GİRİŞ VE TANITIM
İnsan
Hakları Eğitimi On Yılı Ulusal Komitesinin istemi üzerine Tarih
Vakfı’nın, Türkiye Bilimler Akademisi’nin şemsiyesi altında,
Türkiye
İnsan Hakları Vakfı’nın uzmanlığı, ve Avrupa Komisyonu ile Açık
Toplum
Enstitüsü’nün mali desteği ile 2002 yılından beri
yürütmekte olduğu
Ders Kitaplarında İnsan Hakları Projesinde varılan sonuçlar,
ders
kitapları ve eğitim ortamı konusunda Milli Eğitim Bakanlığı ve tüm
eğitim camiasına yönelik tavsiyeler biçiminde aşağıda
sunulmaktadır.
Projenin
temel amaçları, ders kitapları ve eğitim programı ile ilişkili
tüm
aktörlerin (karar vericiler, eğitimciler, ders kitabı yazarları ve
yayıncıları, veliler) ilgisini bu konuya çekmek; ders
kitaplarının,
insan hakları ve demokrasi kültürünün ana
kriterleri çerçevesinde
biçim, içerik ve pedagojik yöntemler
açısından var olan durumunu
saptamak; var olandan yola çıkarak olması gerekene ulaşmak
konusunda
uygulanabilir somut öneriler geliştirmek idi. 2001-2002 akademik
yılında çok sayıda öğretim üyesi ve uzmanın bir araya
gelerek
oluşturduğu kriterler ışığında 287 gönüllü, her branştan
toplam 190 ilk
ve ortaöğretim ders kitabını tarayarak insan hakları
açısından sorunlu
öğeleri saptadılar. Bu tarama sonuçları, ve onlardan yola
çıkarak
geliştirilen eğitim sistemine ve onun içinde ders kitaplarına
yönelik
bakış açısı ve öneriler, Ders Kitaplarında İnsan
Hakları: Tarama Sonuçları ; İnsan Haklarına Saygılı
Ders Kitapları İçin ; İnsan Haklarına Saygılı Bir
Eğitim Ortamına Doğru
başlıkları altında kitaplaştırılmıştır. Kamuoyuna 9-10 Aralık 2003’te
sunulan bu çalışmanın sonuçları, 16-18 Nisan 2004
tarihlerinde İnsan
Hakları Eğitimi ve Ders Kitapları Araştırması başlıklı uluslararası
sempozyumda tartışılmıştır. Ayrıca altı ilde 300 öğretmen ve 1200
öğrenciye uygulanan insan hakları tutumlarına ilişkin anketin
sonuçlarını içeren kitap basım aşamasındadır .
Öğretmenlerin
kendi pratiklerine ve eğitim ortamına sorgulayıcı biçimde
yaklaşmalarını hedefleyen kitabın tanıtımı ve yaygınlaştırılması
amacıyla beş ilde Eğitici Eğitimi Seminerleri verilmiştir. Bu
duyarlılığın sürdürülebilirliğini ve bir sivil etkinlik
alanına
dönüşmesini sağlamak amacıyla beş ilde ders kitaplarında
insan hakları
konusunu izlemek üzere Çalışma Grupları oluşturulmuştur.
Proje,
öğretmenler, öğrenciler, Talim Terbiye Kurulu üyeleri,
ders kitabı
yazarları, veliler ve akademisyenlerin bir araya gelerek, Ders
Kitaplarında İnsan Hakları konusu bağlamında yeni İlköğretim
Müfredatı’nı değerlendirdikleri Tüm Taraflar Toplantısı ile
14 Aralık
2004’te son bulmuştur.
Aşağıda sunulan değerlendirme ve
tavsiyeler, çok geniş bir tartışma ve araştırma çabası
içeren bu üç
yıllık çalışmanın sonuçlarıdır.
TEMEL VARSAYIMLAR
Bilgi
toplumuna geçilmesi, çoğulcu bir kültür
anlayışının oluşturulması,
barış kültürünün yerleştirilmesi ve demokratikleşme
hedefleri ile,
eğitim sistemimizin çağdaşlaştırılması ve bu kapsamda eğitim
malzemesinin insan haklarına uygun duruma getirilmesi arasında yakın
bir bağlantı vardır. Aktif, sorumlu, katılımcı yurttaşların
yetiştirilmesi eğitim sistemi ve ders kitaplarının bu amaca uyumlu hale
getirilmesi ile sağlanabilir.
- Modern demokratik toplum,
eleştirel düşünebilen, sorgulayan, çevresi ile somut
gerçeklik
ilişkileri ve neden-sonuç bağlantıları kurabilen yurttaşlardan
oluşur. - Bilim, teknoloji ve iletişim üzerine kurulu yaşam ve
üretim biçimi de bu tür bireyleri gerektirmektedir. - Didaktik bir eğitim anlayışı, bilgi toplumunun gerektirdiği
donanımı sağlamakta yetersiz kalmaktadır.
Ders
Kitaplarında İnsan Hakları araştırması, bu temel varsayımlardan yola
çıkarak, geliştirdiği kriterler ışığında ders kitaplarını ve
eğitim
uygulamalarımızı, mercek altına almıştır. (Kriterlerin tamamı
için bkz.
B. Çotuksöken, A. Erzan, O. Silier, Ders Kitaplarında
İnsan Hakları: Tarama Sonuçları (Tarih Vakfı Yayınları,
İstanbul 2004).
TAVSİYELER
Sunulan tavsiyeler, aşağıdaki alt
başlıklar altında toplanmıştır. Tavsiyelere kısa açıklama ve
gerekçeler eşlik etmektedirler.
A. Ders Kitaplarının İçerikleri
i) Temel pedagojik yaklaşımlar
ii) Müfredatta insan hakları eğitiminin bağlamı
iii) Ders kitaplarının insan hakları eğitimi içeriği
iv) Barış ve insan hakları
B. Müfredat Reformu
C. Okul Ortamı
D. İyi Eğitim Alma Hakkı
A. Ders Kitaplarının İçerikleri
i) Temel pedagojik yaklaşımlar
Tavsiye (T) 1
Ders
kitaplarında özellikle tarihsel ve toplumsal konular,
bağlamlarından
kopartılmadan, neden-sonuç ilişkileri kurulmasına olanak tanır
bir
biçimde sunulmalı, toplumun iç ve dış etkiler ve
etkileşimlerle sürekli
değişim ve dönüşüme açık olduğu kavratılmalıdır.
Toplumların ezelden
ebede değişmeyen, mutlak özellikleri olduğunu ve tarihin bu
temelde
açıklanabileceğini savunan özcü (essentialist)
görüşler, bilimsel
irdeleme ve araştırmaya kapalı sistemler oluşturmaktadırlar. Bu
nedenle, ders kitaplarında bu tür görüş ve
açıklamalardan uzak
durulmalıdır.
Özcü dünya görüşü, toplumsal ve
tarihsel
süreçleri yok sayıp, yurttaşların etkileşim ve katılımıyla
dünyanın ve
toplumun değişebileceğini yadsımakta, değişimi yozlaşma ve
özünden
uzaklaşma biçiminde sunmaktadır. Böylece
özcülük, otoriter, içine
kapalı, kendisi ve çevresi ile barışık olmayan, esneklikten ve
uzlaşma
becerisinden yoksun kişiliklerin oluşmasına da yol açmaktadır.
T2.
Ders kitaplarında, “doğru düşüncelerin belletilmesi”ne
dayanan didaktik
bir eğitim anlayışından da, normatif önermelerin gerçekler
olarak
aktarılmasından da uzak durulmalıdır. Ahlaki, dini, duygusal, politik,
ideolojik görüşler, temenniler, telkin ve değer yargılarıyla,
nesnel,
dışımızda bir objektif gerçekliğe sahip olan, gözlem ve
deneye dayanan
ifadeler birbirlerinden açık biçimde ayrılmalıdır.
Çeşitli
türden–dinsel ya da dinsel olmayan- inançların bilgi gibi
aktarılmasından kaçınılmalıdır.
Din ve Ahlak dersi, dünyadaki farklı inanç
sistemleri hakkında bilgi veren bir yapıya kavuşturulmalıdır.
T3. Ders kitaplarında
aktarılması
amaçlanan bilgi, öğrenci bakımından erişilebilir,
temellendirilmiş ve
sınanabilir olmalıdır. Bilgiler, öğrencinin dil becerisi, yaşının
olanaklı kıldığı kavramsallaştırma ve kavrama düzeyine uygun
biçimde,
gözlemsel ya da mantıksal kaynakları açıkça ortaya
konularak sunulmalı,
gerekçe olarak bir yüksek “otorite”ye baş vurulmaktan
kaçınılmalıdır.
ii) Müfredatta İnsan Hakları Eğitiminin Bağlamı
İnsan hakları eğitiminin temel hedefleri, yani, insan
haklarına ve
temel özgürlüklere saygıyı güçlendirmek,
insanlar ve uluslar arasında
demokrasiyi, toplumsal adaleti, dayanışmayı ve dostluğu geliştirmek,
bireyleri aktif yurttaşlık doğrultusunda güçlendirmek ve
evrensel insan
hakları değerlerine dayalı bir barış kültürü
oluşturmaktır.
Bunlar, sadece insan hakları ya da yurttaşlık derslerinde
değil, tüm ders programında gözetilmesi gereken hedefler
olmalıdır.
T4. Ders kitaplarında
öğrenciye çoğulcu, çeşitliliği zenginlik olarak
kavrayan bir toplum ve dünya modeli sunulmalıdır.
Çatışmaların dayatmacı olmayan,
barışçı yöntemlerle
çözümlenmesi ve tartışmaların tüm tarafları
gözeten, mutlak ikilemlere
saplanıp kalmayan karşılıklı anlayış ve uzlaşma içinde
yürütülebilmesi
gerektiği düşüncesi benimsetilmelidir.
Bireylerin ve toplumsal grupların
kendilerini
başkanlarının yerine koyabilmeleri, farklılıkların endişe verici,
tehdit teşkil eden, olumsuz şeyler olarak algılanmaması,
“hoşgörü”
teriminin içerdiği örtülü bir hiyerarşi yerine,
farklı, ama eşit
biçimde barış ve karşılıklı saygı içinde yaşayabilme
terbiyesi,
öğrenciye çağdaş değerler olarak aktarılmalıdır.
Aynı doğrultuda ders kitaplarında, insan
hakları
değerlerinin temelinde yatan öğeler olarak eşitlik adalet ve
dayanışma
duygularına yer verilmelidir.
T5. Ders
kitaplarında çağdaş
bir toplum kurmaya yönelik yurttaşlık görevleri, katılımcı,
dönüştürücü, yaratıcı – üretici bir
çerçeve içinde ele alınmalıdır.
Modern, demokratik ve katılımcı bir
toplumda, vatanı
sevmenin tek yolu ve temel kıstası “vatan için ölme ve
öldürme”
olmamalıdır. Ölme ve öldürmenin yüceltilmesi ve
barış kültürünün
zedelenmesine yol açan bu tür indirgemeler yerine, ders
kitaplarında,
öğrencilere demokratik değerlere ve insan haklarına aktif olarak
sahip
çıkarak, katılımla kendi yaşamlarında ve çevrelerinde
olumlu
değişiklikler yapabilecekleri bilinci uyandırılmalıdır. İtaat değil
eleştirel akıl, demokratik katılım vurgulanmalıdır.
iii) Ders Kitaplarının İnsan Hakları
Eğitimi İçeriği
İnsan hakları ve özgürlüklerinin tanımları,
uluslararası
belgelerde de yer almaktadır. Ders kitaplarında aktarılan tanımlar ve
yorumların bu temel belgelerle uygun olmalıdır.
Yurttaşlık eğitimi, hak ve
özgürlükler olduğu kadar
görev ve sorumluluklar üzerine kuruludur. Ancak yurttaşlık
görev ve
sorumluluklarının öne çıkartılarak, insan hakları ve
özgürlüklerinin,
ikincil ve bunlara tabi bir konuma düşürülmesi, insan
hakları
eğitiminin temel hedefleri ile çelişir. Kitaplarda ayrıca bazı
görevlerin “haklar” olarak tanımlanması ve bu yolla bir kavram
kargaşası yaratılmasına meydan verilmemelidir.
Yurttaş hakları, ancak devletin müsade
ettiği alan, konu
ve çerçeve içinde geçerli, özü
kısıtlanabilir haklar olarak ele
alınmamalıdır. İnsan hakları, tarihsel bağlamından koparılmamalı,
dünyada sürekli olarak geliştiği ve genişlediği
öğrenciye
anlatılmalıdır. Hak ve özgürlüklerle güvenlik ve
istikrarın birbirinin
karşıtı imiş gibi sunulmasından kaçınılmalıdır.
T7. Ders
kitaplarındaki din
ve vicdan özgürlüğüne aykırı ögeler
ayıklanmalı, laikliğin insan
haklarıyla yakın ilişkisi kurulmalı, laiklik yalnızca “milli”
gerekliliklerle açıklanan bir ihtiyaç değil evrensel
değere sahip bir
felsefi, politik kazanım olarak ele alınmalıdır.
T8. Ders kitaplarında cinsiyet,
etnik,
dinsel, kültürel kimlik, dil, siyasal görüş, ya da
toplumsal sınıf
açısından ayrımcılık yapan ya da böyle bir ayrımcılığı
çağrıştıran
ifadelere yer verilmemelidir.
Kız çocuklarına ve kadınlara belirli
toplumsal
rollerin yakıştırılması ve bunun sürekli pekiştirilmesi anlamına
gelecek ifade ve uygulamalar ders kitaplarından çıkartılmalıdır.
Bir dinsel, etnik, kültürel ve
benzeri grupların
tümüne yönelik karşıtlık ve düşmanlık doğuracak
anlatımlardan uzak
durulmalıdır.
Azınlık mensuplarına karşı ayrımcılığa
neden olacak ifadelere yer verilmemelidir.
Yabancı düşmanlığının tüm
biçimlerinden uzak durulmalıdır.
iv) Barış ve İnsan Hakları
Barış, insan haklarının eksiksiz yaşama geçirilebilmesi
için olmazsa
olmaz bir koşuldur. Bu nedenle, insan hakları eğitiminin barış eğitimi
ile birlikte düşünülmesi zorunludur.
T9. Ders kitaplarında sadece
“biz”e
ait olduğu ima edilen “milli değerler” açık ya da üstü
örtülü bir
biçimde “öteki” toplum ve kültürler aleyhine
yüceltilmemeli, “öteki”ler
çeşitli biçimlerde aşağılanmamalı ve herhangi bir
biçimde düşmanlıklar
özendirilmemelidir.
İnsanlığın ortak kültür mirasına,
farklı kültürlere saygı, merak ve ilgi aşılamaya
çalışılmalıdır.
Türkiye dışındaki ülkelerin
tarihlerine,
coğrafyalarına, kültürlerine, başta komşu ülkeler ve
Avrupa ülkeleri
olmak üzere daha çok yer ayrılmalıdır.
Türkiye’ye ilişkin bilgiler, olanaklı
olduğunca dünya
ve Avrupa bağlamına oturtularak verilmeli, öğrencide yerel,
ulusal,
Avrupa’ya ilişkin ve dünyaya ilişkin aidiyetlerin dengeli ve
uyumlu
olarak gelişmesi sağlanmalıdır.
T10. Ders kitaplarında ulusal
kimliğin
bir sürekli tehdit algısı üzerinden kurulması, herhangi bir
yolla
ezelden ebede değişmeyen “dost” ve “düşman” tanımlarının ya da
imalarının varlığı, barış kültürünün gelişmesine
engeldir.
Yakın tarih, dünyada, Avrupa’da ve
bulunduğumuz bölgedeki
öteki ülkelerle ilişkide, ulusal çıkarlarımızı
gözeten, eşitler arası
bir müzakere ve uzlaşma anlayışı temelinde, barış içinde
yaşama
kararlılığını öğrencilere de aktaracak bir biçimde
öğretilmelidir.
Türkiye’nin etrafının hep
düşmanlarla sarılı bulunduğu
ve yurttaşlarımızdan bir bölümünün “iç
düşman” olduğu imasından tüm
derslerde uzak durulmalıdır.
Öğrencinin çağdaş, uygar,
çoğulcu bir dayanışma,
“insanlık ailesinin eşit bir bireyi olma” bilincinin ve ancak
böylesi
bir bilince dayanan yurt sevgisinin toplumumuz için daha
büyük bir
güvence olduğunu kavramasına yardımcı olunmalıdır.
T11 . Milli Güvenlik
Dersinin bugünkü
hali ile yukarıda belirtilen ilkelerle çelişmekte olan
içeriği yeniden
değerlendirilmelidir. “Yurtta barış, dünyada barış” ilkesini
benimseyen, güvenliğin sağlanması için barışın korunması ve
derinleştirilmesini hedefleyen Barış eğitiminin uygulamaya
geçirilmesi
öncelikle düşünülmelidir.
B. Müfredat Reformu
Ders kitapları ile, okul ortamı, diğer ders araç ve
gereçleri Milli
Eğitim Bakanlığı – okul müdürü – öğretmen –
öğrenci ilişkisi, ders
programları arasında sıkı bir bağlantı vardır; ders kitaplarıyla
birlikte bu bütün iyileştirilmelidir.
T12. Ders kitaplarının
çerçevesini çizen müfredat ,
yukarıda özetlenen eğitim anlayışı temel
alınarak kısa, esnek bir yönlendirici metin olarak
hazırlanmalıdır.
T13 . Ders kitapları dışındaki
ders
araç ve gereçleri her kitaba paralel olarak hazırlanacak
öğretmen
kitapları da dahil, yukarıdaki eğitim felsefesi doğrultusunda
üretilmelidir.
T14. Milli Eğitim Bakanlığı’nın
eğitimciler ile ilişkisi, katılımcı, dinamik, yeniliklere açık
bir
ilişki olarak biçimlenmelidir. Öğretmenlere geniş mesleki
gelişme
olanakları sağlanmalıdır.
C. Okul Ortamı
T15. Okulun fiziksel ortamı,
öğrencilerin kendilerini rahat ve dost bir çevrede
hissedebileceği
biçimde düzenlenmelidir. Okulda mutlaka çeşitli
konularda deney ve
gözlemlerin yapılabileceği laboratuvar bulunmalıdır.
Okul ortamı olabildiğince
yenilikçi
olmalı, öğrencilerin kendilerini ifade edebilme olanağı
buldukları,
çevreleriyle karşılıklı saygı ve güven ilişkileri
geliştirebildikleri,
sorumluluk aldıkları ve projeler gerçekleştirebildikleri bir
biçimde
tasarlanmalıdır.
T16. Öğrenci velileri ile
öğretmenler ve okul idareleri arasındaki ilişki, biçimsel
olmaktan çıkartılarak, velilerin öğretmenlerle yakın
işbirliği içinde
eğitimin uluslararası standartlara kavuşturulması için aktif
katkıda
bulunabilmelerine uygun hale getirilmelidir. Bunun için
okul-aile
birlikleri, okulun sadece öğrencilerin değil, velilerin de
eğitildiği
bir ortama dönüştürülmesine katkıda bulunmalıdır.
D. İyi Eğitim Alma Hakkına Saygı
T17. Ders
kitaplarında insan hakları bakımından yukarıda özetlenen
iyileştirmelere ek olarak, bu kitapların “iyi eğitim hakkı” ile
çelişmemesi için, güncel olmayan bilgiler, kendi
içinde çelişen
anlatımlar, totolojik ifadeler, diğer bir deyişle bir şeyi kendisi ile
tanımlamalar, yanlış tanım ve ifadeler, isabetsiz önermeler,
tutarsız
ya da ilgisiz bağlantılar, metinle ilişkisi kurulmamış görsel
malzeme,
ezberci soru ve testler, dersle ya da konuyla ilgisiz aidiyet – itaat
simgeleri ayıklanmalıdır.
Kitapların bilgi içeriğinin nesnel
doğruluğunu sağlamak için üniversite öğretim
üyelerinden yararlanılmalıdır.
Ders kitapları iyi bir tasarımla ve özenle
basılmalıdır.
Tüm bu iyileştirilmelerin, temennilerin ötesine gidebilmesi
için ders
kitabı fiyatları üzerindeki narhın kaldırılması ve onun yerine
kitap
fiyatlarının makul ölçülerde Milli Eğitim Bakanlığı
tarafından
desteklenmesi düşünülmelidir.
SOMUT KAZANIMLAR VE SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK
Bu proje süresi boyunca, genel
olarak eğitimde ve
özelinde ders kitaplarında insan hakları açısından
önemli bazı
gelişmeler olmuştur.
Millî Eğitim Bakanlığı Ders Kitapları
Yönetmeliğinde Değişiklik
Yapılmasına Dair Yönetmelik (17 Mart 2004 tarihli Resmi Gazete)
ile,
ders kitapları için
Madde 6, a- bendinde
“3) Temel insan haklarına aykırılık taşımaz. Cinsiyet, ırk,
din,
dil, renk, siyasî düşünce, felsefî inanç,
mezhep ve benzeri ayrımcılık
içermez.” kaydı getirilmiştir. Bu çok önemli adımı
tamamlamak üzere,
Yönetmelik ekindeki kitap değerlendirme formunda da insan hakları
ölçütüne bir an evvel yer verilmesi gereklidir.
Ayrıca, Milli Eğitim Bakanlığı İlköğretim Kurumları
Yönetmeliği’nin
son düzeltmelerle 28 Ekim 2004’te Resmi Gazete’de yayınlanan
halinde,
5. Madde’nin b bendi içinde İlköğretimin amaçları
arasında
“demokrasinin ilkelerine, insan hakları, çocuk hakları ve
uluslararası
sözleşmelere uygun olarak haklarını kullanma, başkalarının
haklarına
saygı duyma, görevini yapma ve sorumluluk yüklenebilen birey
olma
bilincini kazandırma”nın da yer alması olumlu bir gelişmedir.
Ağustos 2004 sonundan beri kamuoyuna ve eğitim camiasına
açıklanmakta olan yeni İlköğretim Müfredatı
çerçevesinde birçok olumlu
değişikliğin yer aldığı görülmektedir. 14 Aralık 2004
tarihinde Ders
Kitapları İnsan Hakları Projesi kapsamında düzenlenen sonuç
toplantısında bu müfredat değişiklikleri de ele alınmıştır.
(İlköğretim
Müfredatı’nın Yenilenmesi ile İlgili TÜBA’nın
Görüşü
(http://www.tuba.gov.tr) adresinde bulunmaktadır). Bu değişikliklerin
ışığında, yukarıdaki tavsiyelere ek olarak şu tavsiyelere de yer
verilmesi kararlaştırılmıştır:
MÜFREDAT DEĞİŞİKLİĞİ
IŞIĞINDA EK TAVSİYELER
EkT1. Müfredat ve ona
paralel olarak
ders kitapları, öğretmen kitapları ve yardımcı eğitim araç
ve
gereçlerinin tasarlanması ve üretiminde eğitim alanının
tüm
taraflarının gerçek ve etkin katılımının sağlanması
önemlidir.
EkT2. Eğitim
reformunun
istenilen hedefine varabilmesi için, öğretmenlerin meslek
içi eğitimine
çok daha büyük ölçüde kaynak
ayrılması gerekecektir.
EkT3. İnsan
hakları
eğitiminin sadece İnsan Hakları Dersi ile yapılamayacağı
açıktır. İnsan
hakları eğitiminin hedeflediği kazanımların, ders programının tüm
uygulamalarında gözetilmesi çok yerinde olacaktır. Yine de,
İnsan
Hakları Dersi’nin, şu anda planlanmakta olduğu gibi müfredattan
çıkartılması sakıncalıdır. İnsan hakları eğitiminin genel
bağlamı
yanında, içeriği de önemlidir. Bu dersin kaldırılması, bu
açıdan büyük
bir eksiklik doğuracaktır.
EkT4. Öğretmen,
veli ve
diğer tüm ilgililer tarafından yeni müfredat
çerçevesinde üretilen ders
kitapları, öğretmen kitapları ve ek araç ve gerecin,
geliştirilmiş olan
insan hakları kriterleri açısından bu projede olduğu gibi yaygın
bir
biçimde gözden geçirilmesi, bu konuda kazanılmış
bilincin sürdürülmesi
için vazgeçilmez bir önem taşımaktadır.
Yorumlar kapatıldı.