John Lubbock
18 Ocak’ta Türk Dışişleri Bakanlığı, pek çok Türk vatandaşının eleştirilerine sebep olan bir açıklama yaptı.
Türkiye anayasasında devletin laik olduğu açıkça yazılı olmasına rağmen açıklamada İslam’dan ‘dinimiz’ olarak bahsedilmesi oldukça dikkat çekti.
Laiklik ya da laiklik kavramı 5 Şubat 1937’den beri Türk anayasasının ikinci maddesinde yer alıyor. Anayasanın ilk iki maddesi şöyle:
Madde 1: Devletin Şekli
c1. Türk devleti bir Cumhuriyettir.
Madde 2: Cumhuriyetin Özellikleri
c1. Türkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, milli dayanışma ve adalet anlayışı içinde, insan haklarına saygılı, Atatürk milliyetçiliğine bağlı, başlangıçta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk Devletidir.
Mevcut 1982 Anayasası herhangi bir resmi dini tanımamaktadır.
“Bildiğimiz kadarıyla Türkiye Cumhuriyeti’nin dini yok. Devlet laiktir” diye yazan uluslararası ilişkiler uzmanı İhsan Dağı tweetinde, “Türkiye’nin devlet dini İslam’dır ‘ifadesi (anayasadan) 1928’de kaldırıldı. Türk Dışişleri’nin bunu bilmemesi mümkün mü?” ifadelerini kullandı.
Elbette, Sünni Müslüman olmayan Türk vatandaşlarının, Atatürk’ün laik cumhuriyetinin zirvede olduğu dönemde bile uzun süre ayrımcılığa uğradığına dair çok sayıda kanıt var.
Yakın zamana kadar Türk kimlik kartlarında kişinin inançları belirgin bir şekilde sergileniyordu. Şu anda her ne kadar bilgiler fiziksel kartta açıkça görünmese de, din kategorisi bir durum veritabanında tutulmaktadır.
İzmir’de Levanten bir aileden gelen akademisyen Axel Çorlu, Türkiye’de Hıristiyan olmanın hayata bakış açısını nasıl şekillendirdiğine dair bir çocukluk anısını anlattı:
“1980’den (1980 askeri darbesi) sonra gece sokağa çıkma yasağı var. 7-8 yaşındayım, bir gece geç saatte eve gidiyoruz. (Polis) arabayı durdurdu. Bir süre babamla konuştular, tamam, geçmemize izin verdiler. Daha sonra memur elindeki kimlik kartını çevirip durakladı. Yüzünün şekli değişti.
‘Başka bir memura’ Bu adam Hıristiyan diyor. Gitmemize izin verecekleri sırada hava bir anda değişiyor. Babamı götürdüler. Annem ve ben bir süre bekletildik, yarı uykuluyum. Sonra bir polis arabası bizi eve götürürken, babam geride kaldı. Bir Renault 12’nin arka koltuğundan pencereden bakıyorum.
Kendi kendime kimlik kartımın arkasını kimseye göstermemem gerektiğini düşünüyorum ve ‘kimliğin arkasını nasıl saklayabilirim’ fikri çocukluğum boyunca aklımın bir köşesinde kaldı. Yıllar sonra böyle şeyler yaşamayanların bana gelip, ‘birlikte büyüdük’, ‘ayrımcılık yoktu’ dediklerini duyduğumda, hâlâ kan beynime fışkırıyor. ”
Türkiye uzun zamandır gayrimüslim grupların kaydedildiği ve pek çok devlet işine girmelerinin engellendiği Jim Crow benzeri bir politikaya sahip. Orhan Kemal Cengiz’e göre, Türk devleti, 1923’te Cumhuriyet’in kuruluşundan itibaren, insanların hangi etnik gruba ait olduğunu takip etmek için ‘soy kodları’ kullanıyor: Yunanlılar için 1, Ermeniler için 2, Yahudiler için 3, Süryaniler için 4ve diğer Müslüman olmayan gruplar için 5.
Cengiz 2013 yılında, “Açığa çıkan şey, bazılarının var olduğundan şüphelendiği ancak kanıtlayamadığı bir uygulama. Mesela bugün Türk ordusunda veya güvenlik hizmetlerinde tek bir gayrimüslim yok. Türkiye’de bir Yahudi albay, Yunan asıllı bir polis şefi veya Ermeni bir hâkim bulunmamaktadır. Görünüşe göre soyun gizli kodlaması, gayrimüslimlerin kimliklerini değiştirmeleri durumunda dahi kamu hizmetinden dışlanabilmelerini sağlamak için kullanılmış” şeklinde yazıyor.
ABD Dışişleri Bakanlığı’nın 2019 raporunda, “hükümetin Aleviliği heterodoks bir İslami mezhep” olarak görmeye devam ettiğini ve Yargıtay’ın cemevilerin ibadet yerleri olduğuna dair kararına rağmen Alevi ibadethanelerini (cemevileri) tanımamaya devam ettiği belirtiliyor. Raporda, Mart 2018’de Diyanet İşleri Başkanı‘nın, camilerin hem Aleviler hem de Sünniler için uygun ibadet yerleri olduğunu söylediği de belirtiliyor.
ABD Dışişleri Bakanlığı ayrıca Türk hükümetinin “Sünni Müslüman din adamlarına eğitim vermeye devam ederken diğer dini grupların ülke içinde din adamları yetiştirmesini kısıtladığını” da duyurdu.
Pittsburgh Üniversitesi öğretim üyelerinden Dr. Tuğba Tanyeri Erdemir, Ahval’e yaptığı açıklamada, Türkiye’nin “laiklik konusunda her zaman kusurlu bir anlayışa sahip olduğunu”, ancak AKP’nin iktidara gelmesinden bu yana “mezhep ayrımcılığının daha da kurumsallaştırıldığını” söylüyor. Erdemir, bunun ibadet yerlerine yönelik farklı uygulamalardan görülebileceğini ifade ediyor.
Aleviler, Hıristiyanlar ve Yahudiler dahil olmak üzere dini azınlıklara ait dini yerler devlet kurumlarından farklı muamele görüyor. Örneğin, 1964 yılından bu yana devlet tarafından işletilen Hacı Bektaş Veli türbesinde, ziyaretçilerin bu Alevi azizinin türbesini ziyaret etmek için bilet satın almaları, ancak günlük ibadetleri için külliyenin camisine girmemeleri gerekiyor.
Bu tür ayrımcı uygulamaların arkasındaki mezhep mantığı hükümetin söylemine de yansımıştır.
“Van’daki Ermeni Kilisesi’ni kendi paramızla restore etmekle övünen” Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın ayrımcı zihniyetini eleştiren Tanyeri Erdemir, Erdoğan’ın Akdamar Adası’ndaki Kutsal Haç Katedrali’nin restorasyonu için kullanılan devlet bütçesini “öz sermayemiz” olarak tanımlaması, Türkiye’nin Hristiyan vatandaşlarına karşı dışlayıcı tavrını yansıtan, yalnızca eşit statülerini değil, vergi katkılarını da reddeden bir yaklaşım olarak adlandırıyor.
Anayasa teminatına rağmen Türkiye’nin gerçekten laik bir ülke olup olmadığı sorgulanabilir. En azından kimlik kartlarında 2016’dan bu yana ‘din’ bölümü boş bırakıldı. Yine de, yasa ne derse desin, devlet genellikle pek seküler görünmeyen şekillerde davranıyor.
Erdoğan’ın “dindar bir Türk nesli” yaratmak istediği ,din eğitimini büyük ölçüde güçlendirdiği, bunu çoğu Türk öğrenciler için varsayılan bir eğitim şekli haline getirdiği bir sır değil. Resmi rakamlara göre, Türklerin yüzde 99’undan fazlası Müslüman. Ancak resmi olmayan anketlerde 2008-2018 yılları arasında kendini ateist ilan edenlerin oranı yüzde 1’den yüzde 3’e yükselirken, Milli Eğitim Bakanlığı 2018’de “Gençlik Deizme Kayıyor” başlıklı bir rapor yayınlarken, birçok genç Türk’ün hâlâ bir tanrıya olan inancını korurken organize dini terk ettiğine işaret ediyordu.
Yani buradaki genel resim kafa karıştırıcı. Toplumdaki ateistlerin yüzdesi arttıkça, Türkiye’nin İslami mirasını ve kimliğini dış politikasında ve muhafazakar siyasi ideolojisini desteklemek için Diyanet üzerindeki kontrolünü kullanarak devletin kendisi daha dindar hale geldi.
Bu arada, ironik bir şekilde, genç nesillerdeki daha fazla insan aslında daha laik hale geliyor olabilir. Türkiye’nin nüfusuna, genç Kemalist cumhuriyet tarafından yukarıdan aşağıya yasal laikliğe dayatıldı; bu, kitleler arasında laik bir sosyal kültür yaratmada tartışmalı bir şekilde başarısız oldu. Şimdi, devlet daha dindar hale geldikçe ve ulusu daha dini bir imaja dönüştürmeye çalıştıkça, kültürel laiklik hükümetin eylemlerine isyan eden daha fazla insan tarafından benimseniyor.
Açıkçası laiklik sadece bir dizi kanun değil, aynı zamanda insanlara dayatılamayacak sosyal ve politik bir tutumdur. Vatandaşları belirli bir kültürel kalıba zorlamak, muhtemelen geri tepecek gibi görünmektedir ve sekülerizm, anlamı kültürel olarak rastlantısal bir alanda hesaplanması gereken bir dizi fikirdir. Örneğin Fransız laikliği, İngiliz sekülerizminden farklıdır, çünkü Britanya kültürel olarak çok sekülerken, hukuken öyle değil, çünkü Kraliçe hem devletin başı hem de devlet dini Anglikanizm’in gerçek lideridir. Hatta Anglikan piskoposu oldukları için Lordlar Kamarası’na üye olan isimler var.
Osmanlı padişahları da yüzlerce yıldır İslam’ın Halifesi olmalarına rağmen, Türkiye, Sünni İslam’ın fanatik olarak ortodoks bir versiyonu için kültürel açıdan verimli bir zemin değil ve bana öyle geliyor ki, oldukça dikkatli Türk Müslümanlar bile dini tutumlarında nadiren çok katı davranırlar.
Laiklik, Türkiye’de özellikle daha eğitimli, daha Batılılaşmış ve politik olarak Kemalist vatandaşları arasında önemli bir güçtür. Ancak Türk laikliğinin, bir dizi kanundan daha fazlası olabilmesi için daha derin sosyal kökler salması gerekiyor.
Hükümetin, hepsi kendileri gibi düşünen dindar vatandaşlar için bir üretim hattı oluşturma girişimine rağmen, genç Türkler arasında deist bir dünya görüşünün artan kabulünün, Türkiye’deki laikliğin geleceğinin parlak olduğu anlamına geldiği konusunda iyimser olmak için bir neden olduğunu düşünüyorum.
Yorumlar kapatıldı.