ԴՈԿՏ. ՀՐԱՅՐ ՃԷՊԷՃԵԱՆ
Կեդրոնական Եւրոպայի հայկական ներկայութիւնը ունի իւրայատկութիւններ: Հայկական Սփիւռքը այս երկիրներուն մէջ կազմաւորուած է միջին դարերէն սկսեալ: Այս իմաստով, հայկական իրականութիւնը այս շրջաններուն մէջ եղած է «հին», իսկ «նո՞ր»ը՝ Ցեղասպանութենէն ետք ճողոպրած հայորդիներ, որոնք հասած են այս շրջանները: Իսկ վերջին տասնամեակներուն ասոնց վրայ կու գան աւելնալու Հայաստանէն ժամանած հայերը: Հայկական Սփիւռքի եւ գաղութներու կազմութիւնը կեդրոնական Եւրոպայի այս երկիրներուն մէջ որակուած են որպէս հին եւ նոր հայեր:
Յունուար 2019, Պուտափեշտ, Հունգարիա.- Դարձեալ գեղեցիկ քաղաք մը՝ աշխարհի շատ մը նոյնանման մայրաքաղաքներու մէջ, որոնք կու գան ստեղծելու սքանչացումի հոգեպարար տրամադրութիւն: Պուտափեշտի պարագային, կայ Տանիւպ գետը, որուն երկու կողմերը սփռուած են Պուտա եւ Փեշտ քաղաքները:
Ալեքս Աւանէսեան ծնած է Հունգարիա: Ան, այսպէս ըսած, գաղութի «ներկայացուցիչ» դէմքն է: «Ծնողքս Ցեղասպանութենէն ետք հասած են այս երկիրը», ըսաւ Ալեքսը՝ աւելցնելով. «Հայրս չէր գիտեր, թէ ուր ծնած է. մեծ խումբ մը որբերու հետ հասած է հոս: Իսկ մայրս Կեսարիայէն է: Հունգարիա հասած հայերը առաւելաբար եղած են Կեսարիայէն»:
Հին հայերը կորսնցուցած են իրենց ինքնութիւնը եւ լեզուն: «Կը գիտակցին, որ իրենց ընտանիքին մէջ տեղ մը հայկական ինքնութիւն կայ», ըսաւ Ալեքսը:
Ալեքսը լաւ հայերէն կը խօսի: Ան 1969ին մեկնած է Երեւան՝ իր ուսումը շարունակելու համար եւ մասնագիտացած է բեմադրութեան արուեստին մէջ: Վերադարձած է Պուտափեշտ եւ ստանձնած հունգարական հեռատեսիլի եւ ռատիօժամի պատասխանատու տնօրէնի հեղինակաւոր պաշտօնը: «Համայնավար վարչակարգի օրերուն միշտ ալ կը հետապնդուէի», ըսաւ Ալեքսը: Իսկ հետապնդո՞ւմը. ան ստանձնած էր քաղաքական լուրերու եւ անոր բաժինի սփռումի տեղակալի «զգայուն» պատասխանատուութիւնը:
Ալեքսի տունը եղած է հանդիպումներու վայր: Շատ մը հայ մտաւորականներ եւ գրողներ եւ արուեստագէտներ, որոնք այցելութեամբ՝ գտնուած են Հունգարիա, «անցած» են իր բնակարանէն: Ալեքսի բնակարանը «հայրենի տուն» է: Ասոր վրայ պէտք է աւելցնել, որ ան ամուսնացած է Երեւանէն Կարինէ Կարապետեանի հետ, որուն հայրը՝ Արծուիկը, եղած է «Սովետական Հայաստան» թերթի խմբագիրը:
Հունգարիան ալ անցած է համայնավար կարգավիճակէն դէպի Եւրոպական Միութիւն: Եւ այս իմաստով, 1994-1995 տարիներուն ստեղծուեցան եւ վաւերացուեցան տասներեք համայնքային փոքրամասնութիւններ՝ պետական ճանաչումով, ներառեալ հայկականը: Ալեքս Աւանէսեան եղած է «մղիչ ուժը» այս փոքրամասնութիւնները հիմնելուն մէջ:
Ալեքսին կեանքը «դադար» չէ տեսած մինչեւ այսօր: «1998ին հիմը դրինք հայկական ռատիօժամին», ըսաւ ան: «Մեզի շնորհեցին շաբաթական կէս ժամ հաղորդում-յայտագիր, եւ մենք գոհ ենք այս վիճակէն»:
Սօսի Սուսանեան կու գայ Հալէպէն: Երեւանի բանասիրական համալսարանէն վկայուելէն ետք վերադարձած է Հալէպ եւ նուիրուած ուսուցչական ասպարէզին: 2003ին եկած է Պուտափեշտ՝ կազմելու համար հայ ընտանիք մը, ամուսնանալով հալէպահայ Յարութիւն Տէտէեանի հետ: Սօսին ինք ստանձնած է ռատիօժամի պատասխանատուութիւնը եւ Ալեքսի ղեկավարութեան հետ հայ ձայնը կը սփռէ…
Իսկ Յարութի՞ւնը… Տասնինն տարեկանին ձգած է Հալէպը եւ մեկնած Երեւան՝ մասնագիտանալով որպէս ատամնաբուժ: Ապա ան անցած է Ֆրանսա՝ ուսումը կատարելագործելու համար, որմէ ետք՝ Հունգարիա: Սփիւռքահայ կեանքի մէկ լաւ ու ապրող օրինա՞կը… Մէկ ոստանէն մի՞ւսը… Բայց այս բոլորին մէջէն եւ մինչեւ այսօր Յարութիւնը կը փնտռէ Հալէպի մէջ սորված իր հայու արժէքի կեանքը եւ անոր ջերմութիւնը։ «Հոս չկայ այդ ջերմութիւնը», ըսաւ ան: Եւ երեւի այդ քանի մը ժամերը, երբ միասին եղանք, կարծէք գտաւ այն ջերմութիւնը, զոր կը փնտռէր տարիներէ ի վեր եւ չուզեց, որ այդ ժամերը ընդհատուին…
Ու դարձեալ Ալեքսը. այս անգամ իր մարտահրաւէրներով, որոնց մէջէն կ՛երեւին նաեւ իր ապրած յուսախաբութիւնները…
«Գաղութին թիւը հազիւ երեք հազար հոգի կը հաշուէ», ըսաւ ան: «Դժուար կ՛ըլլայ հայերը քաջալերել, որ մասնակցին ազգային կեանքին», շարունակեց ան: Այս անգամ՝ իմ մտորումներս. բայց արդեօք կա՞յ գաղութ, ուր դիւրին կարելի ըլլայ քաջալերել հայուն խանդավառ եւ մեծ մասնակցութիւն բերել ազգային կեանքին մէջ…
Պուտափեշտի մէջ կայ հայ կաթողիկէ եկեղեցի, որուն անդամները, այսպէս ըսած, հին հայերէ կը բաղկանան: Այս իմաստով ալ երեւի կորսնցուցա՞ծ է հայկական դրոշմը… «Մեզի պէտք է հայկական եկեղեցի, որպէսզի գաղութը աւելի լաւ կազմակերպուի եւ համախմբուի», ըսաւ Ալեքսը:
Բայց Ալեքսին «յուսախաբութիւնը» մղիչ ուժ դարձած է, որ ան անձնական մտայղացումներով եւ ջանքերով փորձէ հայը, անոր մշակոյթը եւ Ցեղասպանութիւնը ծանօթացնել տեղական շրջանակներուն, եւ մեկնելով իր պատասխանատուութիւններէն, պաշտօններէն ու պետական կապերէն՝ հիմը կրցած է դնել Հայկական մշակութային հիմնադրամին, որ մէկ կողմէ կը հրատարակէ հայերէն «Արմէնիա» ամսագիրը, բայց նաեւ հայ մշակոյթին, պատմութեան եւ գրականութեան նուիրուած շատ մը հրատարակութիւններ հունգարերէնով, ծանօթացնելու համար «հայ»ը տեղական միջավայրին։
Ու տակաւին կայ Պուտափեշտի մէջ Հայ մշակոյթի կեդրոնը: Քաղաքի կեդրոնական մասին մէջ, մուտքին՝ Եռագոյն ցցուն դրօշակով, կարծես կը մտնես պզտիկ Հայաստան…
Զապէլ Էրմոնէ-Մարթայեան ծնած է Թրանսիլվանիա, Ռումանիա, որ այժմ մաս կը կազմէ Հունգարիոյ տարածքին: Հայրը հայ է, իսկ մայրը՝ ռումանացի: «Մեծ ծնողներս քաջալերեցին զիս, որ հայերէն խօսիմ», ըսաւ երիտասարդ Զապէլը, որ ստանձնած է կեդրոնի վարիչի պաշտօնը: Բայց մեծ ծնողքին քաջալերանքը բաւարար չէ եղած: Ան հետեւած է Վենետիկի Մխիթարեաններու հայագիտական դասընթացքներուն եւ սորված է հայերէն գրել-կարդալ: Զապէլը արուեստագէտ հայուհին է, որ կը մշակէ ապակիի վրայ գծագրութիւն եւ մանրանկարչութիւն: «Օտարներուն եւ հունգարացիներուն կը փորձենք հայ մշակոյթը բացատրել եւ ներկայացնել», ըսաւ Զապէլը:
Զապէլը ապրող վկայութիւն մըն է այն ճշմարտութեան, որ «ուր կամք կայ, հոն կայ ելք»: Եւ եթէ ուզես, կրնաս սորվիլ մայրենիդ եւ ծանօթացնել ինքնութիւնդ շրջապատիդ:
Եւ դարձեալ Սօսին՝ «Երազային Հալէպի» աղջիկը, որուն մէջ զօրաւոր կերպով դարբնուած է մայրենին եւ ազգային ինքնութեան գիտակցութիւնը: Սօսիին համար հայը արժէք է, որ կարելի չէ սակարկել… Բայց կը գիտակցի նաեւ, որ այս ափերուն մէջ հայ զաւակ մեծցնելը բաւական դժուար առաքելութիւն է: Սօսին եւ Յարութիւնը ունին տասնհինգ տարեկան պատանի զաւակ մը՝ Նարեկը: Հունգարիա ծնած Նարեկը ունի շատ մը հարցումներ: «Բոլոր ընկերներս հունգարերէն կը խօսին, ես ինչո՞ւ հայերէն պիտի խօսիմ», ու տակաւին՝ «Ես հա՞յ եմ, թէ հունգարացի»:
Սօսին պահ մը փորձեց իր արցունքները «խեղդել» մեր խօսակցութեանը ընթացքին, բայց ան շարունակեց՝ ըսելով. «Ես արաբերէն սորվեցայ, հիմա տղաս հունգարերէն կը սորվի: Բայց ե՞րբ հայերէն պիտի սորվինք…»:
Նայելով Սօսիին եւ անոր աչքերուն՝ կրցայ տեսնել հայու արմատները, որուն հիմքերը շատ խորունկ էին: Սօսին չէ յուսահատած Նարեկին հայերէն սորվեցնելէ… Եւ ան երթը կը շարունակէ…
Ալեքսը եւ Կարինէն ունին երկու երիտասարդ դուստրեր, որոնք լաւ հայերէն կը խօսին: Անոնք այսօր ամուսնացած եւ կազմած են իրենց ընտանիքները: Կարինէն ինքնավստահ եւ հաստատ է. «Ես իմ զաւակներուս հայերէն սորվեցուցի: Հիմա իրենց կարգն է սորվեցնելու հայերէնը իրենց երեխաներուն»:
Հի՞ն, թէ՝ նոր հայեր… Հունգարիա՞, թէ այլ… Հայը իր սփիւռքահայ գոյապայքարին մէջ ունի կարեւոր առաքելութիւն եւ երեւի պարտականութիւն…
Հայերէն սորվեցնել:
Ես, դուն եւ բոլորս:
Հին, թէ նոր հայեր: Հայերէն սորվիլ եւ սորվեցնել: Հայութեամբ մեծնալ ու մեծցնել։
İlk yorum yapan siz olun