Sinan Silsüpür / Teyit.org
DOĞRU
Sosyal medyada paylaşılan ve teyit.org’a ihbar olarak bildirilen bir gönderide Türkiye’nin uluslararası sınıflandırmada ilk kez 2018 yılında “yarı-özgür” ülke statüsünden “özgür olmayan” ülke statüsüne düşürüldüğü iddia edildi. Liberal Demokrat Parti Eski Başkanı Cem Toker tarafından 7 Aralık 2018’de paylaşılan iddia, 2 bine yakın retweet, 4 binden fazla da beğeni aldı. İddia, sene başından beri farklıifadelerle dolaşımdaydı.
Türkiye’nin uluslararası sınıflandırmada ilk kez “yarı-özgür” ülke statüsünden “özgür olmayan” ülke statüsüne düşürüldüğü iddiası doğru. İddiada atıfta bulunulan sınıflandırma ise bir sivil toplum kuruluşu olan Freedom House tarafından her sene yayımlanan “Dünyada Özgürlük” (Freedom in the World) başlıklı rapor ve buna bağlı endeksin 2018 sayılı raporundan.
Türkiye, 209 ülke ve bölge arasında 153. sırada
Ülkelerin çeşitli alanlardaki özgürlük seviyelerini sıralayan ve farklı kurum ve kuruluşlarca hazırlanan birden fazla ‘özgürlük indeksi’ var. “Yarı-özgür” ve “özgür olmayan” ülke statülerinin kullanımından anlaşıldığı üzere söz konusu iddiada atıfta bulunulan rapor ve endeks, Freedom House’ın 1973’ten beri yayımlanan “Dünyada Özgürlük” (Freedom in the World) başlıklı özgürlük endeksi. En bilinen özgürlük endekslerinden biri sayılabilecek bu endeksin 2018 versiyonu, dünyadaki 195 ülke ve 14 bölgenin özgürlük seviyelerini ölçmeyi amaçlıyor. Alan araştırmaları, yerel kontaklarla temaslar, sivil toplum kuruluşlarından ve hükümetlerden edinilen bilgiler, haberler ve benzeri birçok kaynağı harmanlayan endeks, dünyada özgürlük, siyasi haklar ve kişisel özgürlükleri 7 başlık altında değerlendiriyor. Türkiye, endeksteki bu değerlendirmelere göre 209 ülke ve bölge arasında 153. sırada.
“Dünyada Özgürlük 2018” Türkiye hakkında ne diyor?
Bu endeks, 1973 yılından beri yayımlanıyor. Her yayımlanan endeksin, bir önceki yılı kapsadığını belirtmekte fayda var. Yani 2018 yılında yayımlanan bir rapor, 2017 yılında yaşanan gelişmeler ışığında hazırlanmış oluyor. Türkiye’nin ve diğer ülkelerin yıllara göre puanlarına buradan ulaşılabilir:
Rapora göre, Türkiye’nin bireysel özgürlükler ve siyasi haklar bağlamında en özgür yıllarının 1973-79 yılları olduğu sonucu ortaya çıkıyor. Nitekim, 1974 ila 1980 yılları arasında Türkiye “özgür” olarak sınıflandırılmış. Bu yıllarda Türkiye, İtalya, İspanya gibi ülkelerle çoğunlukla aynı ligde. 1980 darbesi ile 1 yıl içerisinde büyük bir geri gidiş yaşayan ve 37 sene boyunca devam edecek biçimde “yarı-özgür” statüsüne inen Türkiye’nin 1990’lara kadar kısmi bir normalleşme yaşadığı, fakat sonrasında 1990’ların ortalarından 2002 yılına kadar yine bireysel özgürlükler ve siyasi haklar konusunda geriye gidiş tecrübe ettiği görülüyor.
2002’de başa gelen AK Parti hükümetinin ilk yıllarında Türkiye’nin skorunun 1970’lerdeki skoruna yakın olduğu ve tekrar “özgür” statüsüne dönebilmek için gereken 2.5 ortalamaya yaklaştığı görülebilir. Hak ve özgürlüklerin geri gidişinin ilk sinyallerini 2012 yılında belli eden endekste Türkiye’nin ilk kez 5 puan üstüne çıkarak “yarı-özgür” ülke statüsünden “özgür olmayan” ülke statüsüne geçmesi ise 2018’de gerçekleşiyor. Dolayısıyla, Türkiye’nin 2018 itibariyle Suudi Arabistan, İran, Venezuela, Mısır, Rusya, Türkmenistan, Küba gibi ülkelerle aynı ligde olduğu söylenebilir. Malezya, Endonezya, Nijerya, Ukrayna, Arnavutluk, Fas gibi ülkeler ise endekste Türkiye’nin üzerinde bulunuyor.
Türkiye son 10 yılda en çok geriye giden ülke
Freedom House, endeksin 2018 versiyonunun özetinin yapıldığı raporunda Türkiye’nin yaşadığı geri gidişe özellikle dikkat çekmiş. 2017 yılında yaşanan gelişmeler ışığında hazırlanan raporda belirtilene göre, Türkiye, dünyada son 10 yılda özgürlükler açısından en büyük geri gidişi yaşayan ülke. 2018 itibariyle 100 üzerinden skoru 32 olan Türkiye, 10 yılda 34 puanlık bir düşüş yaşamış.
Türkiye’yi Orta Afrika Cumhuriyeti, Mali, Etiyopya, Bahreyn, Venezuela gibi ülkeler takip ediyor. Popülist lider Viktor Orban’ın yargıyı ele geçirip gücü tek elde topladığı ve ülkenin kurumsal yapısını alt üst ettiği Macaristan’ın da bir Avrupa Birliği ülkesi olarak bu listede 10. sırada olması dikkat çekiyor.
Son 10 yılda özgürlük konusunda en büyük geri gidişi yaşayan ülkeler
Freedom House, 1999’dan beri ülkelere özel yıllık raporlar da yayımlıyor. Türkiye’nin 2018 raporuna buradan ulaşılabilir. Aynı sayfanın sol tarafındaki menü kullanılarak daha önceki senelerde yayımlanan Türkiye raporlarına ulaşmak da mümkün. Ayrıca genel olarak endekslere ve global trendlere dair eski yıllık raporlara da buradan ulaşılabiliyor.
Son olarak, 2018 raporunda belirtildiği gibi Türkiye, son yılda özgürlükler konusunda en çok gerileyen üçüncü ülke ve bu sırayı Kongo ve Tanzanya ile paylaşıyor. Son yılda en büyük gerilemeyi yaşayan ülke ise Gabon. Gabon’u Tunus takip ediyor.
Endeksteki puanlama nasıl yapılıyor?
7 başlık altında değerlendirilen siyasi haklar, özgürlük, kişisel özgürlükler başlıkları altında farklı sorular ve onlara bağlı alt-sorular bulunuyor.
Siyasi haklar;
1- seçim süreçleri, 2- siyasi çoğulculuk ve katılım, 3- hükümetin çalışma süreçleri başlıklarında değerlendirilirken,
Kişisel özgürlükler;
1- ifade ve inanç özgürlüğü, 2- örgütlenme ve toplanma özgürlüğü, 3- hukukun üstünlüğü ve 4- kişisel bağımsızlık ve bireysel haklar başlıklarında değerlendiriliyor.
Freedom House’un belirlediği 7 başlığın her birinin altında çeşitli ana sorular ve onlarla bağlantılı alt-sorular var. Bu sorulara yukarıda belirtilen kaynakların değerlendirilmesi sonucu verilen cevapların toplanmasıyla siyasi haklar (0-40 puan) ve kişisel özgürlükler (0-60 puan) için ayrı ayrı iki puanlandırılma yapılıyor.
Örneğin kişisel özgürlükler altındaki hukukun üstünlüğü başlığı 4 ana soruyu içeriyor:
1- yargı bağımsız mı? 2- adli ve cezai yargılamalar kanunda öngörülen sürece uygun yürütülüyor mu? 3- kişiler yasadışı şiddetten korunuyor mu? 4- kanunlar ve uygulamaları nüfusun değişik segmentlerine eşit muameleyi garanti ediyor mu?
Bu sorulardan her biri de çeşitli alt-soruları içeriyor.
Örneğin hukukun üstünlüğü başlığı altındaki ilk soru olan “Yargı bağımsız mı?” sorusu da 5 adet alt-soruyu içeriyor:
1- yargı, yürütmenin etkisine veya diğer siyasi, ekonomik ve dini etkilere açık mı? 2- hakimler ve savcıların göreve alınma ve görevden alınma süreçleri tarafsız ve önyargısız biçimde mi işliyor? 3-hakimler kararları adil ve tarafsız biçimde mi yoksa genel olarak hükümetin vb çıkarlarını gözeterek mi alıyor? 4- yasama, yürütme ve benzeri devlet otoriteleri yargı kararlarına uyuyor mu ve yargı kararları uygulanıyor mu? 5- güçlü özel sektör aktörleri yargı kararlarına uyuyor mu ve genel olarak güçlü aktörlerin aleyhine verilen kararlar etkili biçimde uygulama alanı buluyor mu?
Başlıklar altındaki soru ve alt-soruların tamamına buradan ulaşılabilir.
Siyasi haklar (0-40 puan) ve kişisel özgürlükler (0-60) konusunda alınan puanlar da son olarak 7 üzerinden yapılan bir puanlandırmaya çevriliyor. Buna göre 1 ila 2.5 arasında puan alan ülkeler “özgür”, 3 ila 5 arasında puan alan ülkeler “yarı-özgür”, 5.5 ila 7 puan arasında kalan ülkeler ise “özgür olmayan” olarak sınıflandırılıyor. Örnek verilecek olursa Türkiye’nin 2018 yılında her iki başlıktan da aldığı 16’şar ve dolayısıyla 100 üzerinden aldığı 32 puan, 7 üzerinden 5.5’a tekabül ediyor. Bu da Türkiye’yi 2018 itibariyle “özgür olmayan” ülke sınıfına sokuyor.
Türkiye diğer endekslerde de geride
En başta belirtildiği gibi, dünyada özgürlük konusunu doğrudan veya dolaylı biçimde ele alan birden fazla endeks var. Son olarak Türkiye’nin diğer endekslerdeki durumuna değinmekte de fayda var.
Durumun diğer endekslerde de pek iç açıcı olmadığını söylemek gerek. Örneğin Reporters Sans Frontières (Sınır Tanımayan Gazeteciler – RSF) tarafından yayımlanan 2018 Dünya Basın Özgürlüğü Endeksi’ne göre Türkiye, 2018 itibariyle basın özgürlüğü konusunda 180 ülke arasında 157. sırada. 2002’den beri yayımlanan indekste Türkiye, aşağıda görülebileceği gibi bir düşüş trendinde.
Yine The Economist’in hazırladığı ve 2018’de yayımlanan 2017 Demokrasi Endeksi’ne göre Türkiye 167 ülke arasında 100. sırada. 2006’dan beri yayımlanan bu endekste Türkiye en düşük puanını bu yıl almış. Benzer şekilde Fraser Institute ve Cato Institute tarafından ortaklaşa hazırlanan İnsan Özgürlüğü Endeksi’nin 2018 sürümü de farklı bir sonuç vermiyor. Türkiye, 162 ülkenin değerlendirilmeye alındığı bu endekste 107. sırayı Arjantin ile paylaşıyor ve yine gerileme trendinde.
İlk yorum yapan siz olun