Davut Nuriler
2018 yılında Ukrayna Kilisesinin Moskova Rus patrikliğinden 333 yıl sonra, Putin’in tehditlerine rağmen, koparak bağımsızlığını ilan etmesi aylarca konuşulmuş, dikkatleri Ortodoks hırıstiyan dünyası üzerine çekmişti. Görünürde dini olan, İstanbul-Kiev-Moskova üçgenindeki bu gelişmenin hakikatte, uluslararası siyasi bir olay olduğu, şüphe götürmeyen bir gerçektir. Ortodoks–Hırıstiyan dünyasının Vatikan devleti gibi bir kurumu, Papa gibi tartışmasız tek bir lideri olmadı. Belki de Patrikhanenin asırlar boyu, çokuluslu Osmanlı Millet sisteminin bir parçası olarak yaşamış olması, ve bu kurumun İstanbul gibi Müslüman bir şehirde bulunuyor olması bu dağınıklığı izah edebilir. Katolik dünyası ile bir karşılaştırma yaparsak, Ortodoks kiliseleri dini olduğu kadar milli kimlikleri ile de öne çıkarlar. Mesela Ermeni Ortodoks Patrikhanesi bunun tipik bir örneğidir. Üstteki fotoğrafta Moskova’dan , ayrılığa onay veren Ortodoks dünyasının ruhani lideri Fener patriği Bartolomeos’la beraber, Ukrayna Patriği ünvanı alan metropolit Epifanij’i görüyorsunuz. Rusya ile AB arasında ne tarafa yakın duracağı konusunda bir dönem tereddüt yaşayan Ukrayna devleti, Kilisesinin Moskova’dan resmen kopması ile batı blokunda yer almaya karar vermiş ve bu tavrını kilise eliyle bir kere daha dünyaya tescil ve ilan etmiş oluyordu. İkinci dünya savaşından sonra, yarım asır boyunca Sovyet blokunda yer alan Ukrayna, bu tavrı ile, Polonya ve diğer bir çok Doğu Avrupa ülkesi gibi, Avrupa’ya yanaşarak blok değiştiren son ülke oldu. Ukrayna gibi ciddi bir müttefik kaybını hazmedemeyen Rusya, ülkenin doğusuna askeri bir operasyon yapmış ve bir kısmını işgal ederek cevap vermişti. Kırım’dan sonra bu bölgenin de Rusya tarafından ilhakına kesin gözü ile bakılıyor.
UKRAYNA’DAN SONRA KARADAĞ DA BAĞIMSIZ KİLİSESİNİ KURUYOR
Rusya-Ukrayna arasında yaşanan bir kopmanın benzerinin, Balkanlarda da yaşanması kuvvetli bir ihtimal olarak önümüzde duruyor. Kosova-Sırbistan arasındaki gerginlik bölgedeki krizi derinleştirirken Karadağ kilisesinin bir asır sonra, Sırbistan patrikliğinden koparak Ukrayna gibi bağımsız bir kiliseye dönüşmesi ihtimali gittikçe güçleniyor. Nitekim, Karadağ hukümeti bu kopmanın hukuki alt yapısını oluşturmak amacıyla, bir kanun tasarısı hazırlayıp parlamentoya sevk etmiş bulunuyor.
ESKİ YUGOSLAVYA’NIN DAĞILMA SÜRECİ HALA BİTMEDİ
Dağılan Eski Yugoslavya’nın enkazından, 2006 yılının mayıs ayındaki referandum ile, Karadağ bağımsızlığını ilan ederek Sırbistan’ı tek başına bırakmıştı. Belgrad’ın AB ‘ye EVET, NATO’ya HAYIRolarak özetleyebileceğimiz dış politikasını da ret anlamına gelen bu bağımsızlık ilanı, balkanlarda dengeleri değiştirebilecek çapta stratejik bir olay olarak kayıtlara geçti. 13 yıl önce gerçekleşen bu ayrılma olayının arka planını anlamak için yakın tarihe kısaca bir göz atalım.
BAĞIMSIZ KARADAĞ DEVLETİNİN TARİHİ KÖKLERİ
Yaklaşık 1 asır gibi uzun süren bir mücadeleden sonra Karadağ ve Sırbistan, 1878 yılında imzalanan Berlin Kongresi ile bağımsız devletler haline geldi. 18. Asır ortalarında, Osmanlı’ya karşı ilk ayrılıkçı hareketin başladığı yer, Cetinje merkezli Karadağ olmuştu. Karadağ’la birlikte aynı yıllarda Mora yarımadasında yaşayan Rum nüfus, Bızans’ı ihya amacı ile baş kaldırmış, onu da, Belgrad’daki Sırp isyanları takip etmişti. Osmanlı’dan kopma amaçlı bu ayrılıkçı hareketlere dışarıdan Rusya ve İngiltere yardım sağlarken, içeriden en önemli katkının, bazen gizli, bazen de açıktan, mahalli kiliseler tarafından verildiğini vurgulamak isterim. Balkanlardaki bağımsızlık hareketlerinin, mahalli kiliselerin desteği olmasaydı başarıya ulaşma şansı yoktu. Osmanlı idaresi altında asırlar boyunca barış içinde yaşayan bu Ortodoks mahalli kiliseler, Osmanlı’nın verdiği, geniş ekonomik ve kültürel imtiyazlarla refah içinde, varlıklarını sürdürdüler. FENER Patrikhanesi bu mahalli kiliselerin bağlı olduğu çatı kuruluş idi.
KARADAĞ’DA YAŞAYANLAR SIRP MI? KARADAĞLI MI?
Balkanlarda Osmanlı’ya karşı isyanın başladığı ilk yer; Cetinje şehri idi, Cetinje uzun yıllar hem Karadağ devletinin hem de Karadağ’ın kilise merkezi olarak işlev görmüştü. Diğer balkan devletleri için de geçerli olduğu gibi, Karadağ’ın bağımsızlığı, Balkan harpleri sonunda iyice pekişti. Karadağ milli kimliği bağımsız Karadağ devleti eliyle kendini ifade etmeye ve kökleşmeye devam etti. Her ne kadar dini kültürel anlamda Sırplarla çok ortak yönleri varsa da, Karadağlılar kendilerini müstakil bir millet olarak ifade etmekten hiçbir zaman vazgeçmediler. Karadağ’lılar, milli kimliklerine daima sahip çıktılar, önem verdiler. Ancak Belgrad merkezli Sırp yönetimleri ve Sırp bilim ve sanat akademisi (SANU) hatta Sırp kamuoyu, ısrarla Karadağ’da yaşayan herkesi SIRP saydı ve saymaya devam ediyor.
Balkan harplerinden sonra Osmanlı’dan alınan topraklarla sınırlar genişledi. Karadağ devleti 20. Asır başlarında Petroviç hanedanına mensup Nikola adını taşıyan bir kralın yönetimi altında idi. Ancak I. Dünya savaşının başlaması ile şartlar değişti. Sırbistan’ın talebi ve İngiltere-Fransa’nın yönlendirmesi ile güney Slav uluslarını tek devlet çatısı altında ( YUGOSLAVYA) birleştirecek bir yapının kurulması büyük güçler tarafından karar altına alınmıştı. Avusturya-Macaristan İmparatorluğunun dağılması ile ortada kalan Hırvat ve Slovenler de bu çatı devlete dahil olma konusunda ikna edilmişti. Sırp-Hırvat-Sloven krallığı adını taşıyan bu devletin merkezi Belgrad, yönetimi ise Sırbistan devletini de yönetmekte olan Karacorceviç hanedanına tevdi edildi. Başlangıçta meşruti monarşi olan rejim, zamanla dönemin Sırp kralı Aleksander’in diktatoryasına dönüştü. Bu yolla Sırbistan sınırlarını oldukça genişletmiş BÜYÜK SIRBİSTAN olma yönünde ciddi bir mesafe almıştı. Aslında başından beri Sırp bağımsızlık hareketinin temelinde, Yunan milletinin MEGALİ İDEA sı gibi BÜYÜK SIRBİSTAN kurma ( nerede Sırp varsa orası Sırbistandır) ideolojisi yatar. Bu ideoloji bugün dahi Sırp toplumunun içinde canlı bir şekilde yaşamaktadır. Hatta Miloşeviç’ten günümüze kadar Belgrad rejiminin tüm hükümetlerinin yönetim anlayışında bu ideolojinin izleri bariz bir şekilde görülebilir. Yeni dünya düzeninin kurucusu Süper güçlerin, balkanlarla ilgili planları o yıllarda Büyük Sırbistan ideolojisi ile örtüşüyor idi. Bugün ise şartlar değişmiş ve o yıllarda Sırbistan’ı mükafatlandıran süper güçler, bugün aynı Sırbistan’ın genişleme politikalarına izin vermiyor hatta cezalandırıyor.
Bağımsız Karadağ devletinin varlığı ve başındaki kral Nikola, tahtını terke razı olmadı, Sırp-Hırvat-Sloven krallığı çatı devletinin içinde yer almak istemedi. Ancak süper güçlerin ve Sırbistan kralının kararı kesindi, ve balkanların yeni ve en küçük devleti Karadağ’ın, yaşama şansı kalmamış görünüyordu. Başta milli kimliği, coğrafyası, kültürü ve kilisesi ile birlikte Belgrad’ın içinde erimekten başka bir çıkar yolları yoktu. İrade ve görüşlerine hiç başvurulmadan Sırplığa razı olmak zorunda kaldılar, ve devletlerini istemeye istemeye fesh ettiler.
Tahtını korumak amacıyla Sırp-Hırvat-Sloven krallığı çatısı altına girmemekte direnen Kral Nikola için, ülkeyi terk etmek dışında bir seçenek kalmamıştı. Öyle de oldu. Sırplar kendilerine itiraz eden Karadağ’ın bağımsızlık taraftarı aydınlarını vatanseverlerini hapislere attırdı, türlü türlü baskılar uygulayarak bağımsızlık fikrinden vazgeçmeye zorladılar. Karadağ kralı ülkeyi terk ettikten sonra, 1920 yılında Karadağ kilisesi Sırp kilisesinin uyguladığı baskılar sonucunda kendi kendine fesh etmek zorunda kaldı. Sırp Ortodoks kilisesi, Karadağ kilisesinin gayrımenkullerine ve tüm Mallarına el koydu.
Birinci Dünya Savaşı devam ederken Fransa’ya sığınan Kral Nikola Karadağ devletinin bağımsızlığından ve iktidar iddiasından asla vazgeçmedi, sürgünde bir hükümet kurarak Bağımsız Karadağ devletinin varlığını ve Karadağ milli kimliğini Sırpların ısrarlı asimilasyon çabalarına rağmen ayakta tutmayı başardı. Sırplar, Karadağ’lı Makedon ve Boşnaklara yaptıkları gibi Hırvat ve Sloven kimliklerinin inkarını gündeme getirmediler. Ancak Büyük Sırbistan utopyalarını gerçekleştirmek nufüs sayılarını yüksek göstermek amacıyla Boşnak, Karadağ’lı ve Makedon kimlikleri ısrarla yok sayıldı, ve adı geçen tüm bu etnik unsurlara ilkokul kitaplarına kadar Sırp kimliği dayatıldı. Belgrad rejimi ülkedeki Sırp nufusunu yüksek göstererek hegemonyasını pekiştirme peşinde idi. Hatta bu politikasını doksanlı yıllara kadar ısrarla sürdürdü. Hala da vazgeçmiş değil.
Kendini Yugoslavya Krallığı devletinin sahibi gören, hakim unsur Sırpların, Boşnak, Karadağ’lı ve Makedon kimliklerini inkar politikaları 1943 yılına kadar tavizsiz bir şekilde sürdü. Yarım asra yakın yok sayılan Karadağ’lı ve Makedon kimlikleri Sosyalist Yugoslavya’nın TİTO tarafından, temellerinin atıldığı Avnoj toplantılarında gündeme gelerek yeniden tanındı, Karadağ ve Makedonya federal Sosyalist Cumhuriyetleri bu kimliklerin üzerinde inşa edildi. Karadağ milli kimliği bu tanınma ile yok olmaktan kurtuldu. Bosna-Hersek devleti de kuruldu ancak Boşnaklar milli kimliklerini, TİTO rejimine, ancak 1971 yılında kabul ettirebildiler. Yok sayılan diğer bir etnik unsur olan Arnavutlar da iktidar paylaşım masalarında temsil imkanı bulamadılar. Komünist bir rejim altında yenilenen Yugoslavya devletinde de dışlanmaktan kurtulamadılar. 2. Dünya savaşı boyunca antifaşist mücadelede Boşnaklarla birlikte yer almalarına rağmen, krallık Yugoslavya’sında olduğu gibi, dışlanmaktan yok sayılmaktan kurtulamadılar. Ancak 1974 yılındaki anayasa değişikliği ile Kosova, Voyvodina ile birlikte Belgrad’dan otonomi koparmayı başardı. Sancak’ın adı gene anılmadı.
45 yıl boyunca tek partili baskıcı komünist rejim altında susturulmuş olan etnik, ekonomik, dini ve kültürel problemler, 1990 yılında tüm renkleri ile gün yüzüne çıktı, adeta patlama yaptı. Yugoslavya’yı ne içerdiği belli olmayan kardeşlik-birlik sloganları ile tek çatı altında tutmayı başaran Tito ölmüş, sosyalist rejim adeta buharlaşarak uçup gitmiş, Sırp ve Hırvat milliyetçi saldırgan akımlar hortlamış, Yugoslavya’nın mirasını paylaşmak için kurulan kurtlar sofrasında başlayan hesaplaşma bir yıl geçmeden kanlı bir savaşa dönüşmüştü.
BAĞIMSIZLIK ÜZERİNDEN PODGORİCA-BELGRAD HESAPLAŞMASI
1999 Yılındaki NATO bombardımanı ile Miloşeviç yönetimindeki Sırbistan, batı dünyasına meydan okudu. Ancak imzalamak zorunda kaldığı 1244 sayılı Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi kararı ile asker ve polisini Kosova’dan çekerek yenilgiden kurtulamadı. Bu kararla Sırbistan, ısrarla kabul etmek istemese de, Kosova’yı kaybetmiş oluyordu. Kısa bir süre sonra iktidarını da kaybeden Miloşeviç ölümüne kadar Lahey savaş suçları hapisanesinde yaşamak zorunda kaldı.
Eski Yugoslavya’yı oluşturan 6 ülkeden 4 ü bağımsız devletlere dönüşerek yollarına devam ettiler. Eski Yugoslavya’nın mirascısı olan Sırbistan’ın yanında sadece Karadağ kalmıştı. 2000 yılında Belgradla bütünleşmiş halde tek bir devlet olarak devam mı edecek, yoksa bağımsızlığını kazanmış öteki Yugoslavya devletleri gibi, bağımsız bir devlet olmaya mı soyunacaktı?… Bağımsız olmak için referandum yapmak ve bu referandumda halkın onayını almak şartı vardı. 1989 yılından beri iktidarda olan DPS lideri Milo DUKANOVİÇ liderliğindeki yönetim, 2006 yılının mayıs ayında yapılan referandumla kıl payı da olsa evet oyu alarak bağımsızlık yolundaki en büyük engeli aşmış oldu. Karadağ’daki Boşnak ve Arnavutların evet yönünde verdiği oyların, bu referandumun kaderini evet yönünde değiştirdiğini burada not edelim. Karadağ devletinin bağımsızlık serüvenini özetledikten sonra şimdi de başlığımızın konusu olan Sırp- Karadağ kiliseleri arasında yaşanan mücadele ile yazımızı bitirelim.
SIRP-HIRVAT-SLOVEN krallığının tarih sahnesine çıktığı yirminci asrın 20 li yılları, Karadağ tarihinde, devleti, milli kimliği ve kilisesi için yok olma eşiğine gelinen zaman olarak anılır. Yazımızın önceki sayfalarında, bu dönemi izah etmeye çalıştık. 1945 de Karadağ devleti federal olarak yeniden sahneye çıktı, ancak milli kimlik, kilise ve dini kurumlar gündeme gelmemişti. Denilebilir ki Karadağ 20. Asırda kaybettiklerini 21. da her anlamda geriye almak noktasına geldi. Kosova’nın kaybı ve referandumla birlikte Sırbistan ciddi bir güç kaybı dönemine girmiş, iyice yalnızlaşmıştır. Hatta bölgeye biraz dikkatlice göz atarsak Sırbistan’ın, çevresindeki her komşu ile kavgalı olduğu görülür. Kosova ve Bosna ile mevcut sınırlarla ilgili ihtilafları dünyayı bıktırmış durumda. Karadağ’da uzun yıllar iktidarı elinde tutan siyasiler Sırbistan’ın bu problemlerine ortak olmak istemiyor, uğraşmak istemiyor. Belgrad’ın Karadağ’daki son hamlesi genel seçimlerin yapıldığı 16 ekim 2016 tezgahladığı darbe girişimidir. Türkiye’deki 15 temmuza çok benzeyen bu teşebbüsün içinde Moskova gizli servisinin de elemanları vardı. Her ikisi de, AB adayı iki ülkede yaşanan bu vahim olay karşısında aynen Türkiye ile ilgili olduğu gibi, Brüksel’in sessiz kalması dikkat çekici bir tavırdır. Hedefine ulaşamayan bu darbe teşebbüsünün içinde yer alanlar asker ve siviller hapis cezalarına çarptırılmış olup halen cezaevlerinde bulunuyorlar.
İçindeki Sırp yanlısı güçlü muhalefete rağmen Karadağ, Kosova devletini tanıdı. Sırbistan’la bütünleşme yanlısı politikaları savunan siyasi partiler Kosova devletini tanıma kararına şiddetle muhalefet ettiler. Ancak, sonuç değişmedi, Sırbistan’la bütünleşme tezlerini savunan siyasi partilerin, seçim kazanarak iktidara gelme ümidinin her geçen gün azaldığı söylenebilir.
SIRP-KARADAĞ ÇATIŞMASI KİLİSELER ÜZERİNDEN DEVAM EDİYOR
Belgrad’ın, Karadağ’ı tekrar yanına çekmek ve bütünleşmek için elinde kalan tek koz Sırp Ortodoks Kilisesidir. 30 yıldan beri Karadağ’ı yöneten siyasi irade bunun farkında olduğu için, Belgrad’a bağlı bu kiliseyi ülkesinde etkisiz hale getirmek hatta uzaklaştırmak için kolları sıvamış bulunuyor. Karadağ hukümeti ülkedeki kiliselerin faaliyetlerini doğrudan ilgilendirecek din ve vicdan hürriyetini yeniden düzenleyen yeni bir kanun tasarısını kabul ederek parlamentoya sevk etmiş bulunuyor. Bu kanun tasarısına şiddetle karşı çıkan Sırp Ortodoks Kilisesi, yaptığı kulis faaliyetiyle, tasarının, Venedik Komisyonu tarafından incelenmesini sağlamıştır. Kanun tasarısı halen Venedik komisyonu tarafından incelenmektedir. Komisyon, kanun tasarısının Avrupa hukuk mevzuatına uygunluğunu onaylarsa, muhtemelen eylül veya ekim aylarında Karadağ parlamentosunda görüşülecek ve kanunlaşacaktır. Sonrasında Karadağ devleti sınırları içinde 1920 yılında Sırp Ortodoks kilisesinin tasarrufuna geçen kilise ve manastırlar Karadağ kilisesine iade edilecektir. Belgrad’daki Sırp Ortodoks Patriği İrinej’e bağlı olarak çalışan metropolit Amfilohiye yetkilerini kaybedecektir. Hal-i hazırda Karadağ’da 600 cıvarında kilise Manastır ve gayrımenkul, hırıstiyan cemaate dini hizmet vermektedir. Karadağ parlamentosunda kabul edilerek yürürlüğe girmesi beklenen bu kanunla yakın geçmişin farklı rejimleri ( Karadağ, SHS Krallığı, Sosyalist Yugoslavya) tarafından el konulan Müslüman, Katolik ve Yahudi gibi diğer azınlıklara ait vakıf mallarının iadesinin de yolu açılacaktır.
Bu arada Karadağ kilisesi otosefalliğinin yani bağımsızlığının tanınması için Ukrayna kilisesinin geçen yıl yaptığı gibi, Fener Patrikhanesine başvuracaktır. Bu mücadelede son sözü SEN SİNOD meclisi ve Fener Patriği Bartolomeos söyleyecektir.
İlk yorum yapan siz olun