Murat Bebiroğlu’nun güncelleştirmesi ile Kevork Pamukçiyan’ın bir başka 1986 yılı Tarih ve Toplum makalesi
Tarih ve Toplum Dergisi Cilt 5 Sayfa 468; Ocak 1986
Bu yazıda XVI. ve XX. Yüzyıllar arasında hazırlanan
tespit edebildiğimiz Ermeni harfli Türkçe yazma (el yazması, MB) sözlükleri
tanıtacağız.
Ermeni harfli Türkçe ve Moğolca ( yazar Mongolca diyor.
MB.) kelimeler ihtiva eden ilkel bir fihrist, XIII. Yüzyıl Ermeni tarihçilerinden,
Gence’li Giregos’un “Badmutyun Hayotz” (Ermeni tarihi, Erivan 1961, sayfa 273-275) isimli
kitabında bulunmaktadır. Sayısı 60 kadar olan bu kelimelerin, Ermenice karşılıkları da kaydedilmiştir. Doğu
dilleri uzmanı Fransız Edouard Dulaurier (1807-1881), bu listenin tümünü
yayınlamış ve onları Moğol lisanının en eski örnekleri olarak kabul etmiştir.
(“Les Mongols d’apres les historiens Arméniens” Ermeni tarihçilere göre
Moğollar, “Journal Asiatique” Asya Dergisi , Paris, 1858, Şubat-Mart ,
Sayfa 251-252). Ünlü dil bilgini ve akademisyen Hraçya Acaryan (1876-1953) da
aynı fikirdedir. (“Hayotz Antznanunneri Pararan” ,Ermenilerin Şahıs İsimleri
Sözlüğü, Erivan, cilt II, sayfa 625).
Ermeni harfli Türkçe yazma en eski sözlükler, XVI. yüzyılda
görülmeye başlar.Ancak bunlar çoğunlukla Kıpçakça ve Komence olduğu için
, Macaristan’da ya da Polonya’da hazırlamışlardır. Bu sözlükleri üç
kısma ayırdık. İlki Ermenice-Türkçe, ikincisi Türkçe Ermenice ve üçüncüsü
ise Türkçe ile birlikte çeşitli dilleri kapsayan sözlükler. İlk iki grubu
kronolojik , üçüncü grubu ise alfabetik olarak sıraladık.
Bu çalışmada başlıca kaynağımız, 1904 yılında Eskişehir’de
doğmuş olan ve Los Angeles’de yaşayan, Fahri Filoloji Doktoru, Sayın Hagop
Anasyan’ın (Söylemezyan), “Haykakan Madenakidutyun”(Ermeni Bibliografyası,
Erivan 1976, sütun 1177-1242 ) adını taşıyan çok geniş kapsamlı ve çok
kıymetli eserinin ikinci cildinde yer alan “Pararanakragan Nüter” (Sözlüklerle
ilgili konular) başlıklı uzun maddesi olmuştur. Bundan başka çeşitli
Ermeni kütüphanelerinin elyazmaları kataloglarından da yararlandık. Bunlar
arasında Sayın Norayr Başepiskopos Boğaryan (Doğum 1904) tarafından hazırlanan,
Kudüs Ermeni Patrikhanesi’nin 3200 kadar el yazması bulunan, 9 ciltlik
katalogunu kaydetmek gerekir.
I.- ERMENİCE- TÜRKÇE SÖZLÜKLER
1.- Ermenice- Komence.- XVI. ve XVII. Yüzyıla ait olup,
Viyana’daki K.K.Hof Bibliothek Kütüphanesi’nin 3 No’lu
Ermenice yazmasıdır. Örnek olarak, Anasyan tarafından Ermenşice “çımuşk”
kelimesinin karşılığında “Hatun kişi pabucu” yazılmıştır.
2.- Ermenice –Türkçe.-
1628 yılında hazırlanmıştır. Polonya’nın Lvon şehrindeki kütüphanede
bulunmaktadır.
3.- Ermenice – Kıpçakça veya Komence.- XVIII yüzyıla
aittir ve Macaristan’ın Gerla şehrinde bulunmaktadır.
4.- Ermenice-Türkçe.- XVIII yüzyıla ait olup, Münih Kütüphanesi’nde
bulunmaktadır. (Ermenice yazmaları, No.22, Sayfa 244-257).Anasyan tarafından,
örnek olarak, “artarev: hakki, hakiketde” kelimeleri verilmiştir.
5.- Ermenice-Türkçe.- XVIII yüzyıla ait olup, Vatikan Kütüphanesi’nde
bulunmaktadır.(Ermenice yazmalar, No.14, S.20-68). Örnek olarak
“appa:baba, gronavorların (din adamlarının), cıknavorların (keşişlerin)
başı” kelimeleri kaydedilmiştir.
6.- Ermenice-Türkçe:- aynı yazmada bulunmaktadır.(s.69-99)
7.-Ermenice-Ermenice-Türkçe:- Kudüs Ermeni
Patrikhanesi’nin XVIII.yüzyıla ait, 1244 No’lu yazmanın
birinci kısmıdır (s.1-82).Ermeni dilinin, Ermenice açıklamalı bir sözlüğüdür
ki, kelimenin Türkçe karşılıkları da kayıtlıdır.
8.- Ermenice-Kıpçakça:- XVIII yüzyıla ait olup,
muhtemelen Macaristan’da hazırlanan ve 170 sayfadan ibaret olan bu sözlük,
Gerla şehrinde bulunmaktadır. Örnek: “appa: ruhbanbaşı; Apraham:İbrahim.(“Hantes
Amsorya” (Aylık Dergi)’da tanıtılan yazmalar katalogu” Ermenice,
Viyana,1976, s.290).
9.- Ermenice-Ermenice-Türkçe:- Kudüs Patrikhanesi’nin
2792 No’lu yazması olup, Ermenice açıklamalı , Ermenice- Türkçe bir sözlüktür.
Yazarı :Rahip Minas Amerikyan (1827-1909), yeri Kudüs
1899 . Sayfa adedi XIV+776+90. Önsöze göre , Ünlü öğretmen ve yazar
Kirkor Peştimalcıyan’ın (1773-1837), 1844 yılında İstanbul’da yayımlanan,
iki ciltlik Ermeniceden –Ermenice’ye açıklamalı sözlüğünü esas almıştır.Örnek:
“ağotaran”: Namazgah, ibadet yeri”
10.-Ermenice-Ermenice-Türkçe.- Erivan Mesrtop Maştotz Kütüphanesi’inde
900 sayılı yazmadır. IXX. Yüzyıla ait, 39 yapraklı sözlüğün yazarı
bilinmemektedir.
11.-Ermenice-Türkçe.- Kudüs Ermeni Patrikhanesi’nde 770
numaralı tarihsiz, Ermenice Tıp eserinin 33-46 sayfaları, Türkçe açıklamalı
tıp sözlüğüdür.
12.-Ermenice –Türkçe.- Kudüs Patrikhanes’nin 2053
numaralı, 150 yapraklı, yazım tarihi ve yazarı bilinmeyen yazmadır.
II.TÜRKÇE- ERMENİCE SÖZLÜKLER
13.- Türkçe-Ermenice.- Paris Bibliothéque Nationale Kütüphanesi’nde
317 numaralı Ermenice yazmadır. Sözlük “Haza Kitab-ı Tühfe-i Şahidi”
adını taşımaktadır.Ünlü dilci ve tarihçi Kevork Der-Ohannesyan
(1736-1811) tarafından 1772 yılında tercüme edilmiştir.
14.- Türkçe-Ermenice.- Erivan Mesrop Maştotz Kütüphanesi
1635 numarada kayıtlı eserdir. 1778 tarihli, İstanbul’da
yayımlanan 207 sayfalı, yazarı bilinmeyen yazmanın son kısmıdır.
15.- Türkçe –Ermenice.- XVIII.yüzyıla ait olup, Erivam
Mesro Maştotz Kütüphanesi’nde 452 numaralı yazmadır.(S.9a-30a). Örnek
olarak Anasyan şu kelimeleri kaydetmiştir: “akil,ipredment, akıllı:mıdatzi,
khelatzi;akilbaliğ,buluğa ermiş, erlenmiş, ayratzyal; akl-ı evvel
,girgin,akil, yani bir sözün netice(s)inden evvel esrarına dahil olucu:
khelamud”.
16.- Türkçe-Ermenice.- Aynı Kütüphanenin 9705 numaralı
yazmasının birinci kısmı olup, 1833 ve 1847 yıllarında, İstanbul’da
Harutyun (Artin) adında bir öğretmen tarafından yazılmıştır.
17.- Türkçe-Ermenice.- Kudüs Ermeni Patrikhanesi Kütüphanesi’nin 2717 numaralı yazması olup, 1841 tarihinde Kudüs’te hazırlanmıştır
ve 28 sayfadır.Yazarı Diyarbakırlı Hagop (Agop) Tıbir’dir. Patrik Hagop
Başepiskopos Nalyan’ın (1706-1764) “Zenk Hokevor” (Ruhani Silah) adlı
ve ilk baskısı 1757 yılında yapılan eserinden alınmıştır. Örnek:
“taam, manca, yiyecek: Udeli, geragur”.
18.- Türkçe Ermenice.- Aynı Kütüphanede 2793 numaralı
yazmadır.Yazarı Rahip Minas Amerikyan’dır. 1908 yılında Kudüste hazırlanan
eser 44 sayfadır ve yine Peştimalcıyan’ın eserinden yararlanılarak hazırtlanmıştır.
Örnek: “ak,sıpaya, beyaz:ıspidak”.
III.TÜRKÇE İLE BİRLİKTE MUHTELİF DİLLERDEKİ SÖZLÜKLER
19.- Arapça-Ermenice- Türkçe.- Anasyan’a göre Kudüs
Ermeni Patrikhanesi’nin 428 numaralı yazmasıdır. Alfabetik olmayan 93
kelime vardır.Mesrop Maştotz Kütüphanesi müdürü Papken Çukasızyan tarafından
Erivan’da yayınlanan “Lraper” (Haber Getiren) adlı dergide yer almıştır.
(1968, Sayı 9,s.84-91). Örnek: “Irıpılilah (Rabbüllah):Der Astvadz;
Allah, ilah,Irıp” Not: Anasyan bu sözlüğün 428
numarada olduğunu kaydediyorsa da, aslında 428 numralı yazma 1620 yılında
İstanbul’da kopya edilen bir Kutsal Kitap (Kitab-ı Mukaddes)’tir.
20.- Arapça-Farsça-Türkçe.- Adı geçen Kütüphanenin
2054 numaralı yazması olup, 184 yapraktır. Birinci sayfadaki açıklamadan Tıp
sözlüğü olduğu anlaşılmaktadır.
21.- Ermenice-Almanca-Türkçe.- Artin Hindoğlu’nun
(1780-1840) yazdığı bu sözlük hakkında bir bilgi yoktur.Yaklaşık olarak
1840 yılında yayınlanmıştır.
22.- Ermenice-Arapça-Farsça-Türkçe-Yunanca-Fransızca.-Beyrut,
Zımmar Ermeni Katolik Manastırı Kütüphanesi Andonyan Kolleksiyonu’nun 624
numaralı yazması, bir tıp sözlüğüdür. 1776 Yılında Kütahya’da ,
Sahak Kalpakçıyan tarafından yayımlanmıştır. Toplam 12 +496 sayfadır.
23.- Ermenice-İtalyanca-Türkçe (kısmen).- Ankara yakınında
Garmir Vank (Kızıl Manastır) Kütüphanesi’nin 32 numaralı yazmasıdır.1726
yılından önce hazırlanmış sözlüğün, yazarı ve yazıldığı yer belli
değildir.522 Sayfadır.
24.- Ermenice-Latince- Yunanca-Osmanlıca.- Mesrop Maştotz Kütüphanesi’nin
10097 numaralı, Kirkor Peştimalcıyan tarafından,
1831-1832 yıllarında İstanbul’da kaleme alınan ve 68 sayfa olan yazmanın
bir kısmıdır.
25.- Farsça-Ermenice-Türkçe.- Aynı Kütüphanenin 10301
numaralı ve 305 yapraklı yazmasıdır. 1795 yılında ,İstanbul’da , Balatlı
Kevork Der-Ohannesyan tarafından hazırlanmıştır.Birinci kısmı Şahidi’nin,
ikinci kısmı Vehbi’nin ve üçüncü kısmı da Halimi’nin , Ermenice ve Türkçe
karşılıklı sözlükleridir.
26.-Farsça- Ermenice-Türkçe –Arapça.- Kudüs ermeni
Patrikhanesi’nin 769 numaralı ve 1699 tarihli, yazıldığı yer bilinmeyen
yazmasıdır.(s.3-50).Örnek: “Azer: hur:ateş:nar.
27.- Farsça-Ermenice-Türkçe-Arapça.- Antilyas Katolikosluğu’nun
92 numaralı yazması olup,aslı 1795 yılında Balat’ta Kevork Der-Ohannesyan
tarafındanErmeni harflerine çevrilerek, üç lisan daha ilave edilen, Hicri
921 tarihli “Tuhfe-i Şahidi”adlı manzum sözlüktür.Bu yazma ise, 1823 yılında
İstanbul’da kopyalanmış, 142 sayfadır. İkinci bir sureti de, Mesrop Maştotz
Kütüphanesi’nde 9699 numarada kayıtlı ve 123 yapraklı yazmadır. 1823 yılında
Samatya’da, Taniel isminde biri tarafından kopyalanmıştır.
28.- Farsça-Türkçe-Ermenice.- Kudüs Ermeni
Patrikhanesi’nin 2685 numaralı yazmasıdır. 1794 yılında Balat’ta Kevork
Der-Ohannesyan tarafından hazırlanmıştır (s.120-203). Sadrazam Halil Paşa’nın
isteği üzerine şair Vehbi tarafından hazırlanan sözlük esas alınmıştır.
Örnek: “ferrüh: kutlu,mübarek :orhniyal” (s.141).Aynı sözlüğün
ikinci bir kopyası olan Antilyas Katoğigosluğu’nun 92 numaralı yazmasının
ikinci kısmında (s.146-266), şair Vehbi’nin ,manzum Farsça-Türkçe Sözlüğünü,Hicri
1197 yılında kaleme aldığı kayıtlıdır.Örnek: “seramed: temam: Lıratzyal”.
29.- Fransızca-Eski Ermenice-Yeni Ermenice- Türkçe.-
Bibliotheque Nationale’nin Ermeni Elyazmaları Fonunda bulunan 263 numaralı sözlüktür.
Sözlüğün yazarı Fransız Doğu dilleri uzmanı François Pétis de la Croix (1653-1713)’dur.13.5×21 cm. boyutunda 697
sayfadır. Katalogu hazırlayan Fréderic Macler’e (1869-1938) göre , XVIII yüzyıla
aittir.
30.- Fransızca- Eski Ermenice-Türkçe.- Adı geçen kütüphanenin
262 numaralı yazmasıdır.1694 yılında Fraçois Pétis de la Croix tarafından
yayınlanmıştır.18.5 x 24 cm. boyutunda,114 yapraktır.
31.-Fransızca-Ermenice-Türkçe.- Mesrop Maştotz Kütüphanesi’nin
3869 numaralı ,1863’den önce, muhtemelen Şuşi’de hazırlanan, 200 sayfalık
yazmanın son kısmıdır.
32.- Latince-İtalyanca- Fransızca-İngilizce- Yunanca-Türkçe.-
Kudüs Ermeni Patrikhanesi’nin 2051 numaralı 154 yapraklı, tarihi ve yazıldığı
yer bilinmeyen yazmadır. Baştaki açıklamalardan Farmakoloji ya da tıp sözlüğü
olduğu anlaşılmaktadır.
33.- Latince- Yunanca- Türkçe-Tatarca-Ermenice-Slovence-Rusça-
Vlahça-Moldavca.- Yazarı, yazım tarihi ve yeri belli olmayan bu sözlük
Oxford Bodleian Library’de bulunmaktadır. (March,
No.187).
34.- Türkçe-Arapça-Farsça-Ermenice-İtalyanca-Fransızca.-
İzmit yakınında bulunan Armaş Manastırı’nın (kuruluşu yaklaşık1610 yılıdır)
119 numaralı yazmasıdır.360 sayfalık, tarihsiz bu sözlüğün, yazı türünden
XIX. Yüzyıla olduğu anlaşılmaktadır.Yazarı da belli değildir. Ancak ,
Armaş’da altı dil bilen bir rahibin varlığı düşünülemeyeceğine için,
müellifinin Dr.Mikayel Resden (1774-1844) olduğu tahmin edilebilir.Çünkü
1833-1834 yıllarında bu manastırda yaşamıştır ve dokuz dilde bir tıp sözlüğünün
yazarıdır. Örnek: “ak Türkçe;beyaz,beyad,ebyez, ebyed (Farsça ve Arapça);
sipiyd,ıspidak (Ermenice);bianco (İtalyanca; blanc.,blanche (Fransızca).
35.- Türkçe-Ermenice-Almanca.- Artin Hindoğlu tarafından
1840 yıllarında hazırlanan bu sözlük hakkında daha fazla bilgi yoktur.
36.- Türkçe-Ermenice- İtalyanca-Latince-Fransızca-Almanca.-
Yazarı, Viyana Mıhitarist rahiplerin tarikat başkanı Hagopos Bozacıyan’dır
(1808-1883).(“Haygagan Sovetakan Hanrakidaran” Ermeni Sovyet Ansiklopedisi,
Erivan 1983,Cilt IX., s.348c.
37.- Türkçe-Fransızca-Ermenice.-XVI. yüzyılsonlarında
yazılmış bir sözlüktür. Oxford’da Bodleian Library’de bulunmaktadır.
(Land.or.No.202).
38.- Mesrop Maştotz Kütüphanesi’nin 452 numaralı 1797 yılından
önce Manuel adlı bir kopist (kopya yapan MB) tarafından, kopyalanan elyazması
da , Ermeni harfli Türkçe bir sözlüktür.
Yorumlar kapatıldı.