DUVAR – Ayasofya’nın dünyaca ünlü mozaikleri, sadece Yunan Ortodoksluğu açısından değil, aynı zamanda Bizans Medeniyeti ve Helenizm açısından da paha biçilemez eserlerdir. Katedralin içindeki hagiografi (azizlerin yaşamını anlatan görseller) nitelikli mozaiklerin, Ayasofya’nın 1935’te müzeye çevrilmesinden önce, bir Amerikalı tarafından restore edilmiş olduğu ise fazla bilinmez. Amerika’da akademisyen, amatör arkeolog ve restorasyon uzmanı olan Whittemore, Ayasofya’yı süsleyen Bizans mozaiklerinin restorasyonundan sorumlu olan kişidir. (Fotoğraf: John Komnenos, Eirene, Alexios mozaiği, 13. yüzyıl)
Nefes kesen mozaikler, yapının 1500 yıllık tarihi boyunca birden fazla kez gün ışığına çıkarılıp yeniden gizlendiyse de bugünkü mevcut görünümlerini büyük ölçüde Whittemore’a borçludurlar. 1930’da Bizans Enstitüsü’nü kuran Whittemore, 1931’de Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Kemal Atatürk’ten aldığı izinle, Ayasofya’nın müzeye çevrilmesi kararından 4 yıl önce, mozaikleri gün ışığına çıkarma görevini üstlenmiştir. (Fotoğraf: Whittemore’un ekibi Ayasofya’nın mozaikleri ve ikonalarının restorasyonunu yaparken)
Tarihi Bizans mozaiklerini güçlükle ve sabırla restore etme işi 1932’de başlamış ve yapının müze olarak açılmasından sonraki süreç de dahil olmak üzere, 18 yıl boyunca devam etmiştir.
2 Ocak 1871’de doğan Whittemore, emlak ve borsa simsarı Joseph Whittemore ve Elizabeth St. Clair Whittemore’un tek çocuğuydu. Boston’daki Tufts Koleji’nin kurucularından olan dedesi Papaz Thomas Whittemore ile aynı ismi taşıyordu.
Whittemore, 1889’da Tufts Koleji’ne başladı ve 1894’te İngiliz Edebiyatı lisans bölümünden mezun olarak, Tufts İngilizce Bölümü’nde işe başladı. Güzel sanatlar eğitimi almak üzere Harvard’ın fen edebiyat fakültesinin lisansüstü programına kaydoldu. 1900’lerin başında Tufts Koleji’nin ders programına sanat, tarih ve antik medeniyetlerin kültürleri derslerini ekledi.
Whittemore, Harvard’daki eğitimini tamamlamamış olmasına rağmen antik kültürlere olan ilgisi giderek arttı. Birkaç kez Avrupa seyahati yapıp 1908’de Sorbonne’da mimarlık çalıştı. Avrupa’da İngiltere, İtalya, Rusya, Bulgaristan ve Almanya’yı dolaştı. Bazı akademisyenler Whittemore’un, o dönemde Boston Güzel Sanatlar’da çalışan Bizans hayranı Matthew S. Prichard’ın etkilendiğini düşünür. (Fotoğraf: Altı kanatlı melek, “seraphim”, 9. yüzyıl)
1908’de, Columbia Üniversitesi’ne antik Mısır ve Yunan dersi vermek üzere davet edildi. 1910 baharında Boston Güzel Sanatlar Fakültesi’nin Mısır Bölümü’nde ders verdi. 1911’de İngilizlerin kurduğu Mısır Keşif Cemiyeti’ne Amerika temsilcisi olarak kabul edildi ve devam eden kazılara yardımcı olmak üzere Mısır’a gitti. Bu görevi Tufts Koleji’nden istifa etmesini gerektirmişti.
1927’de New York Üniversitesi’ne, doçent unvanıyla Bizans sanatı dersleri vermek üzere davet edildiğinde akademik hayata geri döndü ve 1930’a kadar bu görevini sürdürüp Bizans Enstitüsü’nü kurdu. 1931’de Ayasofya’daki aziz sahnelerini içeren mozaiklerin restore edilmesi için Mustafa Kemal Atatürk ile anlaşma yaptı ve bu proje sadece Bizans medeniyeti açısından değil, dünya medeniyeti açısından da gerçekleştirilen en önemli restorasyon çalışmalarından biri haline geldi. (Fotoğraf: Justinian, İsa, Meryem ve Constantine, 10. yüzyıl mozaiği)
Bu projeyle ilgili şöyle diyordu: “Ben onunla [Atatürk ile] konuştuğumda Ayasofya bir camiydi. Ertesi sabah camiye gittiğimde, kapının üzerinde Atatürk’ün kendi el yazısıyla yazdığı bir notla karşılaştım. Notta, ‘Bu müze tamir için kapatılmıştır’ yazıyordu.”
Whittemore’un bu paha biçilemez çalışması sadece akademik çevrelerde değil, Amerikan hükümetinde de hayranlık uyandırdı. 1934’te Harvard Üniversitesi, Fogg Sanat Müzesi’nin Bizans nümizmatikleri bölümünde bir yıllığına onu görevlendirdi. Aynı yılın eylül ayında Sofya’da düzenlenen Bizans Konferansı’na, ABD Başkanı Franklin D. Roosevelt’in görevlendirmesiyle Amerika temsilcisi olarak katıldı. 1942’de New York Times, Ayasofya Müzesi’nin Bizans mozaikleri restorasyonu işine dokuz yıldır devam eden Whittemore’un yeniden İstanbul’a döndüğünü duyurmuştu. 8 Haziran 1950’de ölen Whittemore’un kurucusu olduğu Bizans Enstitüsü’nün arşivi, 1953’te Dumbarton Oaks Hagiografi Veritabanı’na teslim edildi. (Fotoğraf: Whittemore Ayasofya’da)
Yorumlar kapatıldı.