Amerika’lı Ermeni’ler
Vahan Altiparmak
Amerika, Ermeni diyasborasının Rusya’dan sonra en yoğun olarak yaşadığı ülke. Avrupalı göçmenler gurubu içinde değerlendirilen Ermeniler Amerika kıtasına ilk göç eden milletler arasında. Günümüzde sayıları 1 milyon’dan fazla olan Ermeni nüfusu Amerika’daki en verimli topluluklar arasında. Amerika’da yaşayan etnik guruplar arasında yapılan sosyal içerikli bir araştırmada Ermeni toplumunun kolej bitirme oranının milli ortalamanın % 88, senelik gelir oranının ise % 45 üzerinde olduğunu ortaya çıkarmış. Ermeniler gelir ve eğtim düzeyi İngiliz, İrlanda, İsvicre ve Alman göçmenlerin üzerinde. Aşağıdaki cetvel 1899 ile 1910 yılları arasında hazırlanmış, Amerikaya göç eden Avrupalı milletlerin iş yeteneklerine göre dağılımını gösteriyor
Üniversite mezunu Yetenekli
profosyenel işciler el işçileri Çiftçiler Ameleler
Ermeni’ler 2.3 39.3 17.8 18.0
Doğu Avrupa’lılar 1.3 67.1 11.8 28.0
Yahudi ve Alman’lar 3.5 30.0 19.0 5.8
Yunan’lılar . 0.3 7.7 66.8
Güney İtalyan’lar . 0.4 14.6 42.5 7.9
Romanya’lılar 0.2 2.7 34.4 3.3
İskandinavya’lılar 1.2 20.5 36.2 34.5
İlk Ermeni Amerika’ya 1618 yılında göç etmiş, Martin ye Armenian adındaki bu Ermeni Virjinia eyaletinde Jamestown şehrine, eyaletin başbakanı George Yeardley tarfından davet edilerek yerleşip ipekböcekciliği ile uğrasmış. Ermeni’lerin ipekböcekciliği üzerine olan bilgilerini öğrenen Amerika’lılar iki Ermeni’yi daha ipekböcekciliğini kurması için Amerika’ya getirtmiş. Getitirilen iki Ermeni’lerden birinin ismi George ye Armenian, 4000 pounds (2 ton) tütün ödenerek ipekböcekciliğine başlamış. Amerika’da ilk ipekböcekciliğini başlatan 17. yüzyılda gelen üç ipekböcekcisi dışında Amerika’ya gelen Ermeni’lerin sayısının 18. yüzyılda fazla olmadığı gelenlerin ise okumak amacıyla gelen öğrenciler olduğu tahmin edilmekte.
Amerika’ya 19. yüzyılda gelen Ermeni’lerin çoğu 1820 yılında Osmanli İmparatorluğu, Mısır, Filistin, Suriye gibi ülkelerde başlatılan Misyonerlik çalışmalarından sonra başlamış. Amerika’lıların Anadolu’da başlatığı Misyonerlik çalışmaları, Müslüman halkı Hırıstiyanlığa döndermenin büyük suç teşkil etiği ve cezasının ölüm olduğu bu dönem’de, bölgede yaşayan Hıristiyan halklar üzerinde yoğunlaşmış. Bu sebepten dolayı Anadolu’da yaşayan en kalabalık Hıristiyan halk olan Ermeni’lerle yakınlık kuran Amerika’lı Misyonerleri çalişmalarını Ermeni’lerin yaşadığı bölgelede yoğunlastırmışlar. Ermenil’erin yaşadığı bu bölgelerde misyonerlerin açtığı rahibe manastırları, dini okullar, yardım merkezleri ve en önemlisi Amerikan kolejleri Anadolu’da yüzyıllardır ezilen Ermeni halkına kuşkusuz büyük bir etki yapmıştır. Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Kadim Ermeni kilisesine bağlı (Gregoryan) Ermenileri Protestanlık meshebine çeviren Misyonerler, Amerikan Kolejlerinden mezun olan başarılı öğrencileri Amerika’ya yüksek eğtim görmek amacıyla yoluyarak, Ermeni toplumunun yüksek eğtim görmüş elemanlarını kendilerine kazandırmayı ummuşlardır.
Amerika’lıların Ermeni toplumu arasındaki kaliteli elemanları kendilerine katma çabaları olumlu bir sonuç vermediği görülüyor zira 1820 ile 1890 seneleri arasında Anadolu’dan Amerika’ya yerleşen Ermeni’lerin sayısı 2.000 geçmez. Bunun sebebi Amerika’ya giden Ermeni gençlerin büyük bir bölümünün eğtimlerini tamamladıkdan sonra tekrar Anadolu’ya geri donüp toplumlarının ilerlemesi için çalışmak istemleridir. 70 senelik bu zaman zarfında Anadolu’dan Amerika’ya göç edenlerin bir bölümü çalışmak amacıyla göç eden genç erkeklerden oluşuyor. Çoğu eğitimsiz ve zor işlerde çalışan içki içmeyen, kumar oynamayan bu ideal işciler çoğu kendi işlerini kurmayı başaran yetenekli kişiler. Ayakabı tamircileri, bakkal, kahvecilik, motelcilik Ermeni’lerin bu dönemde kurduğu işlerden bazıları.
Misyonerlik çalışmalarının ardından Anadolu’dan yüksek öğrenim amacıyla Amerika’ya gelen Ermeni’lerin arasında ilk gelen Hacik (Hacadur) Oskanyan adında bir öğrenci 1834 yılında Amerika’ya varmış. New York Üniversitesini bitirdikden sonra New York Herald gazetesinde makaleler yazan Oskanyan “New York Press Club” ın başkanlığını yapmış. Yine 1850’lerde Yale Üniversitesi eczacılık bölümünü bitiren Kristapor Der Seropyan bügün halen kullanılan Amerikan dolarının üzerinde bulunan solmaz yeşil boyanın mucudi.
Amerikan tarihinde onemli yer tutan Amerikan iç savaşında (1861-1865) görev yapan iki Ermeni doktor, Dr. Hayg Baronik Mateosyan ve Dr. Garabed Kalustyan Amerika’ya birçokları gibi Misyonerlik bağlantılarından dolayı gelmiş.
Dr. Garabed Kalustyan: 7 Ocak 1823’de Üsküdar Yenimahale’de doğmuş. Patrik Nerses ve Bedros Kerestecıyan ile Garabed Kalustyan kardeş çocukları. Misyonerlerin yanında mahalli Amerikan okullarında öğretmenlik yapmış. Kırım Harbinde eşi ile birlikde İngiliz Ordusunda tercüman olarak çalışır ve bu maksatla Trabzon’a gider. Kırım harbinin sona ermesiyle, 1856’da tuz taşıyan bir yelkenli ile İzmir’den NewYork’a hareket eder. New York’da tıp eğitimi görüp 1859’da mezun oldukdan sonra Kuzeyliler tarafından askere alınıp Amerikan iç savaşına katılıp gösterdiği üstün başarılardan dolayı ödül alır. Amerikan iç savaşı biter bitmez İstanbula döner. Başarılı bir doktor olan Kalustyan 1867 yılında Surp Pırgıç Ermeni Hastanesi’nin baş hekimligine getirilir. Eyüp Askeri Hastanesinde’de görev yapan Kalustyan 1898 yılında vefaat eder.
Dr. Hayg Baronik Madteosyan: 18 Mayıs 1836’da Egin (Kemaliye)’de doğmuş 1847’de İstanbul Haskoy’deki amcasının yanına yerleşerek özel dersler almaya başlamıştır. Bebek’teki Amerikan Koleji’nden mezuniyetinden sonra Tokat Amerikan Kolej’inde görev yapar ve tekrar Bebek Amerikan Kolej’ine öğretmen olarak atanır. 1859’da misyonerler tarafından Amerika’ya tip eğtimi görmeye yollanır. 1863’te New York Columbia Üniversitesi’nden mezun olur ve Amerikan iç Savaşında doktor olarak, Kuzeylilerin tarafında yer alır. 1865 yılında savaşın sona ermesiyle Londra ve Paris’e gidip buralarda bir sure meslek araştırmaları yaptıkdan sonra İstanbula geri döner. Cerrah ve çocuk doktoru olan Madteosyan 1868 yılında Surp Pırgiç Ermeni Hastanesi baş hekimliğine getirilmiş ve bu görevde 1873 yılına kadar kalmiştir. 1873’te Cemiyet-I Tibbiye-i Şahane’ye üye seçilip 1907 senesinde aynı cemiyetin başkanlığına getirilen Madteosyan 20 yıl Robert Kolejin doktorlugunu yapmıştır. Uluslararası Sağlık Yüksek Kurulu üyesi, 1912 yılında kurulan Ermeni Tabipler Cemiyeti’ni kurucusu Madteosyan 24 Mart 1926 yılında vefaat etmiştir.
Ermeni’lerin Amerika’da toplu olarak yaşamaya başladığı ilk şehirlerden biri Kalifornia’nın Fresno şehri. İlk Ermeni Fresno’ya 1874 yılında gelmiş asıl adı Mardiros Yanıkyan olan bu kişi Anadolu’da ki zor günlerden sonra yeni bir hayata başladığı için adını Frank Normart (Yeni adam) olarak degiştirmiş. 1879 yılında Amerika’ya göç edip Masachusetts eyeletinin Worcester şehrine yerleşen Merzifonlu Hagop Seropyan sağlık açısından Worcester’in soğuk havasından kaçmak için 1880 yılında Kalifornia’nın Fresno şehrine taşınır, 1881 yılında öz ve üvey 4 kardeşini de yanına aldırdıkdan sonra Merzifon’a mektup yazıp 45 kişilik bir gurubun Fresno’ya gelmesini sağlamış. Seropyan Amerika’nın en verimli topraklarının olduğu San Joaquin ovası üzerinde bulunan Fresno’dan toprak satın alan ilk kişi. Kardeşleriyle beraber meyve toplayarak kazandıkları para ile satın aldığı bu topraklarda incir yetiştirip kuru incir ticaretine başlamış. İncirleri satacak pazar sıkintısı çeken Seropyan kardeşler tren yolu ile satmayı denemiş fakat çok pahalı olan tren yolu naklinden vaz geçip Anadolu usulü tonlarca inciri eşeklerin sırtında 300 km mesafe uzaklıktaki San Fransisko’ya taşımışlar, çok geçmeden çevredeki çifcilerin mallarınıda taşımaya başlayan Seropyan’lar San Joaquin ovası çevresindeki çifcilerin ürünlerini bütün Amerika’ya satan yanlarında 800 çalıştıran büyük bir pazarlama şirketi oluvermiş. Seropyan’larin işleri daha da büyüyerek Amerikan çifcilerinin mallarını Chicago limanından İngiltere, Holanda, Fransa ve Almanya pazarlarında satarak Amerika’nın ilk pazarlama şirketlerinden birini “The Seropian Brothers packing house” u kurmuşlar. Ermeni’lerin toplu olarak yaşamaya başladığı şehirlerden bir diğeri Worcester şehri ilk Ermeni kilisesi de bu şehirde 1890 yılında inşaa edilmiş.
1894-1896 seneleride Osmanlı İmparatorlugu’nda yaşanan Hamidiye olayları yüzünden 19. yüzyılın son beş senesinde 15.000 Ermeni Amerika’ya göç etmiş. Şansız sayılan bu insanlar 1890’lı yıllarda Amerika’da baş gösteren ekonomik kriz yüzünden zor günler yaşamışlar, devlet yardımı almanın ayıp olduğu düşüncesini toplum içinde hakim olduğu bu devirde işsiz ve fakir kesime yardım edenler yine Ermeniler arasından kurulan yardım kuruluşları olmuştur. Topluma zor ayak uyduran Hamidiye olayları göçmenleri senelerce evlerinde Türkçe ve Ermenice konuşarak, imkansızlıklar yüzünden İngilizceyi zor öğrenebilen ve senelerce fakir bir hayat sürdürmüşlerdir.
Amerika 1915 felaketinde Ermeni’lere en büyük yardımı eden ülke. 1915 senesinde Amerikan Hükümeti’nin aldığı kararla kurulan ACRNE (American Committee for Relief in the Near East) yardım kuruluşu 1930 yılına kadar olağan üstü yardımlarla sayısız Ermeni’ye yardımlarda bulunmuş, sadece yetimhanelerde barındırarak hayatlarını kurtardığı çocuk sayısı 132.000. 12 Şubat 1919’da başlatılan ACRNE’nin yardımları İstanbul’daki Amerikan konsoloslugundan Doğu Anadolu, Suriye ve Ermenistan’a aktarılmaya başlatılmıştır. Toplam değeri 117 milyon Amerikan dolar olan yardımların içeriği: 2.000 ton un, 2.500 konserve, 500 paket konsantre edilmiş süt, 18 kamıyon, 20 ambulans, 500 dikiş makinası, 200 yemek ocağı, 1.600.000 m2 bez, 50.000 bataniye, 800 hastane yatağı, 26 çadır, 78 rontgen makinesi, 200 ton kömürdür.
1914’den 1924 senesine kadar Amerika’ya göç eden Ermeni sayısı 100.000’in üzerinde. Amerika’da 1924 yılından sonra degişen göçmen kanunlarından sonra ülkeye göç eden Ermeni sayısı senede 150 kadar cüzi bir miktara inip, bu kanuna karşı evlilik yolu ile Amerika’ya getirilmeye çalışılan ve çogu kadınlardan oluştuğu Ermeni’lerin sayısı ise fazla değil. İkinci dünya savaşı sonrası ve 1960’lı yıllarda değiştirilen göçmen yasaları ile tekrar hızlanan göçlerde1960-1984 Sovyetler Birliginden göç eden 30.000 göçmenin dışında Ermeni’lerin daha çok Orta Doğu ülkelerinden geldiği görülüyor. Bu dönemde 1952’de Mısır, 1955’de Türkiye, 1958’de Irak, 1958’de Suriye’den gelen göçmenlere, 1975 Lübnan iç savası, ve 1979 İran ihtilali sonrası göç eden Ermeni’lerde eklenmiştir. 1980-89 yıllari arası yine aynı bölgelerden gelen Ermeni’lerin sayısı 60.000. 1960-1990 yılları arasında Amerika’ya göç eden 268.000 kisinin %75 Kaliforniya eyaletine yerleşmiş, maddi durumları iyi ve eğitim düzeyleri oldukca yüksek bu gurup bugünku Amerikan Ermeni toplumunun belkemiğini oluşturmakdadır.
1990’lı yıllardan günümüze kadar devam eden göç’ün büyük bölümünü Ermenistan’dan gelen Ermeniler oluşturmakda. 7 Aralık 1988 meydana gelen depremden sonra yardımların Ermenistan’a daha kolay ulaşması için Gorbachev’in çıkardığı kanunla direk olarak Ermenistan’a gelen uçaklar sayesinde Ermenistan Ermenileri Ermeni diyasporası ile tanışmasından sonra başlayan bu göç Sovyetler Birliğinin dağılması Ermenistan’da baş gösteren ekonomik sıkıntılar dolayısı ile yoğun olarak devam etmektedir. Senelerce Komünizim ve mafia sistemi altında yaşayan bu göçmenler özelikle Kaliforya eyaletinde “gang” adı verilen çetecilik sistemine ayak uydurmakda zorluk çekmemişler. Hemen hemen tamını 1990’lı yıllarda Ermenistan’dan gelen Ermenile’rin oluşturdugu Amerikan hapisanelerindeki Ermeni sayısı 20.000’in üzerinde oldugu tahmin edilmekdedir.
Bugün Amerika’da yaşayan Ermeniler’e ait 170 kilise. (170 kilisede dini ibadet eden Ermenilerin %70 Apostolik, %17 Protestant, %7 ise Katolik), 33 okul, 20 gazete, televizyon ve radio yayını yapan 36 istasyon, öğrencilere madii destek veren 58 program ve 26 profosyenel kuruluş bulunmakta. Amerika’da bulunan lobi gurupları içinde Yahudi lobi gurubundan sonra en güçlüsü Ermeni lobisidir.
Amerikalı ünlu Ermeniler arasındaki bazı isimler: Amerikan Ticaret Kanunlarını yazan kişiler arsındaki en önemli kişi Armen Alçıyan, estetik cerrahi’nin babası Varaztad Hovhannes Kazancıyan, 20. yüzyılın en önemli Amerikan heykeltıraşı Rupen Nakyan, “Pulitzer Prize” ödülünü kazanan Amerika’nın önde gelen yazarlarından William Saroyan, Kaliforniya’nın en zengin kişisi Kirk Kerkoryan, Star Market’in kurucusu Stephen Mugar, uzayda ilk hastayı iyleştiren NASA astronotu Dr. James Philipp Bagyan, ünlu resam Arshile Gorky (Vostanig Manuk Adoyan), ünlu fotografcı Yousef Karsh, Dünyanın en hızlı akustik gitar çalan gitaristi Dennis Agacanyan, Magnetic Resonance Imaging (MRI)’in mucidi Nobel ödülü adayı Raymond Vahan Damadyan, klasik müzik komposeri Alan Hovhaness, Masco Corporation kurucusu sıcak ve soğuk suyun aynı muslukdan akan sistemin muciti Alex Manugyan, RCA televizyon firmasının baş mühendisi, ilk televizyon frekans ayarı yapan makine ve portative televizyon kamerasının mucidi Sarkis Tarziyan, sinema dünyasında ilk profösyonel seslendirme, tren raylarını kulanarak kameraların hareket etmesi gibi birçok ilk’in muciti ünlü yönetmen Rouben Mamoulyan, 1993 ‘Schinder’s List’ filimi ile oscar kazanan sahne oyununun yazarı Steve Zallyan, ünlü yazar Michael Arlen (Dikran Kuyumcuyan), ve oglu Michael J. Arlen, Jr, 1929 yılında ilk yoğurdu Amerika’da yapıp satan Diyarbakırlı cift Rose ve Sarkis Colombosyan (Colombo Yoğurt), ikinci dünya ve Kore savaşlarında Amerikan Ordusu için hazırladıği uzun süre dayanabilen yiyecek paketlerini icat edip Amerika’nın en büyük sivil madalyasi olan “Medal of Freedom” Özgurluk Madalyası ile ödülendirilen restorantcı George Mardikyan, gündüzleri 39 dakika daha uzun olan mars gezegeni için yapılan saat’in muciti Garo Anserlyan, pro dünyasında tek isim Avo Üvezyan, dünya havyar piyasalarının %70’ini elinde bulunduran Pogosyan ailesi, özürlüler için ilk motorlu sandalye, ellerini kulanamıyan özürlüler için nefes alıp verek çalışan daktilo gibi birçok icatın muciti Emik Avakyan, otomatik araba vitesinin muciti ve 400 patent sahibi Oscar Banker, Bankamatiğin muciti 219 patent sahibi Luther George (Kevork) Simciyan, Michael Jackson’ının avukati Mark (John) Geragos, silah tücar Sarkis Soghanalyan, dünyanın en büyük bilgi deposu olarak bilinen West Publishing yaynevi başkanı, birçok restorantın sahibi Gerard L. Kafesciyan, dünyanın en büyük Tibet ve Ermeni halıları tücarı James Tüfenkyan, ikinci dünya savaşı sırasında 28 madalya ile ödülendirilen Amerika’nın en kahraman askerlerinden biri Victor Maghakyan, “Equation of the movement of Eksergian” adlı makine mühadisliğinde kulanılan matematik formülünün sahibi modern tren lokomatifi, otomatik doldurulup boşaltılan savaş toplarının ve birçok icadın mucitleri Rupen ve Levon Ekserciyan kardeşler, Amerikanin en büyük ikinci, ve en süratli ev inşaa eden inşaat şirketi Hovnanyan Enterprises, Hyatt hoteler gurubu başkanı Mark Hoplamazyan, bira dünyasında tek isim Charlie Papazyan, Amerikanin en büyük benzin istasiyon şirketlerinden birinin sahibi Henry D. Şakaryan, General Nutrition Centers (GNC) 49 ülkede 8000 şubesiyle dünyanın en büyük vitamin , natürel karışımlar ve güzelik ürünleri satan firmanin kurucusu David Sakaryan, Tamoil’in sahibi Roger Tamraz, Amerikan Komünist Partisi’nin kurucusu ve başkanı Bob Avakyan, Apple Kompütür firmasının baş mühedisi Avedis Tevanyan, Fulkerson Prize ödülünü kazanan matematikci Leonid Khachiyan, Amerika’nin en ünlü ruh doktorlarından Hagop S. Akiskal, Adomian decomposition method (ADM) fizik formülünü bulan bilim adamı, matemetikci George Adomyan, Liftime Enttertainment Services başkanı Carol Black, Amerikan kongre üyesi; Adam Benjamin (Demokrat), Anna Eshoo (Demokrat), John Sweeney (Cumhuriyet parti) Steven Bogos Derounyan (Cumhuriyet parti), politikacı Albert A. Boyaciyan, Howard Kaloogyan, Greg Aghazaryan, Paul Krekoryan, Mark Krikoryan, Charles Puçigyan, Jackie Speier, Joe Simityan, Larry Zaryan, Paul Ignatus, Gregory Djerejyan, Edward P. Djerejyan, Peter Kutucuyan, Kaliforya’nın 35nci başbakanı George Dökmeciyan, Kaliforya yüksek mahkemesi hakimlerinden Marvin R. Cereciyan, Amerikan federal hakimlerinden Samuel Der Yeghiayan, tenis oyuncusu Andre Agassi (Andre Kirk Agassiyan), 1999 dünya karete ve 2003 dünya kick box şampiyonu Varazdat Mihranyan, Amerika’nın en genç profösyenel satranç oyuncusu Tatev Abrahamyan, Amerikan futbol takımı Notre Damenın teknik direktörü Ara Parseghyan, kolej basketbol teknik direktörü Jerry Tarkanyan, Miami Dolphins Amerikan futbol oyuncusu Garo Yepremyan, beysbol oyuncusu Steve Bedrossyan, sinema oyuncusu, şarkici, tv yildizi Cher (Sarkisyan) Bono, sinema oyuncusu David Hedison (Hedisyan), şarkıcı Sylvie Vartan (Vartanyan), sinema oyuncusu ve direktör Eric Bogosyan, sinema ve tiyatro oyuncusu (komedyen) Andrea Martin, sinema oyuncusu Mike Connors (Krikor Ohanyan), opera sanacısı, soprano Lucine Amara (Lusin Takuhi Armaganyan) ve Cathy Berberyan.
Kaynaklar:
1- Armenian American Wikipedia, the free encyclopedia http://en.wikipedia.org/wiki/Armenian_American
2- Armenians in America by Dennis R. Papazian http://www.umd.umich.edu/dept/armenian/papazian/america.html
3- The Armenian Massacres, 1894-1896: 1894-1896: U.S. media testimony sayfa 11
4- The Armenian Church in America by Dennis R. Papazian, (Ph.D. Archbishop Mesrob Ashjian, The Armenian Church in America, New York, Armenian Prelacy, 1995. Sayfa: 1-92)
5- Osmanli saglik Hizmetlerinde Ermeniler ve Surp Pirgic Ermeni Hastahanesi Tarihi Arsen Yarman. sayfa: 785-786
6- The Story of Worcester’s Armenians: The Early Years, by Dr. Hagop Martin Deranian.
7- Armenian Americans by Harold Takooshian http://www.everyculture.com/multi/A-Br/Armenian-Americans.html
8- Center for Holocaust and Genocide Studies University of Minnesota http://www.chgs.umn.edu/about/
9- American Committee for Relief in the Near East From Wikipedia, the free encyclopedia http://en.wikipedia.org/wiki/American_Committee_for_Relief_in_the_Near_East
Yorumlar kapatıldı.