Matbaa teknolojisini ilk kullanan dillerden biri Ermenicedir. Buna rağmen ilk Ermenice kitabın ancak 250 yıl sonra 1512’de Venedik’te, daha sonra da Ermenistan’da Eçmiyadzin’de 1771’de basılmış olması şaşırtıcı gelecektir. Bu, Ermeni halkının anayurdunda politik ve ekonomik istikrarsızlıkların hüküm sürdüğü, Osmanlı sultanı ile İran Şahı tarafından getirilen kısıtlamaların yürürlükte olduğu 16. – 18. yüzyılların gerçeğidir.
Ancak bu saptama, sözünü ettiğimiz iki hükümdarın doğrudan Ermenice kitap basımını yasakladığı anlamına gelmez. Tersine Osmanlı ve İran başkentleri Ermenice yayınlar açısından iki önemli merkezdi. Hatta İran’ın ilk matbası 1636 yılında Ermeniler tarafından Yeni Culfa (bugün bir kısmı İsfahan sınırları içinde olan Ermenice adıyla Nor Jougha) mahallesinde kurulmuş, ilk kitap da 1638 yılında basılmıştı. Peki ama kitabın basılması neden iki yıl almış? Khachatur Kesaratsi ve ekibi için söz konusu olan sadece makine parçalarını birleştirmek ve birkaç manivelayı hareket ettirmekten ibaret değildi; parçaları yanlarında danışacakları Avrupalı bir uzman ya da örnek çizimler olmadan sıfırdan kendileri yaptılar. Onlara biçim verdiler, harfleri oydular ve kendi kağıtlarını kendileri yaptılar. Bu, büyük bir teknolojik başarı ve Ermeni Diyasporası’nın o çağda teknolojik gelişmenin en ön saflarında yer aldığının kanıtıydı.
Sonraki iki yüzyıl boyunca, sahip oldukları büyük maddi kaynaklarla İranlı Ermeni tüccarlar toplumu, 1666-1668 yıllarında Amsterdam’da ilk İncil’in basımı, Hindistan’da 18. yüzyıl sonları ve 19. yüzyılın başlarında kurulan matbaalar dahil, dünyanın dört bir yanında kitap basımına katkıda bulundular.
Konstantinopolis – ve daha sonra diğer bir önemli Osmanlı limanı olan Smyrna – Venedik’te Mıhitarist cemaatiyle boy ölçüşecek ve giderek onları geçecek kadar kendi başlarına birer Ermenice kitap basım merkezi haline geldiler. Konstantinopolis, bugünkü İstanbul, 1698’den bu yana, sadece beş kez ara verilmesini saymazsak, her yıl en az bir Ermenice kitap basılan bir kenttir. Ancak burada ilk Ermenice kitap basımının geçmişi çok eskilere, 1567 yılına kadar uzanır. Ayrıca o dönemde Osmanlı İmparatorluğu’nda Kudüs’te de ilk matbaayı 1883 yılında Ermeniler kurmuştu.
19. yüzyılda ABD’de ilk Ermenice kitap basımı 1850’lerde Amerikan misyonerler tarafından gerçekleştirildi. Ülkenin en eski Ermeni basımevi Haygag Eginian tarafından 1890’da New York’da kuruldu. Daha sonraki yıllarda Boston’daki Ermeni basımevleri onu takip etti. Ancak ABD’de Ermenice kitap basımında öncülük bugün California’ya ait.
İlk Ermenice kitap için bkz. –
http://100yil100gercek.com/gercek/ilk-ermenice-kitap-1512de-venedikte-basildi/.
Referanslar ve Diğer Kaynaklar
1. Hacikyan, Basmajian, Franchuk, Ouzounian. The Heritage of Armenian Literature, Vol. 3: From The Eighteenth Century To Modern Times. Wayne State University Press, 2005, s. 43-50
2. Armenian Research Center, University of Michigan-Dearborn and the Alex and Marie Manoogian Museum, Southfield, joint exhibit. Celebrating the Legacy of Five Centuries of Armenian-Language Book Printing, 1512-2012. University of Michigan-Dearborn, 2012
3. Armenian Apostolic Patriarchate of Jerusalem, Holy See of St. James. “Gulbenkian Library”
4. Georgiy Saakov. “Armenian book’s divine breath through the ages”, The Armenian Reporter, 8 Şubat 2013
Bizi takip edin
The Schools of New Julfa/Nor Jougha, published there in 1914, carrying on a centuries-old practice
Görsele ait bilgi
The Schools of New Julfa/Nor Jougha kitabı, yüzyıllık bir geleneğin ürünü olarak Yeni Culfa’da 1914’te basılmıştı.
Atıf ve kaynak
Տիգրան Աբգարեանց/Tigran Abcarians (1877-1950) [Genel kullanıma açık alan], bkz. Wikimedia Commons
Facebook – Twitter – Instagram – Google+
Yorumlar kapatıldı.