Tanzimat devrinden yani 19 uncu asrin ikinci yarisindan sonra 1915 e kadar olan bölümdeki « uyani$ » devresinde Istanbul’da verilen eserler her alani kapliyordu. Ilk akla gelenler $iirde Bedros Turyan (1851-1872), Mateos Zarifyan ( 1843-1894), Misak Medzarentz, Taniel Varujan iken , hikâye dalinda Krikor Zohrab , hatira ve a$k mektuplarinda Yegiya Demiciba$yan (1851-1908), hicivde Hagop Baronyan (1843-1891) , Yervant Odyan (1869-1926) , nesrin diger dallarinda Arpiyar Arpiyaryan (1852- 1908), Levon Pa$aliyan (1868-1943), Zabel Esayan (1878-1943) ve daha bircok edip gûnlük gazete , edebi dergi ve yillik salnamelerde cok degerli makalelerle bu devri aydinlatmi$lardir. Edebi alanda siraya pek sokulmayan dini eserleri de konuya katarsak verdigi devasa dini ve tarihi ansiklopedik eserler yaninda hatiralariyla 19 uncu asir sonu ile 20 inci asir ba$larinda unutulmaz patrigimiz Maghakya badriark Ormanyan’a deginmemek büyük bir yanli$lik olur. Ormanyan badriarkin o uc ciltlik kilise tarihimiz yaninda milli tarihimizi de bize miras birakan Azkabadum’u, kendi kaleminden fransizca « Eglise Armenienne » adli kilisemizi yabancilara tanitma kitabi (ki bu kitabi Ormanyan badriark sonra ermeniceye de cevirip ermenilerin de kiliselerini daha yöntemli anlamalarini saglami$tir : kitap « Hay yegeghetzi » adi ile yayinlanmi$ti) yaninda bircok eserler de vermi$, ve ölümüne cok yakin zamanlarda gurbette kaleme aldigi candan bagli oldugu halkinin anlayacagi sadelikte bir dille ve o kadar da zevkli bir anlatimla hatirati olan « Khosk yev Khohk » (Sôzler ve Dû$ûnceler ) ile Istanbul ermeni edebiyatina ayri ve anlamli bir derinlik kazandirmi$tir.
1920 den bu yana olan Istanbul’daki ermeni edebiyati, ilk yazimizda da temas ettigimiz gibi 1957 de Aramyan okulu mezunlari cemiyeti tarafindan yayinlanan « Hamaynabadger Hanrabedagan $rçani Istanbulahay kraganutyan » (Aramyan sanutz miyutyun 1957) ve Ermenistan di$indaki tûm ermeni ediplerini içeren Minas Tölölyan’in ilk yayinini 1955de Kahire’de yaptigi fakat sonra kôklü degi$ikliklerle ve muhteviyatini daha da geni$leterek ikinci baskisini 1982 Boston « Hayrenik » yayinlarinda yaptigi « Tar mI Kraganutyun » adli antolijilerde konumuzla ilgili oldukca degerli materyeller yer aliyor.
Ediplerimizin eserlerinden kisa misallere ilk olarak Cumhuriyet devri Istanbul ermeni edebiyatina degerli katkilari olan $airimiz Zareh Khrakhuni’nin (Arto Cümbü$yan) 1950 yillari ba$larinda kaleme aldigi ve « Hamaynabadger … » de de anilan « Hanragark » adli $iirini, haddimize dû$meyerek yapacagimiz türkçe tercümesi ile ba$liyalim. Malum oldugu üzre, Hanragark türkçe « Tramvay » manasina geliyor ve 1950lerin de ba$larinda Istanbul’un özellikleri içinde olan bu toplum ta$iti hayat mûcadelesinin her faslinin cereyan ettigi, cekilen gûnlük aci ve ho$ gûnlerin payla$iminin, zoraki gülücûklerin, ba$kalarindan kendimizi daha $ansli hissetmemizin, ihtiras, hayal kirikliklari ve avuntularimizin yeri oluyor. Hayat yolculugunda oldugu gibi tramvay kalabalikta dogru dûrûst bir yer arayi$i içinde devamli didinmelerden sonra tam rahat olabilecegimiz bir yere oturmaya çali$irken aniden biletcinin beklenmeyen ikazi ile bizi son duraga getirip birakiyor.
$imdi Khrakhuni’nin « Hanragark » adli $iirine dönüp tercûmesini verelim :
TRAMVAY
Geç kalmi$sin evlâdim, geç kalmi$sin, ———–U$ mnatzer yes mançs , u$ mnatzer ,
Tramvay tika basa dolu agzina kadar ————-HanragarkI letzun e perne peran……
Ayagini koyacak yer bulmu$san eger
Tek elle bir yere tutunabilmi$sen eger
Ona da $ükret
$ûkret içerde olduguna….
Ya $u di$arda kalanlardan olaydin,
Beyhude iti$en insanlar misali,
Bir kola, bir sapa asilmak için,
Ya halâ onlar gibi olaydin,
Ister istemez bu yoku$tan yürümeye zorlanmi$
Yorgun, hasta, ya$li insanlar gibi..
$ükret evlâdim, $ükret ki içerdesin
Iyi kötü yola koyuldun böyle,
Ilkin tek, sonra iki ayak üstûndesin,
Bazen sIkI$arak, bazen rahat nefes alarak,
Bazen ayagina basana küfrü basarak, bazen de yanindaki ile $akala$arak…
Fakat mütemadiyen oturanlara gözlerinle yer gibi bakarak,
Dirseklerini keskin biçaga dôndürüp
Hemen serbest kalan bir yeri kapmak için….
Dert etme evlâdim elbet sonunda bir yer bulursun,
Yolun sonuna dogru sen de rahat oturursun,
Ama heyhat, çok sürmez bu rahat…..
Aniden biletçinin sedasini duyarsin:—————————Hangardz domsavacarin tzaynI gI lses.
« Buraya kadar beyler, buraya kadar… »—————–_ «Minçev hos baronner, minçev hos… »
Khrakhuni bu $iirinde kaderi önceden çizilmi$ insanligin dramini hatirlatircasina, hayati gidecegi yollar elifi elifine belli tramvayla sembolize ediyor.
Zareh Khrakhuni $iirilerinde ana dilimiz ermeniceyi en arI , en düzgün tarzi ile kullanarak Istanbul ermenicesi veya arevmdahayereni estetik yolda yüceltirken $iirdeki sembolizmi ile yeni bir akimin da temsilcisi olmu$tur. Hayasdan’da da iyi taninan bu milli $airimizin bizim bilgimizdeki yayinladigi eserleri $unlar :
Kar Gatilner : Istanbul 1964 ,
Yes yev uri$ner Istanbul 1964,
Lusnabardez Beyrut 1968,
Hadndir Paris 1970,
Donagark Istanbul 1973,
Zposabduyd istanbul 1978,
Yes yev uri$ner Yerevan 1984,
Amb u avaz aperus Istanbul 1982,
Tützaznahantes istanbul 1984,
Ughiner Istanbul 1987,
Sduer yev artzakank montreal 1988,
Azaderkutyun Yerevan, 1993,
Srdi khosk Istanbul 1996,
Kar hayasdani Surp Eçmiadzin, 1997,
Ari arkayk Istanbul 1998,
$aghpi vra djardarakhagh Istanbul 1998,
Dzaghigneru bes Istanbul 2000,
Tarabadum Yerevan 2001…..
$air 1926 senesinde Istanbul’da dogdu.
(Devami var)
Ohannik.akopcan@francetelecom.com
Yorumlar kapatıldı.