած է, իրմէ առաջուայ հոգեւորականներէն ամէնէն խոհեմ, ու ամենաազգանուեր , գաղափարի ու ազատութեան ջահակիր հոգեւորական մը, հայացքներով լուսաւորիչ  ու գործունէութեամբ  ժողովուրդանուէր  ազգային գործիչ մը , իսկ լեզուով  ճարտար ու զգացումներով օժտուած խօսքի վարպետ մը. Հայրնասէր վեհափառը , իր դժուարին ու քարքարոտ ճանապարհին  առաջնորդուած էր, այն ազգանուէր գաղափարներով , որոնք էին,  ազատել Հայը բռնատիրութիւնէն, Հայրենիքի շուրջ հաւաքել սփռուած հայերը , ստեղծել այնպիսի պայմաններ , որ,հայը  իր ոստաններէն չի հեռանայ , ապրի իր սեփական հողի վրայ , հայ գեղջուկը չի հարկադրուի իր սրբազան հողը լքելու ու օտար ափեր  երթալու:
Խրիմեան Հայրիկ  արուերստը ու գիտութիւնը սիրող ու գնահատող անձնաւորութիւն մըն էր , Մկրտիչ Խրիմեան  ոչ ,միայն  հասարակական, քաղաքական, կրթական , մշակոյթական, ու կրօնական գործիչ մըն էր ,այլ նաեւ   ճշմարիտ մտաւորական ու հմուտ գրող մըն էր.  Խրիմեանի  <Դրախտի Ընտանիք> անուն փիլիսոբայական գիրքը , խրատական մըն է , հայ  երտարասնդներու համար , ուր՛ , հայ զոյգերու , ինչպէս՜, ընտանիք կազմել ու ինչպէս՜, իրարու նկատմամբ  վարուելու մասին  խորհուրդներ կը տրուի, դաստիրակչական մեծ արժէք ունեցող <Պապիկ եւ Թոռնիկ> ը  խրիմեանի  պատգամն է , հայ ժողովուրդին, ան կ՛գրէ հետեւեալը:<<Անթառամ Պահիր Հայրենի  Եկրի Սէրը,անոր հողի,  ջուրի նկատմամբ , Երբեք չի լքես զայն , ինչքան՜ ալ  պայմանները  սուղ   ըլլան>>: 
Հայոց Հայրիկի  29.10. 1907 ին , հրաժեշտ կ՛առնէ իր սիրեցեալ ժողովուրդէն , խոր ծերութեան մէջ, առանց մասնաւոր  հիւանդութիւնէ մը  տառապելու , այլ  պարզապէս , տարիքին  ծանրութեան տակ կքած կը մարի  մոմի մի նման , կը թաղուի  Մայր Տաճարի   շուքին մէջ;Իր շրջանի , որպէս եզակի անձնաւորութիւն , Խրիմեան Հայրիկ  հայ ժողովուրդի  սրտին մէջ   կ՛ապրի եւ պիտի ապրի  ի յաւերժ , եւ , որպէս գաղափարի ազատութեան ջահակիր , պայծար յիշատակը պիտի մնայ  անմոռանալի.
Այսօր , եթէ ,  ջանանք յիշել թէ, Խրիմեան Հայրիկէ  ինչ՜ կը մնայ   մեզի:
Ամէն բանէ առաջ  կը մնայ , Պեռլինի  հիասթափութիւնը , Երկաթիայ ու Թուղթէ Շերեփի պատմութիւնը, որը հայ պատմութեան մէջ արձագրուած է , հայ ժողովուրդին  գրականշունչ, կրօնաշունչ, խաղաղաշունչ  ապրումներուն եւ յեղափոխաշունչ  գաղափարախօսութեան   որպէս  խորհուրդնշանը:
Խրիմեան Հայրիկէն մեզի կը մնայ , նաեւ  ուրիշ   գաղափարախօսութիւներ եւս , որոնք, են ,  Խրիմեանի <Նուիրումը>, <Կորովը>, <Կամքը>, <Սէրի Ուժը>  ասոնք , ըստ իս  կենսական նշանակութիւն ունին մեր բոլորին համար , Խրիմեան Հայրիկ   այդ օրուայ պայմաններու  մէջ,  ուսերուն  շալկած հայ տպագրական գործիքր,  Անատօլու ի լեռներուն վրայէն , հնչեցնելով  Մեսրոպ  Մաշտոց ի ձայնը , մեր լեզուի նրբութիւնը ու գեղեցկութիւնր  կը շրջեր  դէպի հայաբնակ  վայրեր, ինչպէսին, Վան ,Մուշ.
Խրիմեան Հայրիկի  վերջին գործը <Պապիկ եւ Թոռնիկ> ը  մեզի մնացած է որպէս կտակ,շատ իմաստուն  խրատական մը  հայ ժողովուրդի համար, Խրիմեան մեզի կը յորդորէ  որ , սիրենք մեր հայրենի հողը , հաւատարիմ  ու տէր մնանք անոր ,մեր ճակտի քրտինքը կաթեցնենք մեր հայրենի հողին վրայ, մշակենք  ու հերկենք զայն, ձեռքէ  չի հանէնք  այդ հողը: Խրիմեան կ՛ըսէ թէ,
<Պինդ բռնէ հողը, մի՛ թողուր որ , ուրիշը  յափշտակէ, յետոյ  շատ կը զղջաս , անգամ մը որ, հողը կորսնցնես , մուրացկան կը դառնաս>>
Այսօր, այս  պատգամը   արդէն մեզ կը հրաւիրէ, խոնարհելու   պարզուկ , բայց իր ժողովուրդին , իր հողին, իր գիրին , իր լեզուին, հայրենիքին սիրահար կաթողիկոս Խրիմեան Հայրիկի  յիշատակին առջեւ , մեզ կը հրաւիրէ  նաեւ  մտածելու թէ, այսօր , Հայ ժողովուրդւ , արդիօք  որքան՜ կրցած է, հաւատարիմ մնալ  Խրիմեանի  կտակին .
Հայող Հայրիկի դամբարանը , դառձած է , ուխտատեղի .
Յարգանք , անոր խնկելի յիշատակին.

Օգտագործուած Ակեր:
ՋահակիրներևԵդուարդ Սիմքէշեան  1973
Համառօտ Պատմութիւն Հայ ԳրականութեանևՎերժին Տէօշէմէճիան 1993
Հաւաքածոյ Արեմտահայ ԳրողներուևՎերժին Տէօշէմէճիան1971
Մարմարա Օրաթերթև 2,3,4 Մայիս  2000
                                                                               Տօքթ.Սարգիս Ատամ
                                                                    Գերմանիա.
                                                                 27Հոկտեմեր 2007
   


.

.