ՎԷՏԱԹ ԹԻՒՐՔԱԼԻ. «1915-Ը ԱՅՍՕՐ Է / ՎԵՐՋԱՑԱՒ ՎԵՐՋԱՑԱՒ ՉՎԵՐՋԱՑԱՒ»

Հայկական Հարցը եւ 1915-ի Ցեղասպանութիւնը գրեթէ ամբողջական մակարդակով առաջին անգամ թրքերէն վէպի մը մէջ արծարծուեցաւ Վէտաթ Թիւրքալիի կողմէ: Վէտաթ Թիւրքալին թէ՛ այս նիւթին, թէ՛ փոքրամասնութիւններու առընչութեամբ անտարբեր գրող մը չէ: 2004 թուականին «Կորսուած վէպեր»[i] անուամբ հրատարակ ուած իր գիրքը, փոքրամասնութիւններու յիշողութեան մէջ անմոռանալի հետքեր թողած եւ «օրինական» շղարշով գործադրուած թալանելու գործողութեան` Ունեցուածքի Տուրքին պատճառած վէրքերը կը բնորոշէ.

«Ովսաննան մի քանի բառէ զատ թրքերէն չէր գիտեր: Միայն

«վարնոց-ստորին» բառը չէր մոռնար եւ երբ մէկու մը բարկա –

նար այս բառը կը կրկնէր կիսատ հեգնելով: Ունեցուածքի

Տուրքի ժամանակ, սեփական ամէն ինչը յափշտակուելու եւ

դէպի Աշքալէ ուղարկուելու դէպքի պատճառով իր հօր` Սիրակ

Յովսէբեանի զայրոյթի խօսքն էր «ստորին-ստորաբար» բառը»:

Վարպետ հեղինակի վերջին ստեղծագործութիւնն է «Վեր –

ջացաւ վերջացաւ չվերջացաւ»[ii] անուամբ վէպը, որու մէջ Հա –

յոց Ցեղասպանութեան ուրուականը կը շրջի: Վէպի պատմա –

կան ակնարկին մէջ քօղարկուած է Ցեղասպանութիւնը:

Վէպին մէջ կը պատմուի, երկրի իւրաքանչիւր թիզ հողի վրայ

իր արիւնը ունեցող ժողովուրդի մը ինքնավստահ աղջկան մը

հետ, 12 Սեպտեմբեր 1980-ի զինուորական յեղաշրջումի օրե –

րուն Տիգրանակերտի մէջ բանտարկուած եւ այս պատճառով

ալ ցնցուած Սեւ Ծովեան երիտասարդի մը սիրոյ մասին պատ –

մութիւնը:

Վէպին մէջ նշուած պատմական անդրադարձերով մեր աշ –

խարհագրութեան պատմական յիշողութիւնը կը վերակենդա –

նա նայ եւ ներկայիս կը հասնի:

Հակիրճ ձեւով արձանագրուած հայոց պատմութեան հետ

միատեղ կը նշուի նաեւ Հայկական Հարցը: Միայն հայեր չեն,

այլեւ սեփական աշխարհագրութենէն խլուած միւս բոլոր զոհ

ժողովուրդները:

Պէտիրհանականներ, Համիտեաններ, Երիտթուրքեր/Իթթի –

հաթականներ, Քէմալականներ յանցագործ եւ ողջ պատմու –

թեան թառուած ագռաւներ են:

Այս աշխարհագրութեան դաժաններն են` Մօրուսաւոր Նու –

րէթթին Փաշա, Ապտուլլահ Ալփտողան, Թոփալ Օսման Աղա,

Էսադ Օքթայ Եըլտըրան…

Օսմանեան կայսրութեան փլուզման հակիրճ պատմութեան

մէջ Պէտիրհանականներ… Երբ Արեւմուտքի հետ յարաբերու –

թիւն ները վատթարացման փուլին մտան, երբ փակուեցաւ ար –

տաքին թալանելու դուռը, սկսաւ ներքին թալանելու գործըն –

թա ցը ներքին համագործակիցներուն հետ միասին: Պէտիրհա –

նականներ ի յայտ եկան եւ Օսմանեան պալատին ուղարկուող

տուրքէն զատ սեփական կողոպուտին համար հազարաւոր

տեղացի քրիստոնեայ սպաննեցին:

Համիտեան ջարդերը… Քիւրտեր, Ապտիւլհամիտին անուա –

նեցին «Պավէ Քուրտան» որ կը նշանակէ քիւրտերու հայր:

Քիւրտերու իսկական հօր դերը խաղացող Ապտիւլհամիտ

ստեղծեց Համիտեան խմբակներ, ջարդեր եւ կոտորածներ գոր –

ծադրեց: Քիւրտերուն թշնամութիւնը նախ կը հիմնաւորուէր

կրօնքի տարբերութեան վրայ, անոնց մէջ ալեւիներ եւ սուն –

նիներ ալ կային: Ալեւիները էապէս թշնամութիւն չունէին

հայերուն հանդէպ, սակայն սուննիները կրօնական բարիք կը

համարէին երբ հայ մը կը սպաննէին: Այս կացութիւնը տարած –

ւեցաւ ողջ մուսլուման զանգուածին մէջ:

Ուրֆա քաղաքի մէջ, եօթը հայ երիտասարդ իրար կապած

կրօնամոլ մը իսլամական աղօթքներ կարդալով գլխատած է

զանոնք: Կը կարծէր որ կրօնական բարիք կը գործէ:

«Միութիւն եւ յառաջդիմութիւն» (Իթթիհաթ վէ Թերաքքի)

կուսակցութիւնը, իր տեղական անձնակազմերով եւ պետա –

կան բանակին Տէտէաղաչ զօրախումբերու համագործակցու –

թեամբ նախ իրականացուց 1915-ի Ցեղասպանութեան փորձը`

1909-ի Կիլիկեան Ջարդը:

Անոր յաջորդեց 1915-ի Ցեղասպանութիւնը, որ Խարբերդի

նման սպանդանոց դարձած նահանգներով ամբողջ տարածա –

շրջանը վերածեց գերեզմանատունի մը` զանգուածային սպանդ –

ներով, կոտորածներով, բռնի տեղահանութեամբ, թալաննե –

րով, բռնի իսլամացումներով, «անյայտ» կորածներով, կրօնա –

փոխներով եւ «փրկուած» վերապրողներով, Տէր Զորով եւ

Հայոց Գողգոթայով…

Թալաթ, Էնվեր, Ճէմալ… Ճէմալ փաշան Թիֆլիսի մէջ, Թա –

լա թը Պերլինի մէջ, Սաիթ Հալիմը Հռոմի մէջ սպաննուեցան

հայերու կողմէ: Իսկ Էնվեր խենթը իր իսկ պատիժը գտաւ

Պասմաճըլար ապստամբութեան ընթացքին: Էսադ Օքթայ

Եըլտըրըմ… Ձեր կեղտոտ հազարապետը մաքրագործուած

է… Նէմէսիս:

Թանաթոսի վերջին համբոյրը. Գրիգոր Զոհրապ իրաւաբան

էր, լրագրող, ճարտարագէտ, գրող եւ պատգամաւոր էր: Ինք –

զինք կը համարէր հայ ու Օսմանցի եւ «Օսմանցիութեան»

հիմքին վրայ տարբեր ժողովուրդներու համակեցութիւնը կը

պաշտպանէր: Առաջին ձերբակալուածներու մէջ չէր: Հերթը

իրեն հասաւ 2 Յունիսին: Այդ գիշեր Պոլսոյ «Իսթիքլալ» պո –

ղոտային վրայ «Cercle dÿOrient» ակումբին մէջ Թալաթին հետ

միասին ընթրած էին:

Տուն երթալու համար երբ սեղանէն ելաւ, Թալաթն ալ կանգ –

նեցաւ եւ համբուրեց Զոհրապ Էֆէնտիին: Զոհրապը զարմա –

ցած հարցուց. «Ինչո՞ւ է այս մեծարանքը»: Թալաթը պատաս –

խանեց. «Սրտի ցանկութիւնս էր»:

Գրիգոր Զոհրապ իր ճամբուն վրայ ձերբակալուեցաւ եւ

Էրզրումի պատգամաւոր Վարդգէս Սէրենկիւլեանի հետ միա –

սին դէպի Տիգրանակերտ ուղեւորուեցաւ: Ուրֆա քաղաքի

մօտ Իթթիհատականներու մար –

դասպան` Չէրքեզ Ահմէդի կող մէ

վայրագօրէն սպաննուեցաւ:

Պոնտոս… Հայրենիքը Պոն –

տոսցիներէն ազատագրած, յոյ –

նե րը ջարդող, քարայրներու եւ

կամ նաւերու ստորաբաժիննե –

րու մէջ ողջակիզող Թոփալ Օս –

ման Աղա մըն ալ ունինք: Մար –

դասպա՛ն Օսման Աղա: Փաշա –

ները, Անկախութեան դատարա –

նի մէջ որուն որ չկարողացան

կախաղան բարձրացնել, սպանն –

ել կու տային այս մարդուն: Ամե –

նա դաժան ձեւերով մեր հայերը

սպան նող, կողոպտող Իթթիհա –

թա կաններու վիժուածք` Թոփալ

Օսման:

Քոչկիրի, Տէրսիմ 1938, Կիպրոս, 12 Սեպտեմբեր 1980 Զին –

ւորական յեղաշրջում…

Մամաք` Տիգրանակերտի բանտը… Եւ մինչեւ իսկ թլփա տե –

ցին հայ երիտասարդ մը: Անոր հագցուցին պարեգօտ եւ գլխուն

զետեղեցին «մաշալլահ» գրուած աւանդական գլխարկ մը,

յետոյ հանդիսաւորապէս կտրեցին անոր առնանդամը:

Ապտիւլհամիտի դէմ մահափորձ, Պանք Օթոմանի գրաւու –

մը, մահափորձ Իթթիհատականներու դէմ…

Սոցիալ Դեմոկրատ Հնչակ եան կուսակցութիւն, հայոց 15

Յունիսը, Փարամազ (գլխաւոր պատասխանատու) եւ անոր

հետ միասին կախաղան բարձ րացած 19 ընկերները…

Յունիս 1914-ին Թալաթ, Էն վեր եւ Ճէմալ փաշաներու դէմ

մահափորձ սարքելու մասին մատնութիւնէն յետոյ Հնչակեան

կուսակցութեան 120 անդամը բերման ենթարկուեցաւ: Ձերբա –

կալուեցան 49 կուսակցա կան ներ: Անոնց դատավարութիւնը

տեւեց մէկ տարի:

Փարամազն ալ անոնց մէջն էր: Մեր կուսակցութեան գերա –

գոյն մարնի անդամ Փարամազ, 15 Յունիս 1915-ին Պոլսոյ

Պէյազըթ հրապարակի վրայ կախաղան բարձրացաւ: Նոյն

ձեւով մահապատիժի ենթարկուողներուն ականատեսը` Տէր

Գալուստ Պօղոսեան գրի առած է այս բոլորը: Նախ Փարամա –

զը կախաղան բարձրացուցին:

Իր վերջին խօսքերը եղան. «Դուք միայն մեր մարմինները

կրնաք կախել, իսկ մեր գաղափարը` ոչ: Ողջ հայութիւնը երկրի

արեւելքին մէջ պիտի ողջունէ ազատ եւ սոցիալիստ Հայաս –

տանը: Կեցցէ սոցիալիզմ, կեցցէ Հայաստան»:

Նոյնիսկ այսօր գերազանց են Ս.Դ.Հ.Կ.-ի կուսակցական

ծրագրի կէտերը…

Վաքըֆլը գիւղ, Ֆրանց Վերֆէլ, Մուսա Լերան հերոսամարտ[iii]…

Մուսա լերան շրջակայքը գտնուող հայկական գիւղերու

բնակիչները, հասկնալով որ աքսորի ճամբուն վրայ իրենք

արդէն պիտի սպաննուին, ինքնապաշպանութեան որոշում

կայացուցին` մինչեւ վերջ:

Շուրջ հինգ հազար հայեր, իրենց քով առնելով սննդեղէն,

կին, տղամարդ, երախայ, ծերունի անխտիր բոլորը բարձրա –

ցան դէպի Մուսա Լերան գագաթը: Այստեղ շուրջ երկու ամիս

գոյատեւած եւ Օսմանեան զինուորներու դէմ պայքար մղած են:

Վէպը, ինքնապաշպանութեան պատմութեան հետ միասին

կը պատմէ նաեւ դիմադրութենէն խուսափողները, իր միտքէն

դիմադրելը չանցնողներուն թշուառ վիճակը եւ անոնց բնաջնջու –

մը: Իսկ ինչ կը վերաբերի ինքնապաշպանութեան փաստա –

թուղթը հասնդիսացող այս վէպին գլխուն եկածներուն… Վէ –

պին մերօրեայ շրջանը հասնելու ճանապարհը… Կարծես, սա

ինքնին վէպ մըն է:

Գողգոթայի ճամբուն վրայ, Գրիգոր Պալաքեանին կÿուղեկ –

ցեր նաեւ հայ երգահան, երաժիշտ-ազգագրագէտ, երաժշտա –

գէտ Կոմիտաս Վարդապետը:

Իրեն այցելեցի Փարիզի հիւանդանոցին մէջ, ուր իր վերջին

օրերը կ՚ապրէր: Կ՚ապրէ՞ր իրօք: Գողգոթայի ճանարպարհը կը

շարունակուէր` Իթթիհատական Մասոն Թալաթը հայերը աքսո –

րած է Տէր Զորի անապատները: Պետութեան հրահանգով

շուրջ մէկ միլիոն հայ սպաննուած է այս անապատներուն մէջ:

Գերմանացի հոգեւորական Եօհաննէս Լէփսիուս կը պատմէ

Էնվեր փաշայի մասին. «Այլեւս իր դէմքին վրայ չկար ամչկոտ

ժպիտը: Ուղիղ եւ սառած ձեւով կը նայէին աչքերը: Շրթունք –

ները հազիւ թէ զատուեցան խոշոր եւ սոսկալի ատամներէն ու

ըսաւ. «Մարդու եւ ժանտախտի միջեւ հաշտութիւն չկրնար ըլլալ»»:

Լէփսիուս անմիջապէս պատասխանեց. «Ուրեմն, դուք կ՚ըն –

դունի՞ք որ պատերազմը որպէս միջոց օգտագործել ուզեցիք

հայերը ամբողջութեամբ ոչնաչացնելու համար»:

Վէտադ Թիւրքալի, որ սիրոյ մասին իր վէպին մէջ, մինչեւ

մեր օրերուն հասած կարեւորագոյն հարցերը կ՚արծարծէ, հար –

ցումներ կ՚ուղղէ, ընթերցողներուն կարիք չի թողեր հարցում

ուղղել վէպի հերոսները հանդիսացող հայ աղջիկ Լուսի եւ Սեւ

Ծովեան երիտասարդ Թարըքի միջեւ ապրուած սիրոյ մասին:

Գրեց` ՍԱԻԹ ՉԷԹԻՆՕՂԼՈՒ

Թարգմանեց` Հրանդ Գասպարեան

ՎԷՏԱԹ ԹԻՒՐՔԱԼԻ.

«1915-Ը ԱՅՍՕՐ Է / ՎԵՐՋԱՑԱՒ ՎԵՐՋԱՑԱՒ ՉՎԵՐՋԱՑԱՒ»

[i] Vedat Turkali, «Kayip Romanlar», «Everest» Հրատարակ չութիւն

– 2004

[ii] Vedat Turkali, «Bitti Bitti Bitmedi», «Ayrinti» Հրատարակչութիւն

– 2014

[iii] Franz Werfel, «Musa Dagda 40 Gun», «Belge» Հրատարակչու –

թիւն – 2007

» Համար : ԵՐԵՔՇԱԲԹԻ, 18 ՀՈԿՏԵՄԲԵՐ 2016 2016-10-18

RECOMMEND TO FRIENDS

ՎԷՏԱԹ ԹԻՒՐՔԱԼԻ. «1915-Ը ԱՅՍՕՐ Է / ՎԵՐՋԱՑԱՒ ՎԵՐՋԱՑԱՒ ՉՎԵՐՋԱՑԱՒ»

Share this: