Ermeni Kilisesi’nde reform yüzyıllar boyu zaman zaman
gündeme gelmiş, zaman zaman da gündemden çıkmıştır. Toplumdai ve siyasetteki gelişmeler bazen dinsel yaşamda da dönüşümlere yol açmış, bunlardan kimisi belirli ölçülerde başarılı olmuş, ama çoğu fazla uzun sürmemiştir. Ermeni Katolik Kilisesi ise, Ermeni Apostolik Kilisesi’nden ayrılmasına rağmen varlığını sürdürmüş, ama Ermeni geleneğini çok büyük ölçüde korumuştur.
19. yüzyılda, Amerikalı misyonerlerin ilk önce Müslüman ve Yahudi nüfusa İncil’i öğretmek için, sonra ise başta Ermeniler olmak üzere diğer yerli Hıristiyan halktan kişileri kazanmak üzere Osmanlı İmparatorluğu’na geldiklerinde daha radikal bir değişim yaşanmıştır. 1836 yılında Ermeni Kilisesi içinde Tanrı’ya Saygı Cemaati olarak bilinen ve reformu savunan gizli bir grup oluştu. Ancak Ermeni Patrikhanesi onaylamadığı bu oluşumu yasakladı. Sonuç olarak 1 Temmuz 1846’da otuz yedi erkek ve üç kadın Konstantinopolis’te Ermeni Protestan (Evanjelik) Kilisesi’ni kurdular. Birkaç yıl sonra Osmanlı Sultanı Ermeni Protestan “millet”ini resmen tanıdı.
Ermeni Protestan hareketi ilk başından itibaren ABD ile yakın ilişkiler kurdu ve önce Amerikalı misyonerlerinden büyük yardım gördü; sonra da kendi kendine yeterlilik geliştirerek Yeni Dünya’da kök saldı. Aslında Amerika’daki ilk Ermeni ibadet mekânı 1881’de, Ermeni Apostolik kilisesinden on yıl önce Worcester, Massachusetts’te kurulan Ermeni Evanjelik (Protestan) kilisesiydi. ABD’ye göç eden ilk Ermeniler burada üniversite eğitimi görmek için Evanjelizmi benimseyenlerdi.
Ermeni Protestan Kilisesi’nin Osmanlı İmparatorluğu’nda en büyük etkisi eğitim alanında oldu. 1915’e gelindiğinde Anadolu ve Küçük Asya’ya yayılmış bir dizi lise ve kolejin yanı sıra teknik ve meslek okulları, ayrıca, o dönemde oldukça yenilikçi bir uygulama olan sağır ve körler için birer okul vardı. Evanjelik hareketin Ermeni toplumundaki ilerici karakterinin bir başka yansıması da kızların eğitimiydi. Osmanlı Ermeni toplumunun, özellikle 24 Nisan’da hedef alınanların büyük bir bölümü eğitimlerini Evanjelik kurumlarda almışlardı. Ermeni toplumlarında Pazar okullarının kurulmasında da Ermeni Evanjelik Kilisesi öncülük yapmıştı. Soykırım öncesinde 369 ilk okul, 54 orta eğitim okulları ve üç ruhban okuluna sahip olan Ermeni Protestan (Evanjelik) kilisesinin bugün tüm dünyada 26 eğitim kuruluşu bulunuyor. Ermeni Diyasporası’nın tek yüksek öğrenim kurumu olan Lübnan, Beyrut’taki Haigazian Üniversitesi 1955 yılında kuruldu.
Ermeni Protestan Kilisesi’nin genel olarak eğitimin yanı sıra, o zamana kadar Klasik Ermenice dilinde okunan İncil’in modern Ermeniceye çevrilmesi örneğinde olduğu gibi, Ermeni dili üzerinde de derin etkileri olmuştur. Ayrıca ana dillerini kaybeden, ama Ermeni kimliğini koruyanlar için Armeno-Türkçe, yani Ermeni harflerle Türkçe yayınlar da basıldı.
Ermeni Soykırımı Ermeni Apostolik, Ermeni Katolik ve Ermeni Protestan kiliseleri arasında ayrım yapmadı. Hepsi katledildi, hepsi tehcir edildi. Hepsi de Ermeni Diyasporasında örgütlendiler, dünyanın her yerinde toplumlarla işbirliği yaptılar ve onları zenginleştirdiler. Bu süreçte Protestan Ermeniler Orta Doğu’ya, Avrupa’ya, Kuzey ve Güney Amerika’ya, Avustralya’ya yayıldılar. SSCB’nin dağılmasından sonra Ermeni Protestan Kilisesi Ermenistan’a da girdi ve diğer yerlerde olduğu gibi burada da, Ermeni Evanjelik hareketin ana misyoner ve hizmet kolu olan Amerikan Ermeni Misyonerler Derneği (1918’de kurulmuştur) gibi yapılanmalar üzerinden kendi dini, eğitsel ve yardım programlarını yürüttüler.
Referanslar ve diğer kaynaklar
1. Vahan H. Tootikian. “Armenian Congregationalists flee from genocide and find a home in the U.S.”, Hidden Histories in the United Church of Christ – Volume I
http://www.ucc.org/about-us/hidden-histories/armenian-congregationalists.html
http://www.ucc.org/about-us/hidden-histories/hiddenhistoriesi.pdf
2. Karl Vartan Avakian. “The Armenian Evangelical Church, 1846-1996: A Historical Overview”
3. Hagop Panossian. “ARPA Presentation – Contributions of the Armenian Evangelical Church to the Armenian Nation”, 35 Dak. 41 San.
4. J. Gordon Melton. “Union of the Armenian Evangelical Churches in the Near East”, Religions of the World, Second Edition: A Comprehensive Encyclopedia of Beliefs and Practices (edited by J. Gordon Melton and Martin Baumann). ABC-CLIO, 2010, s. 2956
5. Armenian Missionary Association of America
6. Haigazian University
7. Wikipedia: “Armenian Evangelical Church”
100y100f_094_ArmenianEvangelicalChurch – Grid
Görsele ait bilgi
Uruguay’da Montevido’da Ermeni Protestan kilisesi.
Atıf ve kaynak
Hoverfish adlı kullanıcının eklediği kendi çektiği fotoğraf [CC-BY-SA-3.0], bkz. Wikimedia Commons
Bizi takip edin
Facebook – Twitter – Instagram – Google+
Yorumlar kapatıldı.