Արմեն (Օհանյան) Հայաստանցի
Գրող, Հայաստանի PEN կենտրոնի նախագահ
Վերջերս էլի ականջովս ընկավ հայ մանուկներին հոգեմաշ անող «մամայի՞դ ես շատ սիրում, թե՞ պապայիդ»-ը։ Տղեկը կրթա-դաստիարակչական մամլիչով դեռ չէր անցել ու չգիտեր հայեցի պատասխանը. «Մորս պաշտում եմ, հորս ենթարկվում»։
Էն, որ մայրը սրբություն է, գիտեն բոլորը՝ թե՛ քյառթը, թե՛ պոետը։ Էս մանչն էլ շուտով կիմանա, եթե երկրում փոխված իրավիճակը չհանգեցնի մշակութային հեղափոխության։ Երեխան հազիվ թե սրբության գծով ազգի պատասխանատու Մայր աթոռից ստույգ պատասխան ստանա։ (Ղուրանը, չի սեթևեթում, կոչ է անում մորը հորից շատ սիրել)։ Քահանայի փեշից էլ կախվի՝ շատ-շատ էս պատասխանը ստանա․ «Որդեակս, պահիր քո հօր պատուիրանքը, եւ քո մօր օրէնքը մի՛ մերժիր»։ Մոր օրենքը փողոցում կմեկնաբանվի իբրև մոր քֆուրին կուլ չգնալ, հոր պատվիրանը, ասենք՝ «Ինձ չես խղճում, մո՛րդ խղճա», կամ թե «էդ ո՞նց ես խոսում մորդ հետ, արա/աղչի», կարևոր չի։ Նման մի բան։
Անտեղի հարց է, պատասխանը՝ զուտ անձնական։ Արժի շուռ տալ ու դարձնել անանձնական. «Բա դո՞ւ, ազգ-բանակ, ո՞ւմ ես սիրում՝ ավելի շատ հո՞րդ, թե՞ մորդ»։ Հայտնի է, որ հոր հավակնորդ ազգս շատ ունի՝ սկսած Հայկից (կնոջ անունը կասե՞ս), վերջացրած՝ չասեմ ումով։ Իսկ մոր մասով մարդու մասին խոսք չկա։ Մայր հայրենիք, մայր Հայաստան, մայրենի ու մայր բնություն, շատ է ասվում, տակը մարդ չկա։ Անմայրանուն էս մշակույթում կա մի խզում, որ երևում է Թումանյանի պոեմներում: Էդ մասին՝ վերջում:
Թարմ օրինակ, թե ինչպես է մայր լինելու հանգամանքը անտեսվում, երբ օջախի կարգը հակադրվում է օրենքին։ Օպերայի աշխատակիցները, որ դիրքավորվում են որպես սուրբ բեմի նվիրյալներ կամ արվեստի մայր տաճարի քրմեր, իրենց տիրություն անող հոգևոր հորը կորցնելու ահից անարգում են փաստացի երկու երեխայի մայր Նազենի Ղարիբյանին՝ ծաղրի առարկա դարձնելով անգամ դիմացինի ճերմակած մազերը, որ մոր մասին լացակումած երգերում շատ է հիշատակվում։ Սուրբ մայրն էս համատեքսում Օպերան է, ոչ թե հողեղեն Նազենի Ղարիբյանը։ Պետպաշտոնյային «մայրիկ ջան» չես ասի, գողական տղա էլ չունի, որ մորն անպատվողների ականջները հերթով ձգի, ուրեմն կարելի է լեզվին տալ։ Պետությունն ու օրենքը՝ հեչ, սուրբ օջախը՝ մեջ։ Մի կողմ թողնենք, որ քաղաքական թիմը բերանը ջուր առած հետևում էր մի բաժակ ջրում ծավալված էս փոթորկին, մինչև բանը հասավ դիվանբաշուն։ Ախտորոշումը մեկն է. մայրամեծար մշակույթը կույր է։
Ունենք՝ ինչ ունենք։ Ազգայինը մորը սրբացրել ու ստրկացրել է, իսկ աշխարհիկ պետությունն իր մայրության ու գեղեցկության տոնը հիմնել է եկեղեցական ավանդույթի վրա, որտեղ պաշտանմունքը գերակա է իրավունքի նկատմամբ, հավատամքը՝ օրենքի, հոգու պարտքը՝ ազատ կամքի, նախապաշարմունքը՝ լայնախոհ մտքի, և էդպես շարունակ։ Չի իմացվի՝ ով է ում արջի ծառայություն մատուցել, ազգային համարվող եկեղեցին՝ ազգային պետությա՞նը, թե՞ հակառակը։ Մի կողմից անաստվածության 70 տարուց հետո Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցին էդպես էլ չթարգեց իրեն պետության փոխարինիչի տեղ դնել և հավակնում է լինել առնվազն Հինգերորդ իշխանություն, մյուս կողմից՝ Երրորդ հանրապետությունը ինքն է խրախուսել էս վարքագիծը՝ ստեղծելով «կայսրինը՝ Աստծուն, և Աստծունը՝ կայսեր» խառնաշփոթը։ Ինչևիցե, երկուստեք խնդիրներ կան «մայրության և գեղեցկության» հանրապետական և կրոնապետական ընկալումներում։ Պարզ օրինակ․ Վերածննդից առայսօր ի՜նչ կա ավելի գեղեցիկ, քան Միածնին կրծքով կերակրող Տիրամայրը։ Բայց արի ու տես, որ հայ առաքելականների նամուսով Աստվածածինն իր սրբապատկերներում հրաժարվում է մանուկ Հիսուսին ծիծ տալուց։ Պատկեր, որ հանգիստ կարող էր լինել նորակառույց հարյուրավոր եկեղեցիների պատերին, ու թերևս ջնջված լիներ ողջ հանրային տեսադաշտից, թե չլիներ աննամուս Սովետը։ Էսօր հանրային վայրում կերակրող մորը դեռ թարս են նայում։
Էսպես եղավ։ Սովետից հետո նոր պետական տոնացույցերը կազվեցին հիմնականում դրան նախորդած պետության կամ եկեղեցական տոների, երբեմն միջազգային օրերի տրամաբանությամբ։ Մայրերի օրը եկավ փոխարինելու մարտի 8-ը։ Ոմանք անմիջապես վերադարձան իրենց նախախորհրդային տոնացույցին (Լատվիա, Լիտվա) կամ սահմանեցին նոր օր (Վրաստանում 1991-ից մարտի 3-ը մոր օրն է)։ Քանի որ Հայաստանի առաջին հանրապետությունը չուներ ո՛չ կանանց, ո՛չ էլ մայրերին նվիրված օր, նորանկախ պետությունը դա փոխառեց եկեղեցուց։ Ապրիլի 7-ը՝ Տիրամոր ավետման օրը, 1994-ին սահմանվեց իբրև մայրության և գեղեցկության տոն։ Բելառուսը նույնպես մոր օրը կապեց եկեղեցական ավանդույթի հետ (1996-ից սկսած՝ նշվում է հոկտեմբերի 14-ին)։ Ի վերջո, էս առումով գրեթե բոլորն էլ հայտնվեցին իրենց մոր փորում, անգամ Ղրղզստանը (2012-ից նշվում է մայիսի 19-ին)։
2000-ականներից, ոչ թե կանանց միջազգային օրվա պաթոսով, այլ սովետաբաղձության ալիքի վրա մարտի 8-ը գրեթե ամենուրեք վերականգնվեց։ Եղավ՝ ինչ եղավ: Նախկինում ոչ աշխատանքային ապրիլի 7-ը կորցրեց իր հանգստյան օրվա արտոնությունը, փոխարենը տղամարդկանց կլոր տարուց կանանց «հատկացվեց» միամսյակ, որի սկիզբն ու վերջը իմացվում են, մեջը բան չկա։
«Մայրություն», «գեղեցկություն» վերացականության մեջ կորավ կոնկրետ մայրը։
Անհատապաշտ ամերիկացիք չեն լղոզել օրվա խորհուրդը, ամեն մեկն իր մոր օրն է նշում, ոչ թե ընդհանրապես մայրության։ Էս հարցում շատ հետևողական է եղել տոնի հիմնադիր Աննա Ջեյվիսը, որպեսզի ձևակերպումը չլինի հոգնակի «մայրերով» կամ վերացական «մայրությամբ»։ Օրն էնքան թափով շուկայականցվեց, որ Աննան փոշմանեց իր արածի համար, սկսեց պայքարել, որ անվանվեր ճանաչվի, անգամ կալանավորվեց էս առիթով բողոքի ցույց անելիս։ Մահացավ ծերանոցում, որտեղ նրա կացության ծախսերը հոգում էին բացիկ ու ծաղիկ վաճառող երախտապարտները։ Ու էդպես էլ չմայրացավ։
Ինչևիցե, տոնը համաշխարհայնացվել է հենց ամերիկյան հովերով։ Ծեսը պարզից էլ պարզ է՝ ծաղիկներ (սպիտակ մեխակ մայրիկին, կարմիրը՝ նրա հիշատակին), բացիկ, քաղցրավենիք, օրվա հերոսուհուն անկողնում մատուցվող նախաճաշ (Նորվեգիա, Բելգիա, Նոր Զելանդիա) կամ ընտանեկան ընթրիք։ Տեղայնացվել է տարբեր կերպ, ասենք, Անգլիայում մայր եկեղեցու օրվա հետ է համադրվել, երբ հեռվում ուսանող կամ աշխատող մարդիկ այցելում էին իրենց ծննդավայրեր։ Չխորանանք։ Մերն ուրիշ է, մերն անուշ է, մենք արեցինք հայավարի, որ հանկարծ ինքներս մեր աչքին օտարամոլ չերևանք։ Հարց չկա։ Բա ուրի՞շ, ի՞նչ կա-չկա։
Կար-չկար մի ազգերի հայր կար, որ համատեղության կարգով մեզ էլ էր հերություն անում, ավելի ճիշտ՝ հերներս անիծում էր։ Մեռավ, թափուր պատվանդանին տեղ բացվեց ազգի մոր համար։ Էդպես ծնվեց Մայր Հայաստանն իբրև արձան (տեղադրվել է 1967-ին), նաև որպես գրավոր հուշարձան («Հուշարձան մայրիկիս», Շիրազ, 1968, և այլք նույն գծի մեջ): Կոմունիզմի ընթացքին ուղեկից ազգային զարթոնքը նման էր մթի մեջ մոմ պահող էն սպասուհուն, որին տիրուհին թույլ էր տվել իր առջևից գնալ։ Ձևով ազգային, բովանդակությամբ սոցիալիստական մայր Հայաստանը զարմանալիորեն դիմացկուն և երկարակյաց դուրս եկավ։ Բանն այն է, որ Սովետը պաշտոնապես ճանաչում էր մորն իբրև բազմակի հերոս։ Նախ հեղափոխական (դեռ Գորկու «Մորից» սկսած՝ գլխավոր հերոս է որդու կարմիր գործը շարունակող հեղափոխականի մայրը), հետո պատերազմի, աշխատանքի, իսկ Հայրենականի առաջացրած ժողովրդագրական ճգնաժամի բերումով կոմունիզմի սուպերարգանդը դարձավ հերոս մայրը։ Բարձրագույն «հերոս մայր» կոչումը (мать-героиня) շնորհվում էր տասը և ավելի երեխա ունեցող բազմազավակներին։ (Մերօրյա Հայաստանում «Ծնողական փառքի մեդալը» մորը հորից չի տարբերում։ Պետական պարգևներն առանձին ցավոտ թեմա են, հատկապես սովետահոդ կոչումները, այլապես հարց չկա, Ֆրանսիան էլ է պետական մակարդակով մայրերին շքանշանով պատվում և էս հարցում ուղղակի օրինակելի է)։
Արցախյան պատերազմին մասնակից կանանցից ոչ մեկին էդպես էլ չշնորհվեց ազգային հերոսի կոչում, իսկ սևազգեստ մյուս մայրերը, որոնց որդիները բանակի անառողջ բարքերի զոհեր են, մնացին անանուն
Քանի որ խորհրդային գաղափարաբանությամբ հերոսականացված, իսկ ազգայինով սրբագործված կերպարն ամբողջական էր, քարացած և չխնդրականացվող, մայրը մասնատվում էր մաս-մաս գովերգվելու համար, հիմնականում ձեռքերը (ինչե՜ր ասես, որ չեն արել), աչքերը (ինչե՜ր ասես, որ չեն տեսել) և ի՛նչ խոսք, սիրտը։ Մայրն անքննելի է, որդին կարող է քննադատվել, եթե կոտրի նրա սիրտը կամ հանի տա սիրած աղջկան (Իսահակյանի «Մոր սիրտը»,1957-ի համանուն ֆիլմը և այլն): Վեհացման մեդալյոնի հակառակ երեսին չարագույժ պատկերներ են՝ խորթ մայրեր, սկեսուր մայրիկներ, զոքանչներ և այլն։ (Ի դեպ, բացարձակ անընդունելի է «խորթ մայր» հասկացության կիրառումը ՀՀ ընտանեկան օրենսգրքում (տե՛ս հոդ․ 55 և 85), որը կառաջարկեի փոխարինել «կրկնամայր» բառով. թող Լեզվի կոմիտեն ավելի լավ տարբերակ առաջարկի)։
Հետո 88-ն էր։ Սիլվա Կապուտիկյանին չհաջողվեց ստանձնել ազգի մոր դերը։ Երկիրը հիմնադիր մայր չունեցավ։ Աղետը ստիպեց վերանայել Տիրամոր կերպարը (մի տղան, թեկուզ Աստված լինի, քիչ է)։ Սպիտակի տիրամայրը՝ Մարինե Նուրոյանը, իր երեք դուստրերով առկայծեց իբրև փլուզմանը հաջորդող վերածննդի խորհրդանիշ (տե՛ս Մխիթար Խաչատրյանի լուսանկարը)։ Վերահաս պատերազմը պարտադրեց իր օրենքները։ Հերոս մայրը փոխարինվեց հերոսի սևազգեստ մորով։ Ի տարբերություն ազգային-ազատագրական կամ ֆիդայական պայքարի մասնակից Սոսե մայրիկի՝ նորանկախ Հայաստանի ազգային առասպելում կենտրոնական դարձավ Գրետա մայրիկի կերպարը։ Հարկ է նշել, որ Արցախյան պատերազմին մասնակից կանանցից ոչ մեկին էդպես էլ չշնորհվեց ազգային հերոսի կոչում, իսկ սևազգեստ մյուս մայրերը, որոնց որդիները բանակի անառողջ բարքերի զոհեր են, մնացին անանուն։
Բազմազավակ միայնակ մայրը, որ տասը երեխա է բերել, տասն էլ՝ տարբեր տղամարդուց, պետության ու ժողովրդի աչքերում հերո՞ս է, թե՞ բոզ
Մեծ պատումի և հավաքական կերպարների դարավերջին Հայաստանը կանգնեց ժողովրդագրական լուրջ խնդրի առաջ՝ «վա՛խ, մամա ջան» կանչելով։ Նատալիստական քաղաքականությունը դարձավ օրվա հրամայական։ Բազմացե՛ք, Աստվածաշնչին ձայնակցեց պետությունը, որովհետև բանակին՝ զինվոր, տնտեսությանն էժան աշխատուժ է պետք։ Տղերքը պարտադիր զորակոչվում են բանակ, աղջիկները՝ ծնարան։ Ասեց, գործին խղճուկ նպաստով նպաստեց, ձեռքերը լվաց, ու ինքն իրեն չհարցրեց, ասենք, բազմազավակ միայնակ մայրը, որ տասը երեխա է բերել, տասն էլ՝ տարբեր տղամարդուց, պետության ու ժողովրդի աչքերում հերո՞ս է, թե՞ բոզ։ Իսկ եթե տասին էլ ունեցել է արհեստական բեղմնավորմամբ, արժանի՞ է «Ծնողական փառքի մեդալի»։ Իսկ եթե հնդիկ ուսանողից շատ չէ՝ մի քառյակ ՀՀ հպարտ սևուկ-սիրուն քաղաքացի է ունեցել, լրատվամիջոցները սովորականի պես կցնծա՞ն էս առիթով, ամա՜ն, բա հարևաններն ի՞նչ կասեն։ Իսկ եթե առյուծածին լեսբի է, կդադարի՞ սուրբ մայր լինել։ Եվ ո՞նց ազգը բազմանա, եթե խոպանչին երկու կոպեկի հետ բուռ-բուռ սեռավարակ է ներկրում, իսկ գյուղացի կինն ամաչում է ոտքերը բացել բժշկի առաջ։ Գարդասի՞լ, ինչի՞ համար, գարուն էր չեկած ամառ։ Հազար ու մի հարց մնացել է բաց։
Վարչապետը խոսում է մեր ժամանակների տարբեր հերոսներից, այդ թվում՝ մայրերից, որոնց դերը վճռորոշ էր Սիրո և Համերաշխության հեղափոխության ընթացքում։ Սիրո հեղափոխությունը մոր վերածնունդ է։ Նոր սերունդը չծվարեց տուն կանչող մոր փեշի տակ, կտրեց նրան խոհանոցից ու բերեց հրապարակ, ետ դեպի հանրային կյանք։ Ինչպես նկարագրում է իմ լավ ընկեր Շագա Յուզբաշյանը․ «Երեխեքը դուրս եկան փողոց փակելու, մայրերը՝ տունուտեղ թողած նրանց հետևից, որ մի վատ բան չպատահի, ապա բանուգործ թողած հայրերը, որ մի վատ բան չպատահի, ու պատահեց մի լավ բան»։
Ինչ-որ առումով հեղափոխությունը մոր վերածնունդ է նաև անձամբ Փաշինյանի համար։ Ենթադրելի է, որ մոր վաղաժամ մահը պատանեկան տարիքում ծնել է նրա հոգում սրված անարդարության զգացողություն, որ հանգեցրել է ըմբոստության։ Անձնական ողբերգության հաղթահարումը տեղի է ունենում չպարպված որդիական սերն անարդարության զոհ դարձած ժողովրդի նկատմամբ արտահայտելով։ Ժողովրդի փոխադարձ սերը նրան թույլ է տալիս շարունակել չհամակերպվել, իսկ խորթացումը՝ կճնշի հոգեպես։ Նա ի զորու չէ չսիրված առաջնորդ լինել, հետևապես դատապարտված է լինել ժողովրդահաճո։ Ժողովրդի ծոցում Փաշինյանը մոր գրկում է, և հակառակը՝ ժողովուրդն ընկալում է նրան իբրև իր ծոցից ելած մեկը։ Թող էս սերը չմարի՝ առնվազն հինգ տարի։
Գարուն է, #Թումանյան150 է։ Կարելի է քայլ անել ու վերջապես քաղաքական բովանդակություն հաղորդել ապրիլի 7-ին։ Ասենք, վավերացնել ՄԱԿ-ի Աշխատանքի միջազգային կազմակերպության «Մայրության պաշտպանության կոնվենցիան» (հ․ 183)։ Կամ նման մի բան։ Ի վերջո, պատմական պահ է Թումանյանի մատնանշած խզումը հաղթահարելու համար։
Թումանյանի գործերում մայրեր շատ կան, բայց պոեմներում մոր ազգային, էսպես ասած, հավաքական կերպար չկա։ Պոետին երազում այցի եկած մաքին կամ ձագին կորցրած մայր ծիծեռը չեն սահմանում ազգային կերպը, այլ բացահայտում են մոր բնույթը։
Թումանյանի պոեմներից երեքը՝ «Մարոն», «Անուշը» և «Մեհրին», անուղղակիորեն ցույց են տալիս երջանիկ մայրության անհնարինությունը նախամոդեռն հասարակության մեջ։ Միայն այս երեքն են կնոջը բերում առաջին պլան և վերնագրված են հերոսուհիների անուններով: Բռնությունն անզավակ է ու մահաբեր: Թե՛ մանկահասակ Մարոն, թե՛ «տարած, ետ բերած» Անուշը, թե՛ նորահարս Մեհրին չեն մայրանում, մահանում են։
Մարոն բոլորիս լացացնելով գնաց, բայց վաղահաս ամուսնության, սեռական դաստիարակության և էս շարքից լիքը հարցեր մնացին դարով օդում առկախված։ Նույնը նահապետական բարքերի ու սնոտիապաշտության զոհ Անուշի դեպքում է։ Ընտանեկան բռնության, կնոջ ազատ կամարտահայտման, նախամուսնական սեռական կապի խնդիրներն առկա են։ Երրորդը Մեհրին է: Նորահարսին սիրում է ամուսինը, նաև՝ սկեսրայրը (սկեսուր չունի, և հայ ընտանեկան դրամայի էս մի հանրահայտ սուր անկյունն ի սկզբանե ջնջված է), բայց կան սոցիալական անարդարություն և ազգամիջյան թշնամանք:
Էսօր էլ կան և՛ թշնամանքը, և՛ մարդուն պանդուխտ դարձնող աղքատությունը, իսկ խոպանչու կին կանաչ այրու կերպարը վիճակագրորեն հավաքական է։ 21-րդ դարում էս կերպարների արդիականությունը սպանիչ է։ Ի՞նչ անել։
Առնվազն չբռնանալ։ Նոր Հայաստանը կարող է չանցնել Մայր Հայաստանի թրի տակով, քանի որ ավելի պայծառ ու կենդանի կերպարներ ունի՝ հանձինս փողոց փակող մոր և մանկան անզեն երթի մասնակցիցների՝ անուն առ անուն։ Մայրամեծար մշակույթը միայն սրբազերծվելով կարող է մարդկայնանալ, պոկել մորը սնապարծության ճիրաններից ու վերադարձնել նրան ամպի չափ սիրող մանկանը։
Մայրիկ, ես սիրում եմ քեզ…
İlk yorum yapan siz olun