Murat Bebiroğlu Tarih ve Toplum dergisinin eski sayılarından tarihçi Kevork Pamukciyan’ın bazı yazılarından özetler hazırladı. Tıp, botanik ve dilbilimi dallarında çalışmalar yapmış Artin Hindoğlu, Armenak Bedevyan ve Dr. Mikayel Resden’i Pamukciyan ve Bebiroğlu sayesinde hatırlıyoruz.
ARTİN HİNDOĞLU – Dilbilimci (1780-1840?)
Kevork Pamukçuyan – Tarih Ve Toplum Dergisi Cilt 3 Sayfa 8
Artin Hindoğlu hakkında önemli bilgileri araştırmacı
Bimen Zartaryan’ın 15 ağustos 1944 tarihinde Jamanak Gazetesinde yayınladığı
yazıda buluyoruz. Başka iki kaynaktan da yararlanarak Artin Hindoğlu’nu tanıyabiliriz.
Artin Hindoğlu 1780 yılında Kütahya’da doğmuştur. Kütahya
Ermenileri’nin ana dili, Kayseri Ermenileri gibi Türkçe olduğunda, Türkçe’si
gayet güçlüdür.1795 yılında İstanbul’a gelmiş, 1805 yılında
Venedik’e gitmiştir. Burada San-Lazzaro adasındaki Mıkhitharist Rahiplerin
Manastırında okumuş ve burada hem Ermenice, hem de bazı yabancı dilleri öğrenmiştir.Zartaryan
, aynı tarihte, rahip olmadan oradan ayrılıp Viyana’ya yerleşti diyorsa
da, Fransızca Türkçe sözlüğün ön sözünde, 1817-1818 yıllarında
Viyana’ya gittiği belirtilmektedir.Viyana’da Almanca’yı da öğrenerek,
1824-1831 yıllarına Türkçe öğretim görevlisi olmuştur. Daha sonra Viyana
İmparatorluk Yüksek Mahkemesinde tercümanlık yapmıştır.Eserlerinde
Venedik Mıkhitharist Akademisine
üye olduğunu belirtmektedir.
İlk çalışması, Fransızca açıklamalı Türkçe öğreten
bir kitaptır. Bu kitabın basım tarihi belirtilmemiştir.
1829 yılında Almanca açıklamalı Türkçe öğreten bir gramer kitabı
Viyana’da basılmıştır. 1830 yılında ise, Ermenice açıklamalı
“Deutsch-Armenische Sprachlehre” (Almanca –Ermenice Gramer) isimli Almanca
öğreten kitabı, Mıkhitharist’lerin matbaasında basılmıştır.1831 yılında
Fransızca Türkçe Sözlük Viyana’da basılmıştır.
Hagop Dilaçar (Martayan), Ermeni Kültür Panoraması isimli
yazılarında, 8 Aralık 1963 Marmara Gazetesinde , bu sözlüğün 1838 yılında,
564 sayfalık ikinci baskısının
yapıldığını belirtmektedir.Zartaryan
ve Martayan, 1838 yılında Türkçe Fransızca
516 sayfalık sözlüğün de “Hazne-i Lugat” ismiyle Venedik’te
yayınlandığını bildirmektedirler.
Zartaryan, Hindoğlu’nun 1840 yıllında Viyana’da öldüğünü
tahmin etmektedir.
ARMENAK BEDEVYAN – Botanist ve Dilbilimci (1884-1957)
Kevork Pamukçuyan – Tarih ve Toplum
Dergisi Cilt 3 Sayfa 65
Bedevyan ,sözlüğü ve sekiz dilde bitki isimlerinin yer
aldığı eseri ile önemli bir dilci ve botanikçidir. Hayatı hakkında
elimizde fazla bilgi yoktur. İstanbul’da yayımlanan iki Ermenice
gazetede yayımlanan makaleler bize
hayatı hakkında bazı bilgiler vermektedir. İlk yazı
, Bedevyan’ın ölümü dolayısıyla 4 Mayıs 1957 tarihinde
Marmara Gazetesinde , ikinci yazı ise doğumunun 100.yılı dolayısıyla
Nubar Der Mikayelyan tarafından Jamanak
Gazetesinde yayımlanmıştır.
Armenak Bedevyan aslen Arapkir’li olan bir ailedendir. 1884
yılında Halep’te doğmuş, k üçük yaşta ailesiyle
birlikte Kahire’ye yerleşmiştir. İlk önce Kahire’de Kalustyan Okulunda
okumuş, daha sonra Kıbrıs’ta Haygagan Gırtaran adlı okulda eğitimini sürdürmüştür.
Kahire’ye döndükten sonra Sent Meri adlı İngiliz okuluna devam etmiştir.1904
yılında Gizeh’de Yüksek Ziraat Okuluna girmiş ve 1910 yılında okuldan başarı
ile mezun olmuştur.
Mezun olduktan sonra Kahire’ye dönen Bedevyan, bir süre
bir pamuk fabrikasında teknisyen ve yardımcı müdür olarak çalışmıştır.
1920 yıllında Ziraat Bakanlığı tarafından, Gizeh Araştırma Merkezi müdürü
ve pamuk tohumları üretim şubesi yönetmeni
olarak görevlendirilmiştir. Hizmetlerinden dolayı , beşinci sınıf
Nil Nışanıyla ödüllendirilmiştir.
1944 yılında bu görevlerden emekliye
ayrılmıştır.Bu dönemde Kahire ermeni Cemaatinde de çeşitli görevler
almıştır. 1955 yılında Kahire Ermeni delegesi olarak Katoğkos seçimine
katılmıştır.10 Şubat 1957 tarihinde Kahire’de ölen Bedevyan Surp Minas
Ermeni mezarlığına gömülmüştür.
Ünlü botanikçi , ismini ebedileştiren eseri üzerinde
uzun yıllar çalışmıştır.1936 yılında Kahire’de basılan
“Illustraded Polyglothic Dictionary Of Plant Names” (Resimli, çok dilde
Bitki Adları Sözlüğü” isimli kitabı en önemli eseridir. Kitabın 1100
sayfalık sözlük kısmında , 3657 adet bitki ve çiçek tanıtılmaktadır. Sözlükte
bu bitkileri resimleri ile birlikte, sekiz dilde, Latince, Arapça, Ermenice, İngilizce,
Fransızca, Almanca, İtalyanca ve Türkçe isimleri yer almaktadır.
456 sayfalık ikinci kısımda ise, yedi değişik renkte kağıda basılmış,
yedi dilde alfabetik sıra ile sınıflandırılmış,
bitki adları yer almaktadır.Öyle ki, bu fihristten yararlanılarak, sekiz
dilde de aranılan bir bitki ismi , Latince aslından kolaylıkla birinci kısımda
bulunabilmektedir.Bedevyan bu yapıtını hazırlarken çeşitli dillerde altmıştan
fazla eserden yararlanmıştır. Bu gün bile bu eser konusunda önemini
kaybetmemiş, aranan bir kaynak olmuştur.
Bedevyan’ın , Ermenice “Hay Pusaşkharhı” (Ermeni
Bitki Dünyası) isimli basılmamış
bir eseri de vardır.
Dr. Mikayel Resden (1774-1844) – Dokuz
Dilde Tıp Sözlüğü –
Kevork Pamukçuyan – Tarih ve Toplum
Dergisi Cilt:3 sayfa:334
Resden Ailesi
Resden ailesi aslen Divriği’nin Zimara köyündendir.
Soyun ilk bilinen kişisi Bedros Minasipoğlu ya da Minasipyan isimli bir papazdır.1817
yılında ölmüştür. Bedros Minasipyan’ın iki oğlu vardır. İlk oğlu
Serovpe, ünlü müzik adamı Masgalcı Artin’den dersler almış, daha sonra
Mıkhitaristlerin manastırında Flüt ve Keman dersleri almıştır.Daha sonra
İstanbul’a dönerek, ağırlığı musiki eğitimi olan ve dil dersleri de
verilen bir okul açmıştır. Daha sonra bir iftira yüzünden Tiflis’e kaçmış
ve orada bir okul açmıştır. Serovpe
orada soyadını Badganyan ya da
Patkanyan olarak değiştirmiştir.
Serovpe’nin üç oğlu vardır: ilk oğlu papaz Kapriel
Badganyan (1802-1889) babası gibi önemli bir kültür adamıdır ve pek çok
eserler bırakmıştır. Onun oğlu olan Rafayel Badganyan (1830-1892) ise
Kamarkatibi adını kullanan tanınmış bir şairdir.
Serovpe’nin ikinci oğlu Bedros Badganyan
da papazdır. Oğlu Kevrope Badganyan ya da Patkanov ( 1833-1895) tanınmış
bir doğu kültürü uzmanı ve tarihçidir.
Serovpe Badganyan’ın üçüncü oğlu Mikayel Badganyan
(1814-1895) ise tanınmış bir piyes yazarı, sahne sanatçısı ve tercümandır.
Dr.Mikayel Resden,
Papaz Bedros Minasipyan’ın ikinci oğlu Dr. Mikayel
Resden’dir.Bu soyadının aslında Rasyan olduğu tahmin ediliyor. Nitekim
Kumkapı’da bu isimde Katolik bir ailenin varlığı biliniyor. Babasının
ismi ile Der Bedrosyan soyadını da taşıyan Resden, 1774 ya da 1775 yılında
İstanbul’da doğmuştur.İlk eğitimini ünlü öğretmenlerden Takvor
Aslanyan’dan almıştır.Daha sonra Venedik’e Mıkhitarist manastırında eğitime
gönderilmiştir.Mikayel orada bir İtalyan tacirin himayesinde tıp fakültesine
girmiştir.1799 yılında mezun olduktan sonra, doktor Minasipyan soyadını
Resden soyadını kullanmaya başlamıştır.İtalya’nın muhtelif şehirlerinde
çalışmış ve bir yandan da araştırmalarını sürdürmüştür.
Dr.Resden 1818 yılınd Mısır’a yerleşir.Hıdıv Mehmet
Ali Paşa’nın danışmanı ve tercümanı Boğos Bey Yusufyan’ın aracılığı
ile Hıdıv’ın şahsi doktoru olmuştur.Dr.Resden 1830 ya da 1833 tarihinde
İstanbul’a dönmüş, bir yıl sonra da Armaş Manastırına gitmiştir.
Dr. Resden’in manastırdaki hayatı konusunda en geniş
bilgiyi ünlü ilahiyatçı ve tarihçi Mağakya Başepiskopos Ormanyan
(1841-1918) , “Armaş Ruhban Okulu’nun Tarihi” isimli kitabında
buluyoruz. … Manastırın başkan
vekili Agop Sinanyan ona gerekli yakınlığı ve ilgiyi göstererek,
birikimlerinden yararlanmaya çalıştı. Eğitimdeki yenilikler konusunda
Dr.Resden’den çok faydalandı.Bu dönemde Armaş’da İtalyanca derslere de
başlandı.Dr.Resden 1834 yılında İstanbul’a döndü.
İstanbul’a dönüşünde, 1834 Temmuz ayında Patrikhane’ye başvurarak
Ermeni Apostolik mezhebini kabul etmiştir.1844 yılında ölmüştür.Dr.
Resden iki defa evlenmiştir.
Dr. Resden geçen yüzyılın en önemli ve ünlü Ermeni
doktoru ve pek çok tıbbi eserin yazarıdır.İlk eseri “Pıjişgaganutyun”
(Doktorluk)adını taşır.İki cilttir. İlk cildi, 1822 yılında Venedik’de
Mıkhitaristlerin matbaasında giderlerini kendisi karşılayarak bastırmıştır.
420 sayfadır.Bu ciltte o tarihte bilinen bütün hastalıkların, sebepleri, teşhis
ve tedavisi yer alır.
Sıtmaların tasnifi, iç organların patolojisi, organlarda
iltihaplanmalar ve özellikle cinsel erkek ve kadın hastalıklarına geniş şekilde
yer verilmiş ve açıklanmıştır. İkinci ciltte yine aynı tarihte aynı
matbaada aynı koşullarla basılmıştır. 542 sayfalık bu cilt, Dokuz dilde
bir tıp ve botanik sözlüğüdür. Bütün dillerdeki kelimeler Ermeni
harfleriyle yazılmıştır. Her iki cilt 1832 yılında
tekrar basılmıştır.
Dr.Resden’in ikinci önemli eseri “Gırtutyun Pıjişgagan
Arvesdi” (Doktorluk Sanatının Eğitimi) adlı kitabıdır. Birinci cildi
1833 yılında Boğos Arabyan’ın matbaasında basılmıştır.
Kitap 414 sayfadır ve bütün cilt
sıtma hastalığını ayrılmıştır. Üçüncü ve dördüncü ciltler
birleşik olarak 1838 yılında, 353 sayfa olarak basılmıştır. Beşinci ve
altıncı ciltler yine birleşik olarak 1839 yılında
343 sayfa olarak ve ikinci cilt ise iki kısım olarak 1841 yılında ,
337 sayfa olarak basılmıştır.Ayrıca ekleri de vardır. Diğer ciltler
maalesef basılmamış ve Armaş Manastırındadır. Bu konuda Dr.Hagop Topciyan
(1876-1951) tarafından hazırlanan Armaş Kütüphanesinin elyazmaları
katalogunda bu ciltler hakkında bilgi vermektedir.
No.102a Şişkinlik, sıskalık ,idrar hastalıklarını
ele almaktadır.
No.102b Deri hastalıklarından bahsetmektedir.
No.102c Muhtelif hastalıklar ve yaraları ele
almaktadır.
No.102d-e-f İtalyanca kaynaklardan yararlanılarak
hazırlanmış bir anatomi kitabıdır.Bu ciltlerin sonunda, sırf İtalyanca
isimleri kapsayan bir sözlük de bulunmaktadır.
Dr.Resden’in, Venedik Mıhkitarist rahiplerden Kapriel
Avedikyan’a yazdığı, edebi değer taşıyan mektupları da , Mıkhitaristlarin
arşivinde bulunmaktadır.
Kevork Pamukciyan’ın Kaynakçası
1.- Simon Kapamacıyan (1863-1942) “Kamer Pokrig
Camporti Arevelkimeç”, (Küçük Gezgin Kamer Doğuda), İstanbul 1911.
2.- Hrant Asadur (1862-1928) “Gostandtnubolso Hayerı
Yev İrentz Badriarknerı”, (istanbul Ermenileri ve Patrikleri),İstanbul
1901.
3.- “Hay Yev Dzakumov Hay Pıjişkner” , Ermeni ve
aslen Ermeni Doktorlar),İstanbul 1950.
4.- “Haykakan Sovetakan Hanrakidaran”, (Ermeni
Sovyet ansiklopedisi), Erivan 1983.
5.- Rahip Krikoris Kalemkeryan (1862-1917)
“Gensakrutyun Sarkis Arkyebiskobosi Sarafyan 1698-1773” , Sarkis başpiskopos
Sarafyan’ın Biyografisi), Viyana 1908
6.- Mezkur Kaynak.Dr.A.Mezburyan.
7.- Cilt IX , s.645b.Ermeni Ansiklopedisi.
8.- “Şoğagat” Yıllığı, İstanbul 1971
9.- “Tzutzak Tzerakratz Armaşi Vankin”, (Armaş
manastırı Elyazmalarının Katalogu), Venedik 1962.
Yorumlar kapatıldı.