Kharberd (Harput) Vilayeti, Mamuret-ül Aziz Vilayeti. Osmanlı İmparatorluğu’nda, Batı Ermenistan topraklarında, merkezi Kharberd (1867 yılından itibaren Mezire/Mamuret-ül Aziz) olan idari birim. 1847 yılında Diarbekir (Diyarbakır, Sebastia (Sıvas) ve Maraş vilayetlerinin bazı kazaları üzerinde kurulmuştur. Dsopk’un büyük bir kısmı, Küçük Hayk’ın güneydoğusu, Kuzey Asorik’in (Suriye) bazı bölümlerini kapsamaktaydı. Kuzey ve kuzeydoğuda Erzırum (Erzurum), doğuda Bitlis ve Diarbekir, güney ve güneybatıda Halep, batıda ise Sebastia (Sıvas) vilayetleriyle sınırdaştı.
Harput
Harput Shehroz Ermeni Mahallesi
1868-77 yılları arasında Diarbekir Vilayeti bünyesinde bulunmaktaydı. 1880’lerde Malatia (Malatya) Kazası, Kharberd Vilayeti’ne eklenmiş, Arğana (Ergana) ve Balu (Palu) ise ayrılmıştır. 1888 yılında Dersim’in (Tunceli) eklenmesiyle birlikte vilayetin şekillenmesi tamamlanmıştır.
Nufüsünün yarısı Ermeni olan yukarı şehir Harput
1913 yılında Kharberd Vilayeti’nin üç Sancağı bulunmaktaydı. Bunlar Dersim (Khozat, ) Kızılkilisa (Kızılkilise) veya Nazmie (Nazmiye), Medskert veya Mazkert, Çarsancak, Çımışkadsag (Çemişgezek), Ovacık kazalarıyla, Mamuret –ül Aziz (Akın, Arabkir/Arapgir, Kharberd, Kapan-Maden, Puturke/Pötürge veya Şiro kazalarıyla) ve Malatia’dır (Ağcadağ/Akçadağ, Behesni, Hisni-Mansur/Adıyaman, Malatia, Kâkhta/Kâhta kazalarıyla).
Elazig Harput Kazasi Ermeni Koyleri
Elazig’in kurulması ile önemini yitiren Harput ve Ermeni Kilisesi Surp Hagop
Yukarı Mezre: 197 Ermeni, Surp Krikor kilisesi ve iki okul,
Kesrik: 2280 Ermeni, Surp Astvadzadzin Manastırı, Protestan Kilisesi, Katolik Kilisesi, Surp Manas Manastırı ve dört okul,
Yeğeki: 1610 Ermeni, Surp Haç kilisesi,Protestan Kilisesi ve iki okul,
Yertmanik: 365 Ermeni, Surp Varvar Kilisesi ve iki okul,
Morenik: 660 Ermeni, Surp Barsam Kilisesi ve iki okul,
Gurbet Mezre: 20 Ermeni ve Surp Giragos Kilisesi,
Hoğe: 1540 Ermeni, Surp Kevork Kilisesi ve dört okul,
Elimelik: 86 Ermeni, Surp Kevork Kilisesi,
Akhor: 165 Ermeni, Surp Kevork Kilisesi ve bir okul,
Muzuroğlu: 250 Ermeni, bir Kilise ve bir okul,
Habusi: 1200 Ermeni, Surp Astvadzadzin Kilisesi ve dört okul,
Yukarı Şeyh Hacı ve Aşağı Şeyh Hacı: 590 Ermeni, Surp Pırgiç Kilisesi, Surp Astvadzadzin Kilisesi, Içme Manastırı ve bir okul,
Konakalmaz: 149 Ermeni, Surp Astvadzadzin Kilisesi ve bir okul,
Zartariç: 120 Ermeni, Surp Haç Kilisesi ve Surp Mikael Manastırı,
Sarıkamiş: 346 Ermeni, Surp Astvadzadzin Kilisesi ve bir okul,
Yukari ve Aşağı Ağntsig: 450 Ermeni, Surp Garabed Kilisesi ve bir okul,
Sapstik: 149 Ermeni, bir kilise ve bir okul,
Komk: 663 Ermeni, Surp Haç Kilisesi, Komk Manastırı ve bir okul,
Arozig: 140 Ermeni, Surp Kevork Kilisesi ve bir okul,
Shamushi: 235 Ermeni, bir kilise ve bir okul,
Kuylu: 1201 Ermeni, üç kilise ve bir okul,
Musin: 200 Ermeni bir kilise ve bir okul,
Perçenç: 681 Ermeni, Surp Pırgiç Kilisesi, Protestan Kilisesi ve iki okul,
Vartatil: 360 Ermeni, Surp Kevork Kilisesi ve iki okul,
Kaylu: 156 Ermeni, Surp Giragos Kilisesi ve bir okul,
Keğvank: 108 Ermeni, Surp Nishan Manastırı ve bir okul,
Garmuri: 533 Ermeni, Surp Toros Kilisesi,Protestan Kilisesi ve iki okul,
Telandzig: 20 Ermeni, Surp Sarkis Kilisesi,
Shentil: 245 Ermeni, Surp Sarkis Kilisesi ve bir okul,
Tlgadin: 1278 Ermeni, Surp Stepanos Kilisesi, Surp Davit Kilisesi ve iki okul,
Tadem: 1300 Ermeni, Surp Astvadzadzin Kilisesi, Katolik Kilisesi, Tadem Manastiri ve dört okul,
Yukari ve Aşağı Hokh: 300 Ermeni, Surp Astvadzadzin Kilisesi ve iki okul,
Ayvoz: 250 Ermeni, Surp Astvadzadzin Kilisesi ve bir okul,
Ağ Mezre: 125 Ermeni, Surp Astvadzadzin Kilisesi ve bir okul,
Çorkuğ: 160 Ermeni, Surp Hovhannes Kilisesi ve bir okul,
Nekereg (Hnagrag): 228 Ermeni, iki kilise (Surp Minas) ve bir okul,
Hingisol: 130 Ermeni, Surp Kevork Kilisesi ve bir okul,
Bazmashen: 1450 Ermeni, Surp Astvadzadzin Kilisesi, Protestan Kilisesi, Katolik Kilisesi ve altı okul,
Sursuri: 1100 Ermeni, Surp Garabed Kilisesi, Surp Kevork Manastırı ve bir okul,
Hulakeg (Khulukiugh): 1278 Ermeni, Surp Sarkis Kilisesi, Protestan Kilisesi bir yetimhane ve bir okul,
Erzruk (Arpavud): 343 Ermeni, Surp Kevork Kilisesi ve bir okul,
Vejan: 30 Ermeni toplam 5 hane,
Korpe: 570 Ermeni, Surp Astvadzadzin Kilisesi ve bir okul,
Çakle: 17 Ermeni,
Harseng: 192 Ermeni, Surp Astvadzadzin Kilisesi ve bir okul,
Karingerd: 95 Ermeni, Surp Tovmas Kilisesi,
Zalane: 131 Ermeni Surp Sarkis Kilisesi ve bir okul,
Hatseli: 45 Ermeni.
NOT: HARPUT, Elazig ve Hüseynig dahil değildir.
Kaynak – Les Armeniens (Osmanli imparatorlugu’nda Ermeniler) Raymond H Kevorkian,Paul Pabudjian,Arhis yay Paris, 1992
http://www.bydigi.net/genel-kultur/241208-elazig-harput-kazasi-ermeni-koyleri.html
Baskil’de Ermeni Kilisesi
Bugün tümüylen yok edilmiş Sinamund Suryani mahallesi
Yeprat (Fırat) Nehri (Aradsani koluyla), Arabkir, Göksu, Melas (Tokhma), Kuruçay, Mındzur, Voskegetik (Ango), Kâkhta akarsuları Kharberd Vilayeti’nden geçmektedir. Vilayetin doğusunda, Diyarbakır Vilayeti sınırında, tatlı suya sahip Dsovk (Gölcük, Hazar) Gölü bulunmaktadır. Bölge yeraltı kaynakları, maden suları ve şifalı sıcak sular açısından zengindir. Kapan-Maden’deki (Gümüş-Maden) gümüş madenleri ünlüdür. Dağlık bölgelerde (Dersim, Ağcadağ, Malatia dağları) geniş ormanlık alanlar bulunmaktadır. Kharberd’in “altın verimli ovası” Ermeni Platosu’nun en eski tarım merkezlerinden biridir.
Sehroz Ermeni mahallesinde yer alan büyük Amerikan , Fransız Ermeni kollejleri bugün tümüylen yok edilmiştir
Kharberd Vilayeti XX. yüzyıl başlarında 575 binin üzerinde nüfusa sahipti. Müslümanların devamlı baskı ve saldırıları sonucunda meydana gelen göçler neticesinde sayılarında ciddi eksilme meydana gelmesine rağmen, Ermeniler her zaman için vilayetin en büyük etnik grubunu oluşturmuşlardır. 1894–96 katliamlarında Kharberd Ermenileri büyük kayıplar vermişlerdir. Konstantinopolis (İstanbul) Ermeni Patrikhanesi verilerine istinaden 1912 yılında Kharberd Vilayeti’nde 204 bin (%35,4) Ermeni yaşamaktaydı. Vilayetteki diğer etnik gruplar Kürtler (çoğunluğu Kızılbaşlar), Türkler, Süryaniler ve Yunanlılardı. Kharberd, Çarsancak, Akın (Eğin), Arabkir ve Kâkhta, Ermenilerin özellikle yoğun oldukları yerleşim yerleriydi.
Bu göröntünün yerinde bugün sadece boş kayalar yer almakta
XVII.-XVIII. yüzyıllarında zorla Müslümanlaştırılmış çok sayıda Ermeni XX. yüzyıl başlarında milli benliklerini büyük oranda kaybetmişlerdi. Bazı dağlık bölgelerde (Dersim, Şiro vs.) Ermeniler özerklik unsurlarını korumaya muvaffak olmuşlar tarım, hayvancılık ve zanaatlarla uğraşıyorlardı. Kharberd Vilayeti’nin bazı şehirlerinde (Kharberd, Arabkir, Akın, Malatia vs.) daha 1870–80 yıllarında Ermenilere ait olan orta boy fabrikalar (genellikle dokuma) vardı. Bölgenin dokumacıları, kuyumcuları, silah imalatçıları ün salmıştı.
Harput ‘a baglı Morenik köyünden Deraduryan ailesi 1890
Harput bir Ermeni Tuccarın Cenazesi
1915’teki Ermeni Soykırımı esnasında Kharberd Vilayeti’ndeki Ermenilerin büyük bir kısmı tehcire tabi tutulup imha edilmiştir. 1921 yılında vilayette hâla varlıklarını sürdürebilen 35 bin Ermeni daha sonraki yıllarda değişik ülkelere göç etmiştir. Kharberd Vilayeti bölgesi günümüzde Tunceli, Elazığ, Malatya ve Adıyaman illerine bölünmüştür.
Kharberd Vilayeti’ndeki Ermenilerle meskûn yerleşim yerleri (XIX. yüzyıl sonu-XX. yüzyıl başları).
1. Dersim Sancağı
1. Khozat Kazası. Khozat (merkez), Agarak, Akınkik, Ağzunik (Ağzonik), Aşkhenik (Ağzunik), Avşakar (Havşakar), Brastik, Bulanıkh, Daştak, Yerkan (Yerkan Inkuzik), Zambeğ (Zımbağ, Yukarı ve Aşağı), Inçğak (Inçığka), Take (Tekke), Torut (Torund), İzoli, Khadişar, Kozluca (Ğuzuca), Hağtuk, Havlori, Çermak ağbür (Akbunar, Akpınar), Şen (Sin), Cağcidzor (Derearian), Sagedik, Surb Karapet Vank (Aziz Karapet Manastırı), Surb Ohan (Sorbian), Ulukan, Payek.
2. Kızılkilisa Kazası (Nazımie, Nazımiye). Kızılkilisa (Karmir Vank), Taksine (Taksin), Khındzori, Hags (Ekız), diğer Hags, Haydaran, Dzorberan, Mankunk (Mamgunk), Miarvan, Surb Luys (Aziz Işık, Sıplis), Ter Ohan (Khoca Hovhannes).
3. Medskert (Mazkert) Kazası. Medskert (merkez), Ahriman, Bekdaş, Germısi Damtağ (Darmudağ, Tümirak), Danaburun (Tanaberan), Dialnoğli (Tiranoğli), Esirek, Tirmuşek, Lazvan, Lamk, Khozıngüğ, Dsilk (Çilk), Kızılkala, Hags (Hakız, Ekız), Havukpakh, Mamegi (Mamik), Masdan, Markho, Şordan, Çukhur, Seğank, Sındam, Pakh (Dersim Pakh’ı, Pah).
4. Çarsancak Kazası. Beri (Peri, Perin, merkez), Abdal Mezre (Başağaki Mezre), Ağ Mezre (Zımbağ), Ayvatlu (Ayvali), Balışer (Balşehir), Bağnik, Başağak (Paşavank), Basu (Pasun), Bekler Mezre, Berdak, Göktepe, Gotariç (Kotariç), Gorcan (Korçan), Doğan, Zere (Sarek), Tants, Tıtenik, Til (Berdak’ın Tel’i), Yukarı Til (Küçük), İlanlu, İsmayiltsik, Lalhaydar (Lal Mezre), Lusatariç (Lustariç), Lusatariçi Mezre, Khaçar (Kaçar, Yukarı ve Aşağı), Kharesik (Harsik, Harsi), Khırnek (Khırnik), Khuşin (Kuşçi), Khuşina Mezre, Kalacik (Ğalacuğ), Kayaçi (Ğayaçin, Khayaçin), Katosan, Karapunar (Kharapunar, Ğarabuğnar), Kızılcuğ (Khuzulçuğ, Ğızılcuğ), Havsik (Yukarı ve Aşağı), Hoşe (Hose), Dzorak, Marzek, Marcuman (Merçimek), Norgüğ (Yeniköy), Şahkulan, Şen (Şentsik, Şamtsik), Şohmi (Şohmin), Çalador, Sağman (Tsağman), Sava (Zive), Seyidler, Sığçov, Sımakh (Sımağ), Surb Ohan (Sırbihan, Sorbihan), Vahna (Vayna), Vaskert, Tink (Tenk), Tirağbun, Aşağı Urek (Urik), Urts.
5. Çımışkadsag Kazası. Çımışkadsag (merkez), Aşgani (Eşküni), Artıka (Artıkan), Badratil (Petretil), Bazabun (Bazabon), Bradi (Prat), Bırekhi (Pırekhi), Yeretsagrak (Yeritsagrak), Tuma Mezre, Khaçtun, Kharasar (Ğarasar), Khındrırkik (Khındrik), Karmıri, Hazari, Dzındzor (Tsindzor), Mamsa, Mankuçak, Miatun (Gemici), Morşkha (Morşkhan), Murnayi, Partizak (Bakhçecik), Poğosi, Setırka, Tinsa, Vasakavan, Urek, Paşa Mezre, Odzgüğ.
6. Ovacık Kazası. Akunk, Ağbadzor, Ağdat (Ağtak), Bardi (Perti), Bılur (Tepe), Zeranik, Zinaret, Tatan (Tordan), Lertik, Khorkhor, Dsağke (Dsağki), Küzuk, Korıngan (Korınka), Hağacur, Harsi, Mındzur (Seyid Muzur), Tiravan.
2.Mamuret-ül Aziz Sancağı
1. Akın (Eğin) Kazası. Akın (merkez), Apuçekh, Liçk (İliç), Kamarkap, Karuşla, Dzorak, Muşeğka, Narver, Şırzu, Vank.
2. Arabkir Kazası. Arabkir (merkez), Ağin (Ağın, Vağaver), Ambırka, Ancırdi, Aşotka (Aşutka), Ehnetsik (Anetsik), Khozağbür, Khoroç, Dsag (Dzag), Dzapılvar, Kırani, Hatskıni (Haskıni), Maşkert (Maşkere), Şepik, Sağmıka, Vağşen, Vank, Kuşna (Ambırka ve Şepik haricindeki tüm yerleşim yerleri idari açıdan Akın Kazası’na dâhil olmuşlardır).
3. Kharberd Kazası. Kharberd (merkez), Alamilik (Elemlik), Akhor, Ağmezre, Ağndzi (Ağdznik, Ağnısi), Ayvos (Ayvaz), Ayubaği, Andak (Endak), Aşvan, Arzıruk (Erzıruk), Arozik (Arosik), Arpavet (Alapaut), Bazmaşen (Pızmışen), Barbaç (Perçenç), Boyraz (Poyraz), Gayli (Keyli), Garınkert, Geğavank, Gemici, Gomk (Kunk), Gurbet Mezre, Datem, Yeğigi, Yenice, Yerdımnik, Zardariç, Inkuzik (Inkızik), Tılantsik (Til Andzit), İbiz, İzolu (İzoğlu), İçme (Aşağı, Küçük, Yeni ve Yukarı, Büyük, Yeni), Khokh (Yukarı ve Aşağı), Khırac (Khıraç), Khırkhik, Khulagüğ (Khulvenk), Khuylu (Kuyulu, Tılkatin), Dsaruk, Dsovk (Gölcik), Karmıri, Kanepik (Kanfik), Konkalmaz, Habusi (Hapusi), Hakobigüğ (Yağub Mezre), Havuk (Harik), Harsek (Harsik, Hersenk), Harsek Mezre, Hasteli (Haci Seli), Hüseynik (Hüsınyak), Hınagrak (Nagrak), Hındzor, Hoğe (Hoği), Hoğe Mezre, Meğire, Mollagüğ (Mollakendi), Morenik, Munzur oğli (Muzur oğli), Muri, Şamuşi (Şemsi), Aşağı Şekhhaci (Şıkhaci), Şentil (Şıntil), Şuşnas, Çoteli, Çorgüğ (Çorçik), Cip, Sarni, Saray, Sarbtsik (Sarpıli), Sariğamiş (Sarıkamış), Sinan, Sursi (Sorsıre), Vardatil (Vardetil), Vardenik, Yukarı Mezre, Pelte (Berdak), Kesirek (Gazrik), Korpe (Körpe).
4. Kapan Maden Kazası. Kapan Maden (Gümüş-Maden).
5. Puturke (Şiro, Pötürge) Kazası. İmron (İmrün, Umrünün, merkez), Ağvan (Ağvani), Arğuçay, Burc (Purç), Damli, Zahmana (Zamano), Mamaş, Nokhudlu, Çamçırek, Çardağ, Cambek, Kefirdiz, Kâri, Kırat.
3.Malatia Sancağı
1. Ağcadağ Kazası. Arka (Arğa, merkez), Ansur, Hasançelebi, Hekimkhan, Muşeğka (Muşkova).
2. Behseni Kazası. Behseni (Besni, merkez), Belveren (Beleren), Tut, Khoşkaşi, Şambayad (Şan Beydi), Sarap, Surfaz (Sofraz), Pervari (Belveru), Kesun (Keysun).
3. Hisni-Mansur (Adıyaman) Kazası. Hisni-Mansur (Adıyaman, merkez), Bışrik (Bışrin), Bozuk (Pozuk), Gantara (Ğantara), Gavrak (Kevrak), Gölbunar (Gölbuğnar), Zarkav, Zurna, Tavtir, Terbetil, İzdik, Kharfi, Kavrik (Hupek), Kızılcabunar (Kızılcabuğnar), Kozan, Hayk (Hayik), Marmara, Şınabi, Vorimın, Samsat, Vardana, Kilisan, Kârküşyen.
4. Malatia Kazası. Malatia (merkez), Atafi (Atabek, Aşağı Banazi, Barğızi, Tescede (Tecde), Eski Malatia (Eskişehir, Aşağı şehir), Dzırmıkhti (Zırmıgti), Kilayik, Küstibek (Kündibek), Otuzi (Hörtez).
5. Kâkhta Kazası. Kâkhta (merkez), Abaun, Andam, Aşma, Bayiki (Payizi), Arbana, Berdeso (Berteso), Bervedul (Barbado), Bımırdo, Bılela, Büyükbağ, Gan (Kân), Garn, Gomik (Komik), Gorıskil (Gorıskin), Dardağan (Dardığan), Derete (Terete), Derskha, Divan (Tivan), Temsias, Terkiten, Tıltıla, Tillo (Til), Tokhariz (Tokhakharis), Tomak, Kheçtur (Khaçatur), Khores, Kağıntek, Kaper, Kavğırul, Karatülbe, Karatut, Karaçor, Karkar (Gerger), Karğoran, Karpo, Keyikan, Kâvaz, Hacar (Haçala), Hasuntikin, Havank, Helim, Heniç, Hut, Huni (Honi, Ğuni), Mezre, (Mızrak), Narınca (Narlica), Nenicanun, Şafkan, Çımırkan, Seyid-Mahmud, Sıraturt, Vank (Venk), Vankuk, Ulbiş (Ğurbiş), Pirakh, Puturke (Petırke, Pötürge), Keferdiş, Kikokh, Kolik (Koluk), Kordin (Kordian), Oroçug.
Küçük Ermeni Ansiklopedisi
II. Cilt, Yerevan, 1995.
Bölümler: Batı Ermenistan’ın İlleri
Bir açıklama Kharberd (Harput) Vilayeti
bener on 2011/12/04 at 11:27 am
Merhabalar
3.Malatia Sancağı
1. Ağcadağ Kazası. Arka (Arğa, merkez), Ansur, Hasançelebi, Hekimkhan, Muşeğka (Muşkova).
2. Behseni Kazası. Behseni (Besni, merkez), Belveren (Beleren), !!!Tut !!!, Khoşkaşi, Şambayad (Şan Beydi), Sarap, Surfaz (Sofraz), Pervari (Belveru), Kesun (Keysun).
Behseni kazasi Tut nahiyesi veya o donemde koy olan bu yerlesim yeri hakkinda daha fazla bilginiz varsa bilmek istiyorum, cunki halk tamamen diger ilce ve koylerden farkli herkes birbirine akraba, ermeni olduklarini iddia edemeselerde eski tapularinda ermeni isimleri var, kurt veya alevi sunni degiller,istanbul aksani lehcesiyle konusuyor ve aydin modern insanlar, islamiyetin yok denecek kadar az oldugu bir yer, kufreden kisi dinini,imanini …. diye basliyor anaya babaya degilde dine allaha kufur edilen bir yer, bir kac eski resimler buldum dedemlere ait duvarda bezden yapilma gunesin icinde meryem ana profili vardi ne oldugunu hala anlamadim, lutfen bu konu hakkinda yardimci olursaniz cok sevinirim… sevgiler
http://akunq.net/tr/?p=4253&cpage=1#comment-114702
http://akunq.net/tr/?p=3451
Yorumlar kapatıldı.