Արամ Շահնազարեան
Անժխտելի փաստ է, որ Հայոց Ցեղասպանութիւնը եւ դրա հետեւանքները անջնջելի հետք են թողել ոչ միայն հայ, այլեւ թուրք ժողովուրդի հետագայ ճակատագրին վրայ եւ մեծապէս պայմանաւորել են յետօսմանեան ժամանակաշրջանի թուրքական հասարակութեան նկարագրի եւ մտածողութեան ձեւաւորման գործընթացը:
Հայոց Ցեղասպանութեան հետեւած առնուազն 6-7 տասնամեակները պատմաբաններն իրաւացիօրէն բնորոշում են որպէս մոռացութեան եւ լռութեան տարիներ: Թուրքիայում, հասարակութեան պատմական յիշողութիւնը ձեւաւորուել է պետութեան անմիջական վերահսկողութեամբ եւ թելադրանքով: Թուրք հասարակութիւնը անցեալի հետ առնչուել է միայն այն պատուհանից, որը բաց են պահել երկրի իշխանութիւնները: Չի եղել որեւէ այլընտրանք, իսկ այլընտրանք փնտռել ցանկացողներն էլ անմիջապէս պիտակաւորուել են «դաւաճան», «ներքին թշնամի» ու նման այլ ածականներով: Հայկական Հարցի եւ Հայոց Ցեղասպանութեան առնչուող Քեմալական Թուրքիայի պաշտօնական մօտեցումը կառուցուել է ուրացման եւ հերքման տրամաբանութեան վրայ, ինչն էլ թուրք հասարակութեանն այսպէս կոչուած «օգնել» է տարիներ շարունակ մոռացութեան տալ Առաջին Աշխարհամարտի, Օսմանեան Կայսրութեան մայրամուտի եւ Հայոց Ցեղասպանութեան հետ կապուած սեփական պատմութեան ամօթալի էջերը:
Հայկական հարցի եւ Հայոց Ցեղասպանութեան հետ կապուած «ձնհալ»ի մեկնարկը տրուեց 1980-ական թուականներին, երբ սկսուեց Հայոց Ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչման գործընթացը: Թուրք հասարակութիւնը ստիպուած եղաւ կամայ թէ ակամայ առերեսուել այդ իրողութեան հետ, լսել դրա մասին:
Այս առումով, յիրաւի անկիւնադարձային էին 1990-ական թուականները, երբ լռութեան պատը սկսեց լուրջ ճեղքեր տալ: Այդ տարիներից սկսած որոշակի փոփոխութիւններ տեղի ունեցան սեփական պատմութեան, մասնաւորապէս Հայոց Ցեղասպանութեան հետ կապուած ներթուրքական քննարկումներում: Հրապարակուեցին նիւթեր, գիտական աշխատութիւններ, գեղարուեստական գրականութիւն, որոնցում արտայայտւում էին պաշտօնականից տարբերուող, այլընտրանքային մօտեցումներ Հայկական Հարցի վերաբերեալ, իսկ 2000-ական թուականից սկսած՝ կարող ենք խօսել արդէն հայկական «թապու»ի լուրջ նահանջին մասին:
Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման սատարողները եւ առաջամարտիկները Թուրքիայի ամբողջատիրական ռեժիմից դէպի իրական ժողովրդավարական համակարգ անցնելու կողմնակիցներ են՝ 1960-70 եւ 80-ական թուականների քաղաքական պայքարի բովով անցած, հիմնականում ձախ հայեացքներ ունեցող գործիչներ:
Նրանք ի թիւս քրտական, ազգային-կրօնական փոքրամասնութիւնների իրաւունքների, քեմալականութիւն-աշխարհիկութիւն-իսլամականութիւն եւ նմանատիպ այլ հարցերի, Հայկական Հարցի եւ Հայոց Ցեղասպանութեան հանրային քննարկումները համարում են դէպի ժողովրդավարացում եւ քաղաքացիական հասարակութեան ձեւաւորում տանող համաթուրքական քննարկումների անքակտելի մի մասնիկը:
Թաներ Աքչամի, Ռագըպ Զարաքոլուի, Էլիֆ Շաֆաքի, Օրհան Փամուքի, Քեմալ Եալչընի, Ֆեթհիէ Չեթինի, Չենքիզ Աքթարի եւ Հայոց Ցեղասպանութեան մասին բարձրաձայնող այլ մտաւորականների կարծիքով՝ սեփական պատմութեան մութ էջերի հետ առերեսուելը, ճշմարտութիւնը վեր հանելը, նախնիների գործած յանցանքը եւ Հայոց Ցեղասպանութեան ընդունումն առաջինը հէնց բխում են Թուրքիայի եւ թուրք հասարակութեան անմիջական շահերից: Ըստ նրանց, եթէ թուրքական հասարակութիւնը չի առերեսւում իր պատմութեան մութ էջերին եւ անցեալի յանցագործութեան հետ, ինչպիսին է 1915 թուականի Հայոց Ցեղասպանութիւնը, ապա անպատժելիութիւնը կարող է հետապնդել նրան ամէնուր եւ աւելի մեծ չարիքների պատճառ դառնալ:
«Հաշուի առնելով, որ ցեղասպանութիւնն իր էութեամբ զանգուածային յանցագործութիւն է, աւելի քան որեւէ հասարակական, անհատական կամ հաւաքական օրինազանցութիւնները, կամ այսօրուան չդադարող չարիքները, ուստի եթէ հասարակական գիտակցութիւնը կարող է մարսել ցեղասպանութիւնը, այն կարող է հեշտութեամբ հանդուրժել ցանկացած անօրինականութիւն։ Այսպիսով, չարիքը չարիք է ծնում։ Մենք, որպէս հասարակութիւն, մշտապէս մերժել ենք անդրադառնալ 1915 թուականի իրադարձութիւններին՝ այդ մեղսագործութեանը հետեւած խախտումների պատճառով, որոնք ուղղակիօրէն փոխկապակցուած էին ցեղասպանութեան անպատժելիութեան, ինչպէս նաեւ կամաւոր կամ պարտադրուած խելագարութեան հետ»,- «Անցեալի Բռնութեան Դիմակայումն Աւելի Մեծ Բռնութեամբ» խորագրով իր յօդուածում գրել է փրոֆ. Չենքիզ Աքթար՝ յաւելելով. «…Հաւաքական խելագարութիւնը, հաւաքական բռնութիւնը եւ հաւաքական անառակութիւնը, որոնք պարտադրուել են 1915 թուականի յանցանքներից յետոյ, դարձել են մեր կենսակերպը։ Այժմ մենք անսահման բռնութիւն եւ անառակութիւն ունենք ամէնուրեք, մեր տներում, զօրանոցներում, աշխատավայրերում, հիւանդանոցներում, բոլոր ասպարէզներում, քաղաքականութիւնից մինչեւ լրատուամիջոցներ՝ մարդկանց, կենդանիների, բնութեան, քաղաքների, մշակոյթի, ամէն ինչի դէմ։ Անօրէնութիւնը, անպատժելիութիւնը, անարդարութիւնը եւ անտարբերութիւնը եւս ամէնուրեք են»։
Այս համատեքստում անհրաժեշտ է յիշել, որ Հայկական Հարցի եւ Հայոց Ցեղասպանութեան հետ կապուած թուրք առաջադէմ մտաւորականութեան կարծիքները միանման ու միանշանակ չեն: Դրանց մի մասն իր կարծիքն առաւելապէս բխեցնում է ոչ այնքան հայանպաստ դիրքերից, որքան Թուրքիայի շահերից ելնելով, հարցը դիտարկելով բացառապէս Թուրքիայի ժողովրդավարացման օրակարգի շրջանակում: Մի մասի կարծիքով՝ Հայոց Ցեղասպանութեան փաստի ճանաչումն առանց համապատասխան որակման պէտք չէ յանգեցնի փոխհատուցման, ցեղասպանութեան ճանաչումը չի կարող լինել արտաքին ճնշումների արդիւնք: Գոյութիւն ունի նաեւ երրորդ կարծիք, համաձայն որի՝ Թուրքիան կարող է ճանաչել Հայոց Ցեղասպանութիւնը՝ դրանից բխող որոշակի հետեւանքներով:
Չպէտք է մոռանալ, սակայն, կարեւոր մի փաստ. նրանց ճնշիչ մեծամասնութիւնը բացառում է Թուրքիայի տարածքային ամբողջականութեան հաշուին Հայկական Հարցի՝ Հայ Դատի վերջնական եւ լիարժէք լուծումը: Փոխհատուցման հարցը նրանք դիտարկում են առաւելապէս բարոյականի եւ նիւթականի սահմաններում, դրա եզրը համարելով ցեղասպանութեան ժառանգների Թուրքիա վերադարձի եւ նրանց ապրելու իրաւունքի վերականգնումը: Այլ խօսքով՝ Ուիլսընեան իրաւարար վճռի համաձայն, Միացեալ Հայաստանի ստեղծման մասին խօսք լինել չի կարող: Հայկական Հարցի վերջնական լուծումը նրանք տեսնում են ժողովրդավարական, բազմազգ Թուրքիայի տեսլականի շրջանակներում: Սա, անշուշտ այն առանցքային թեման է, որը պահանջում է երկարատեւ, բարդ եւ անկասկած ցաւօտ երկխօսութիւն հայութեան եւ թուրք առաջադէմ մտաւորականութեան միջեւ: Եւ հէնց այս թեման է, որ երկար ժամանակի վրայ պէտք է դառնայ մեր հիմնական նպատակը:
Այդուհանդերձ, պետք է արձանագրենք, որ թուրքական հասարակութեան մօտ հետզհետէ աւելի են շատանում մարդիկ ովքեր կարծում են, թէ աւելի ճիշդ կը լինի, որ Թուրքիան ճանաչի Հայոց Ցեղասպանութիւնը, ներողութիւն խնդրի եւ դրանով ձերբազատի իր իսկ քաղաքականութեան պատանդը լինելուց: Սա ինչ խօսք, թուրք առաջադէմ մտաւորականութեան անմիջական ջանքերի եւ տաժանակիր աշխատանքի արդիւնք է: Միեւնոյն ժամանակ, կարեւոր է նկատել, որ իրենց պատմութեան հետ առերեսուելու պատրաստ թուրքերի թիւը չափազանց փոքր է Թուրքիայում: Փոքրաթիւ մտաւորականութիւնը միայն Թուրքիայում հասարակական կարծիք փոխել չի կարող: Եւ հէնց այս փաստից ելնելով էլ, ներկայ պահին մենք պէտք է սահմանափակենք մեր ակնկալիքները թուրք առաջադէմ մտաւորականութիւնից: Աւելորդ պահանջների առաջադրումը կարող է հակառակ ազդեցութիւն ունենալ՝ իր անդառնալի հետեւանքներով:
Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման, ինչպէս նաեւ ներթուրքական օրակարգի այլ հարցերի իրագործման շնորհիւ, Թուրքիայի ժողովրդավարացումն այն կարեւոր նպատակն է, որն անմիջականօրէն բխում է Հայ Դատի լուծման հետ կապուած մեր ռազմավարական եւ մարտավարական շահերից, ինչն էլ մեզ ստիպում է այս փուլում բաւարարուել միայն այդքանով, մնացեալը թողնելով ապագային:
Արամ Շահնազարեան
«Alikonline»ի Պատասխանատու-Խմբագիր
İlk yorum yapan siz olun