Անժելա Սարգսյան
Հուշարձանագետ, թուրքագետ
Կարսի պատմությունից
Կարսը միջնադարյան Հայաստանի մինչ օրս պահպանված քաղաքներից է: Այն գտնվում է համանուն Կարս գետի ափին (Ախուրյանի աջակողմյան վտակը), շրջապատված է բլրապատ բարեբեր դաշտերով, ծովի մակերևույթից 1850 մ բարձրության վրա:
Կարսն, իբրև բերդ կամ սովորական բնակավայր, գոյություն ուներ հնագույն ժամանակներից, թեպետ որպես բերդաքաղաք` մեր մատենագրության մեջ հիշատակվում է համեմատաբար ուշ: Կարս քաղաքի անունը կապվում է այդ կողմերում հնագույն ժամանակներում բնակվող ‹‹կարենիտներ›› ցեղանվան հետ: Այս մասին հիշատակված է Քսենոփոնի մոտ: Ժողովրդի կողմից ‹‹Կարս››-ն աղավաղվելով` դարձել է ‹‹Ղարս››:
Կարսը գտնվում էր Այրարատ աշխարհի Վանանդ գավառում, և նրա առաջին տերերը եղել են 4-րդ դարից հիշատակվող Վանանդի իշխանները: Ամենայն հավանականությամբ այն ի սկզբանե եղել է Վանանդի կենտրոնը, նրա գլխավոր բերդը, նախարարների աթոռանիստը:
Քաղաքի վաղ շրջանի պատմության վերաբերյալ գրավոր արժանահավատ աղբյուրներ գրեթե չկան, և հին քաղաքի տեղում չեն կատարվել նաև հնագիտական ուսումնասիրություններ: Կարսն առավել հայտնի է դարձել ավելի ուշ՝ սկսած 9-րդ դարից, երբ Հայաստանը թևակոխել է զարգացած ֆեոդալիզմի դարաշրջան: Սա այն շրջանն է, երբ երկրում սկսեցին հիմնվել տասնյակ նոր քաղաքներ, կամ նախկինում գոյություն ունեցող շատ բերդեր ու ամրոցներ՝ այդ թվում նաև Կարսը վերածվեցին քաղաքների: Վերջինս 9-րդ դարից հիշատակվում է իբրև բերդաքաղաք, իսկ 928 թվականին դառնում է Հայաստանի մայրաքաղաք[1]: Սակայն կարճ ժամանակ անց Աշոտ 3-րդ Ողորմած թագավորը Բագրատունյաց թագավորության մայրաքաղաք է հռչակում Անին: Կարսը մնում է որպես Բագրատունիների ռազմական կենտրոն, իսկ Աբաս թագավորի օրոք, դառնում է Բագրատունիների կրտսեր ճյուղի՝ Կարսի կամ Վանանդի ֆեոդալական փոքր թագավորության մայրաքաղաք[2]: 947 թվականին, այն բանից հետո, երբ կաթողիկոսական աթոռն Աղթամարից տեղափոխվում է Կարսից արևելք գտնվող Արգինայի Կաթողիկե տաճար, Կարսը դառնում է նաև հոգևոր կենտրոն (մինչ այդ արդեն սկսել էր կառուցվել Սուրբ Առաքելոց եկեղեցին), այն արագ աճում ու դառնում է խոշոր ու բարեկարգ քաղաք[3]:
Կարսի մեկդարյա թագավորության ընթացքում զարգացում են ապրել երկրագործությունը, անասնապահությունը, գինեգործությունը: Կարսը հայտնի էր նաև պղնձի, արծաթի, երկաթի, արճիճի, ինչպես նաև` աղի հանքերով, ինչի արդյունքում զարգացած էր նաև արհեստագործությունը: Կարսն առանձնահատուկ դեր ուներ նաև տարանցիկ առևտրի մեջ, ինչի մասին ստորև վկայում է նաև Արիստակես Լաստիվերտցին: Այսպիսով, քաղաքը հատկապես նշանակալից էր իր առևտրա-արհեստավորական կյանքով[4]:
Կարսի թագավորությունն անկում է ապրում 1065 թվականին: Գագիկ Աբասյան Բագրատունին, խուսափելով սելջուկների տիրապետությունից, իր տիրույթները թողնում է Բյուզանդիային՝ տարածքներ ստանալով Կապադովկիայում[5]: Նկարագրելով այս քաղաքի ավերումը սելջուկյան արշավանքների ժամանակ՝ 11-րդ դարի հայ մատենագիր Արիստակես Լաստիվերտցին վկայում է, որ վերջինս հարստացել էր ‹‹բազում ընչեղությամբ ի ծովէ և ցամաքէ ամբարեալ››: Լաստիվերտցու այս խոսքերը ակնհայտ կերպով ցույց են տալիս, որ Կարսի հարստացման աղբյուրը եղել է ծովային ու ցամաքային առևտուրը[6]:
1071 թվականին Մանազկերտի ճակատամարտում Բյուզանդական կայսրությունը, ծանր պարտություն կրելով, ստիված է լինում սելջուկներին զիջել մի շարք քաղաքներ ու գավառներ, որոնց թվում նաև` Կարսը: 1206-1207 թվականներին հայ-վրացական բանակը՝ Զաքարյան եղբայրների գլխավորությամբ, պաշարում է Կարսը: Վերջինս միացվում է Վրաստանին և հանձնվում Թամար թագուհու որդուն: Հետագայում, Լենկթեմուրն իր երկրորդ արշավանքի ժամանակ (1394թ.) գրավում է Կարսը[7]:
Կարս քաղաքի հատկանշական կառույցներից է Կարսի բերդը, որը հայ և օտար մատենագիրները 9-րդ դարից սկսած հիշատակում են ‹‹Ամրոցն Կարուց››, ‹‹Կարուց բերդ››, ‹‹Ամուրն Կարուց›› անուններով: Կարսի բերդը բազմիցս ավերվել է արևելքից արշաված քոչվորների պատճառով և թուրք-պարսկական պատերազմների հետևանքով: 15-րդ դարում այն գրավվում է օսմանցիների կողմից՝ արևելքում դառնալով կարևոր հենակետ:
19-րդ դարում արդեն Կարսը մեծ համբավ էր վայելում: Ռուս-թուրքական պատերազմների ժամանակ այն բազմիցս ձեռքից ձեռք է անցնում, իսկ 1877 թ. նոյեմբերի 6-ին գրավվում է հայազգի գեներալ Լազարևի կողմից ու դառնում Ռուսական կայսրության համանուն Կարսի մարզի կենտրոնը[8]:
19-րդ դարում Կարսն ուներ 18 եկեղեցի (Սուրբ Նշան, Սուրբ Աստվածածին, Սուրբ Առաքելոց, Սուրբ Գրիգոր, Սուրբ Մարիամ և այլն) և մի քանի մզկիթ, որոնց զգալի մասն ավերված ու լքված էր: Թուրքական լծից ազատագրվելուց հետո քաղաքում բավական աշխուժանում է կրթական գործը: 1880 թ. քաղաքում բացվում են տարրական արական և իգական ուսումնարաններ: 1909 թ-ից սկսում է գործել իգական գիմնազիան: Նշվածները ռուսական դպրոցներ էին: Դրանցից բացի` հայկական մի քանի եկեղեցիներին կից կային տարրական ուսումնարաններ: Այդպիսի ուսումնարան ուներ, օրինակ, Սուրբ Մարիամ եկեղեցին[9]:
Առաջին աշխարհամարտից հետո Կարսը դառնում է Հայաստանի նորաստեղծ Հանրապետության կարևոր քաղաքներից մեկը՝ Վանանդ գավառի կենտրոնը: Սակայն հանրապետությունն անկում է ապրում, իսկ քաղաքը 1918 թ. մարտի 3-ի Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագրով կրկին թուրքերին է անցնում[10]:
1921 թ. հոկտեմբերի 13-ին ստորագրվում է Կարսի պայմանագիրը: Այն գրեթե նույնությամբ կրկնում էր 1921 թ. մարտի 16-ին կնքված Մոսկվայի ռուս–թուրքական (այն ստորագրվել է առանց Հայաստանի ներկայացուցչի մասնակցության) պայմանագրի դրույթները: Այսպիսով Կարսի մարզն ու Սուրմալուի գավառը անցնում են Թուրքիային[11]: Այսօր Կարս քաղաքում կարելի է տեսնել այն վագոնը, որտեղ ստորագրվել է Կարսի՝ մեզ համար տխրահռչակ պայմանագիրը:
Կարսի կառուցվածքը
Կարսը տիպիկ քաղաք–ամրոց էր ՝ բաղկացած միջնաբերդից, շահաստանից (երկուսն էլ պաշտպանված էին պարիսպներով) ու արվարձաններից, ինչպես նաև պաշտպանական կառույցներից (պարիսպներ, խանդակներ, գաղտնուղիներ): Պաշտպանական նկատառումներով քաղաքը հիմնադրվել է ընդարձակ սարահարթի վրա և հյուսիսից, արևմուտքից ու հարավ-արևմուտքից պաշտպանված է տարբեր բարձրության լեռնապարերով: Սարահարթի հյուսիս-արևմտյան անկյունում մոտ 800 մ երկարությամբ ձգվում է մի բարձրադիր ժայռազանգված: Դրա վրա էլ ստեղծվել է Կարսի բերդը, որը տարածքի ընտրությամբ և հավելյալ պաշտպանական կառուցվածքներով Հայաստանի ամենաանառիկ բերդերից մեկն էր ու կանգուն է առ այսօր[12]:
Հետագայում, 9-13-րդ դարերում հենց այդ բերդի շուրջն էլ ծավալվում է քաղաքը, իսկ բերդը մնում է իբրև միջնաբերդ: Արդեն թուրքական տիրապետության ընթացքում, Կարսի հայկական հին բերդը շարքից դուրս է գալիս: Թուրք բռնակալները պաշտպանական նոր կառույցներով պարբերաբար ամրացնում են այն: Համաձայն թուրք պատմիչ Փեչևիի վկայության` Կարսի բերդը հիմնովին վերակառուցվում է 1578 թվականին: Հետագայում ամրակայման աշխատանքները շարունակվում են այն աստիճանի, որ Կարսը, որպես ամրություն, 19-րդ դարի կեսերին համարվում էր Վերդենին (Ֆրանսիա) հավասար հռչակ ունեցող բերդ: Կարսի բերդն ուներ կրկնակի պարիսպներ՝ 26 աշտարակներով, որոնցից 17-ը գտնվում էին հարավային կողմում, իսկ 9-ը` արևմտյան: Քաղաքի չորս անկյունների աշտարակները մյուսներից ավելի մեծ էին ու բարձր: Պարիսպների բարձրությունը 10-12 մ էր, պատերի լայնությունը՝ 1,5 մ, բերդի ընդհանուր երկարությունը 1000 մ էր, լայնութունը՝ 500մ: Ջրով լեցուն խանդակներն ու արհեստական լճերը մեծացնում էին հարավային պարսպի անմատչելիությունը: Կարսի բերդի ողջ համալիրում երբեմն տեղավորվում էր 30000-40000 զինվոր: Բերդի ամրություններն ու մյուս կառույցները շարվել են անմշակ քարերով, բայց ամուր են, բարձր ու գեղեցիկ[13]:
Բուն միջնաբերդը տեղադրված էր Կարս գետի աջակողմյան ժայռի վրա: Ամենայն հավանականությամբ միջնաբերդը, որը շրջապատված էր կրկնակի պարիսպներով, համապատասխանում է հին հայկական բերդին, իսկ բերդը կառուցվել է ավելի ուշ՝ թուրքական տիրապետության շրջանում և կցվել առաջինին: Նախքան թուրքական լծից ազատագրվելը Կարսի բերդը բնակեցված էր բացառապես թուրքերով և բաժանված 17 թաղերի (‹‹mahalle››, մահալլե)[14]:
Միջնաբերդի աշտարականման դղյակի տակից անցնում էր գաղտնուղին, որը կիրճի խիստ թեք լանջով հասնում էր մինչև Կարուց գետը: Դղյակի շուրջը դասավորված էր միջնաբերդի տարբեր բնույթի շինությունները:
Շահաստանը ևս միջնադարյան քաղաքների բաղկացուցիչ մասն էր կազմում, որտեղ կենտրոնացած էր ողջ գործարար կյանքը: Կարսում շահաստանը կամ Հին քաղաքը` մոտ 30 հա տարածությամբ, փռված էր ժայռազանգվածի հարավային փեշին և բոլոր կողմերից շրջապատված քարե հզոր կրկնապարիսպներով: Դրանց կազմում կային բազմաթիվ բուրգեր (հատակագծում` կլոր և ուղղանկյուն): Պարիսպների մեջ բացվում էին չորս դարպասներ (մեկը՝ արևելյան, երկուսը՝ հարավային, մեկը արևմտյան պատերում): Ներսի պարսպի ուղղանկյուն և կիսաշրջան բուրգերը բավականաչափ խիտ էին դասավորված (10-12մ հեռավորությամբ)` մեծացնելով նրա պաշտպանական նշանակությունը:[15]
Քաղաքային պարիսպներից դուրս, բոլոր կողմերում՝ բացի հյուսիսայինից, տեղաբաշխված էին մեծ ու փոքր արվարձաններ, որոնց ընդհանուր թիվը հասնում էր 10-ի: Դրանցից էին ‹‹Օրթա-Կապու›› (Orta Kapı), ‹‹Սու-Կապու›› (Su Kapı ), ‹‹Բայրամ-փաշա›› (Bayram Paşa), ‹‹Թիմուր փաշա›› (Timur Paşa) արվարձանները և այլն: Դրանցից ամենակարևորը ‹‹Օրթա-Կապու›› կոչված հարավային արվարձանն էր, ամենամեծ ու ամենահարմարավետը Նոր Կարսի կառուցապատման համար[16]: Այն գտնվում էր միջնաբերդից հարավ ընկած հարթավայրում: Ռուսաստանին միացվելուց հետո այս արվարձանը հիմնովին վերակառուցվում է: Դրան նպաստում է այն, որ գրավվելուց մեկ տարի անց՝ 1878 թվականի հունիսին, հրդեհի պատճառով այն համարյա ամբողջովին այրվում է: ‹‹Բայրամ-փաշա›› արվարձանը առաջացել էր միջնադարյան Կարսի քաղաքապարիսպներից դուրս, նրա արևելյան դարպասի մոտ, Կարս-Ալեքսանդրապոլ (այժմյան Գյումրի) խճուղային ճանապարհի ուղղությամբ: Հայերով բնակեցված ‹‹Սու-Կապու›› կամ «Ջրի դուռ» և հայկական (բերդի հարավ-արևմտյան փեշերին) արվարձանները տեղաբաշխված էին դեպի գետն իջնող աջափնյա թեք տարածքի վրա: Նույն կողմում, փոքր–ինչ հարավ գտնվում էր ‹‹Թիմուր փաշա›› արվարձանը, որն իր անունը ժառանգել էր ժամանակին այնտեղ գտնվող ամրոցիկի անունից: Մի քանի ոչ մեծ արվարձաններ տեղաբաշխված էին գետի ձախ ափին[17]:
Քաղաքի տարբեր մասերն իրար էին կապվում Կարս գետի վրա կառուցված չորս կամուրջների շնորհիվ: Դրանցից մեկը ավերվել է 1880 թվականին, իսկ հին շուկայի մոտ գտնվող Փայտաշեն կամուրջը կամ Մազլումի կամուրջը շարքից դուրս է եկել 1891 թվականին: Մետաղյա կամուրջը կամ Միքայելյան կամուրջը կառուցվել է 1899 թվականին:
Կարսի Քարե կամուրջը (Taş Köprü, Karahanoğlu Köprüsü) կամ, ինչպես առավել հայտնի է, Վարդանի կամուրջը կառուցվել է 10-րդ դարում Կարս գետի վրա[18]: Այս եռաչք կառույցը միջնադարում ծառայել է հաղորդակցության և բեռների փոխադրման համար: Բազալտ քարից կառուցված այս կամուրջը Կարս ժամանող զբոսաշրջիկների պարտադիր այցելության վայրերից է: Կամուրջը քաղաքի հին թաղամասերը կապել է Կարսի բերդի և Առաքելոց եկեղեցու հետ: Քարե կամուրջն անվանել են նաև Վարդանի կամուրջ: Ըստ ավանդության կամրջի տակ չարքեր են եղել, ինչն էլ վախեցրել է մարդկանց, և քահանան ասել է` երբ մարդիկ կանչեն Վարդանին, չարքերը կհեռանան:
Կարսի Սուրբ Առաքելոց եկեղեցին
Կարսի կարևորագույն հուշարձաններից է վերջինիս այցեքարտը համարվող Սուրբ Առաքելոց կամ Տասներկու առաքյալների եկեղեցին, որը կառուցվել է Աբաս Բագրատունի թագավորի օրոք` 930-940-ական թվականներին: Սուրբ Առաքելոց եկեղեցին կենտրոնագմբեթ կառույց է, Թմբուկն արտաքուստ 12 նիստանի է, զարդարված զույգ որմնասյուներին հիմնվող քանդակազարդ կամարաշարով: Նիստերի հատման կողերին, կամարաշարի անկյուններից վեր մարդու կերպարանքով բարձրաքանդակներն են, որոնք պատկերում են տասներկու առաքյաներին: Մեծ ու փառահեղ այս կառույցը ներկայում վերածված է մզկիթի, իսկ առաջին անգամ այն մզկիթի է վերածվել 1579 թվականին[19]: Թեպետ թուրքական «Սաբահ» օրաթերթի կայքում տեղեկություն է հանդիպում նաև, թե Սուրբ Առաքելոցն առաջին անգամ մզկիթի է վերածվել 1064 թվականին՝ վերանվանվելով Քյումբեթ ջամի (‹‹Kümbet Camii›› գմբեթավոր մզկիթ)[20]: Արդեն 1880-ականներին, Ռուսական կայսրության իշխանության տակ գտնվելով, եկեղեցին դարձել է ռուսական ուղղափառ եկեղեցի: Քեմալականների օրոք եկեղեցին երկար ժամանակ լքված է եղել և ծառայել որպես խոտի ամբար: 1963 թ. այն դարձել է թանգարան, իսկ 1988 թվականից կրկին մզկիթի է վերածվել[21]:
Հազարամյակը բոլորած այս կառույցը ճարտարապետական փոփոխության գրեթե չի ենթարկվել: Եկեղեցու պատերն առ այսօր զարդարում են արքայական զինանշանը, խաչերն ու առաքյալների պատկերները: Փոխարենը բացակայում է գմբեթի խաչը, ինչն ամենակարևորն է, և ինչի հետևանքով Կարսի Առաքելոցը կորցրել է իր բովանդակային նշանակությունը:
Կարսեցի Չարենցը
Հայ մեծանուն բանաստեղծ Եղիշե Չարենցը իր հայրենի քաղաքին նվիրված ‹‹Երկիր Նաիրի›› վեպում այսպես է նկարագրում Կարսը. ‹‹Առաքելոց եկեղեցին ամենամեծ ու ամենանվիրական հրաշալիքն է, զարդն է, զարմանքն է այդ հնամյա քաղաքի, և բացի նրանից չկա մի ուրիշ ավելի հմայիչ զարմանք քաղաքացիների համար: Ինչ-որ է հոգին մարմնի նկատմամբ, ինչ–որ է ուղեղը, աչքը կամ սիրտը՝ մարդու կազմվածքում–նույնն է Առաքելոց եկեղեցին նաիրյան այդ քաղաքում: … Նա թողնում է նստած վարդապետի տպավորություն: Քարե ծեր մի վարդապետ է կարծես, նստել է բլուրի լանջին ու մնացել նստած-դարեր, ու կմնա նստած, քանի դեռ կա աշխարհը և անհուն աշխարհում– երկիր Նաիրին››[22]:
Կարսում է գտնվում նաև Եղիշե Չարենցի տունը, որից միայն կիսավեր պատերն են մնացել: Այն կարևոր այցելության վայրերից մեկն է այստեղ:
Կարսը նկարագրելիս հարկ է նշել Կարս և Գյումրի քաղաքների նմանությունը, ինչի արդյունքում հաճախ կարող ենք հանդիպել ‹‹քույր քաղաքներ›› արտահայտությանը:
Միջնադարյան Հայաստանի առ այսօր կանգուն մնացած այս քաղաքը ներկայում իր վրա է կրում դարերի հետքը՝ մեկտեղելով թե′ ռուսական, թե′ թուրքական և թե′ հետզհետե նվազող հայկական մշակութային, պատմական և ճարտարապետական ազդեցությունները:
[1] Հակոբյան Թ. Խ., Պատմական Հայաստանի քաղաքները, Երևան 1987թ., էջ 166-167:
[2] Հարությունյան Վ. Մ., Հայկական ճարտարապետության պատմություն, Երևան 1992թ., էջ 192:
[3] Մովսիսյան Ա. Ե., Արևմտյան Հայստանի 10 ուխտավայրեր, Երևան 2011թ., էջ 26:
[4] Առաքելյան Բ., Քաղաքները և արհեստները Հայաստանում IX-XIII դդ., Երևան 1958թ., էջ 80-81:
[5] Հայկական սովետական հանրագիտարան, հատոր 5, Երևան 1979թ., էջ 345:
[6] Մանանդյան Հ. Ա., Քննական տեսություն հայ ժողովրդի պատմության, հատ. 2, Երևան 1960թ., էջ 357:
[7] Վարդանյան Ս., Հայաստանի մայրաքաղաքները, Երևան 1995թ., էջ 139:
[8] Հայկական սովետական հանրագիտարան, նշվ. աշխ., էջ 343:
[9] Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հատոր 3, Երևան 1991թ., Էջ 70:
[10] Հակոբյան Թ. Խ., նշվ.աշխ., էջ 169-170:
[11] Մովսիսյան Ա. Ե., նշվ.աշխ., էջ 32-33:
[12] Հարությունյան Վ. Մ., նշվ. աշխ., էջ 192:
[13] Հակոբյան Թ. Խ., նշվ. աշխ., , էջ 173:
[14] Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, նույն տեղում, Էջ 70:
[15] Հարությունյան Վ. Մ., նշվ. աշխ., էջ 192:
[16] Նույն տեղում, էջ 475:
[17] Հարությունյան Վ.Մ., ‹‹Միջնադարյան Հայաստանի քաղաքաշինական կուլտուրան››, Պատմա-բանասիրական հանդես N2, 1963 թ., էջ 46:
[18] Վարդանյան Ս., նշվ. աշխ., էջ 147:
[19] Մովսիսյան Ա. Ե., նշվ. աշխ., էջ 24:
[20]https://www.sabah.com.tr/turizm/2018/09/11/dogunun-gizemli-sehri-kars?fbclid=iwar1ialmm7ehiiiqwcwrykqlm9tubbyf6finvkax2hqzfqzwvpqv6usqgyc4
[21] Մովսիսյան Ա. Ե., նշվ. աշխ., էջ 24-25:
[22] Վարդանյան Ս., նշվ. աշխ., էջ 136:
Akunq.net
Related
Աշխարհի կողմից մոռացված կայսրություն. BBC-ն ներկայացրել է 1001 եկեղեցիների քաղաք Անին2016/03/16In “Արեւմտեան Հայաստանն այսօր”
ՍԱՐԻՂԱՄԻՇ2010/02/23In “Պատմական Հայաստանի քաղաքներ”
Անիի ավերակների ստորգետնյա գաղտնիքները2014/08/26In “Նորութիւններ”
İlk yorum yapan siz olun