Ümit-Kurt / umit105@gmail.com
Umarım bu yazı dizisi, anımsamaya bir nebze de olsa katkı sağlamıştır. Zira anımsamak insanları ve toplumları iyileştirir. 21 Mayıs 2015’te başladığım—belki bazıları için kabak tadı veren—yazı dizisini nihayete erdiriyorum. Elimden geldiğince ve yerim el verdiği ölçüde devasa bir tarihsel vakayı farklı veçheleri ve boyutlarıyla bağlamına oturtarak irdelemeye çalıştım. Zaten başlığından da anlaşılacağı üzere Osmanlı devlet ricalinin bir ‘mesele’, ‘problem’ ve bertaraf edilmesi elzem bir ‘gaile’ olarak tanımladığı bu vaka uzun bir tarihsel dönemin sonunda soykırımsal bir sürece doğru yol aldı.
Pek tabi bu yol hiçbir biçimde doğrusal değildi. Tek bir illiyet bağı üzerinden ilerlemedi. Son derece girift olaylar silsilesinin sonuçlarından biri olarak karşımıza çıktı. Ve biz toplum olarak hala bu olayın sonuçlarıyla karşı karşıyayız.
İndirmeci ve toptancı olmak pahasına da olsa, Ermeni soykırımın devlet ve toplum eliyle inkarının bugün yaşadığımız birçok toplumsal ve siyasal sorunlarla yakından ilişkili olduğunu düşünüyorum. Geçmişiyle yüzleşmek ve hesaplaşmak hususunda ürkek davranan, Kafkaesk korkulara kapılan ve zihin yapısı nisyan katmanlarıyla örülü bir toplumsal yapıdan demokrasinin, insan hak ve özgürlüklerinin gelişmesini beklemek fazlaca hayalperest bir yaklaşım.
Bu yazı dizisi, bir nebze de olsa söz konusu nisyan katmanlarının duvarlarını aşındırmak adına bir girişim olarak değerlendirebilir. Hatırlamak bir insanlık durumudur. Nietzsche’nin dediği gibi insan unutmayı bir türlü öğrenemeyip de hep geçmişe bağlı kaldığı için şaşırır durur. İstediği kadar ileri ve çabuk yürüsün, zinciri ile birlikte yürür. ‘An’, birden burada, bir yok, daha önce bir hiç, daha sonra bir hiç, yine de bir hayal gibi yeniden gelir ve daha sonraki bir an’ın rahatını kaçırır. Zaman tomarından boyuna bir yaprak çözülür, düşer, uçup gider-birden yeniden insanın kucağına geri döner. İşte o zaman insan ‘anımsıyorum…’ der…”
Umarım bu yazı dizisi bu anımsamaya bir nebze de olsa katkı sağlamıştır. Zira anımsamak insanları ve toplumları iyileştirir.
Not: Aşağıda Ermeni Soykırımı üzerine derinlikli okumalar yapmak ve bilgilenmek isteyen okuyucular için bir kitap listesi hazırladım. Bazı önemli çalışmaları da kısa kısa tanıttım. Umarım meraklısına yardımcı olur.
David Gaunt, Massacres, Resistance, Protectors: Muslim-Christian Relations in Eastern Anatolia During World War I, (New Jersey:Gorgias Press, 2006).
Gaunt’un bu değerli çalışması I. Cihan Harbi devam ederken Ermenilerle aynı kaderi paylaşan Süryani ve Keldani toplulukların maruz kaldığı etnik temizlik, kırım ve katliamları gözler önüne seriyor. Osmanlı, Rusya, Alman ve Fransız arşiv kaynakları ile birlikte söz konusu katliamlardan kurtularak hayatta kalan Ermeni, Süryani ve Keldanilerin ve onların çocuklarının ilk ağızdan anlatımlarıyla birlikte zengin bir arşiv listesine sahip bu çalışma müstakilen Urmia, Hakkari ve özellikle Tur Abdin bölgesindeki Süryanilerin imhasına odaklanıyor.
Donald Bloxham, The Great Game of Genocide, Imperialism, Nationalism, and the Destruction of the Ottoman Armenians, (Oxford, New York: Oxford University Press, 2005).
Birincil ve ikincil kaynakları kullanarak kaleme aldığı bu dikkat çekici çalışmasında Bloxham, Ermeni Soykırımı’nın tarihsel gelişimini, İttihat ve Terakki’nin Ermenilerin imhasına yönelik kararı hangi koşullarda aldığını ve nasıl uygulamaya koyduğunu ustalıkla ortaya koyuyor. Bunu yaparken Osmanlı İmparatorluğu’nun yıkılmaya yüz tuttuğu tarihsel arkaplanı ve dönemin tarihsel atmosferini de göz önünde bulunduruyor. Aynı zamanda Avrupa’nın emperyal güçlerinin ve bazı Ermeni milliyetçi siyasi örgütlenmelerinin bu olaydaki rolünü de sorgulayan bu değerli kitabında Bloxham, 1912-23 arası dönemde vuku bulan devasa yıkım, etnik temizlik ve soykırım olaylarına odaklanmakla birlikte 1915-16’da Ermenilerin kırımına özel olarak dikkat çekiyor. Esas itibariyle Bloxham bize söz konusu tarihsel periyotta uluslararası bağlamda hakim olan etnik polarizasyon sürecinin bu katliam, yıkım ve kırım olaylarındaki etkisine işaret ediyor. Bloxham’ın çalışmasını Ermeni Soykırımı/Sorunu literatüründeki diğer çalışmalardan daha özgün ve nüanslı kılan en önemli yönü, büyük bir kırım ve katliamla sonuçlanan Ermeni meselesini Avrupa emperyal güçlerinin uluslararası diplomatik arenadaki politikaları ekseninde ele alması ve bu bağlamda Ermenilerin yoğun olarak yaşadıkları bölgelerde reform yapılmasını öngören ve bunu Avrupa büyük devletlerin gözetiminde yapılacağını taahhüt eden Berlin Barış Konferansını başlangıç noktası olarak değerlendirmesi.
Guenter Lewy, The Armenian Massacres in Ottoman Turkey, A Disputed Genocide.
Söz konusu kitabın Türk resmi tezlerini büyük ölçüde destekleyen bir çalışma olduğunu söylemek mümkün. Lewy’nin kitabının temel tezini ise 1915-16’daki katliamda hiçbir biçimde merkezi hükümetin bir rolü ve talimatı olmadığı; bu dönemde Ermeni ölümlerinin ise tehcirin ağır koşullarından ve tehcirin vuku bulduğu yerel bölgelerdeki yöneticilerin sert politika ve muamelelerinden kaynaklandığı argümanı oluşturuyor. Dolayısıyla, Lewy’e göre ortada Ermenilerin imhasına dönük herhangi bir eylem ve karar yok.
Hans-Lukas Kieser, Dominik J. Schaller (Ed), Der Völkermord an den Armeniern und die Shoah, (Zürich: Chronos Verlag, 2002)
Ermeni Soykırımı’nı bütün yönleriyle ele alan ve Ron Suny, Taner Akçam, Hans Lukas Kieser ve Donal Bloxham gibi bu alanda uzman önemli tarihçilerin makalelerinden oluşan ve bu meseleyi tarihsel bağlamına oturtan değerli bir çalışma.
Hilmar Kaiser (in collaboration with Luther and Nancy Eskijian), At the Crossroads of Der Zor, Death, Survival, and Humanitarian Resistance in Aleppo, 1915-1917, (Princeton and London: Gomidas Institute, 2002)
Kaiser’in çalışması 1915-1917 arası dönemde Der-Zor’a gönderilen Ermenilerin sürgün sırasında ve sürüldükleri yerlerde yaşadıkları bütün zorlukları, hastalıkları, ölümleri ve Ermenilerin bütün bu kötü koşullara rağmen nasıl bir insani direniş ortaya koyduklarını ele alan önemli bir mikro tarih çalışması örneği.
Jan Winter (ed), America and the Armenian Genocide of 1915(Cambridge, 2003)
Jay Winter’in derlediği bir diğer dikkat çekici kitap. Bu çalışmada biraraya getirilen makalelerde temel olarak Amerikalıların Ermenilerin başına gelen bu katastrofinin Amerikalılar tarafından nasıl öğrenildiği ve sonrasında Amerikalıların Ermeni kurbanları yardımlarda bulunma teşebbüslerini irdeleniyor.
Justin McCarthy,Death and Exile: The Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims, 1821–1922. Princeton, NJ: Darwin Press, 1995.
McCarthy’nin bu son derece önemli ve arşiv kaynaklarına dayalı çalışması 19. ve 20. yüzyılın ilk çeyreğinde Balkanlardan, Ortadoğu’dan ve Sovyetlerden sürülen milyonlarca Müslümanın emperyalizm, milliyetçilik ve etnik ihtilaflar sonucunda maruz kaldıkları sürgün ve ölüm olaylarını ele alıyor. Bir anlamda kırım ve katliamın Türk-Müslüman boyutuna odaklanıyor.
Levon Marashlian, Politics and Demography Armenians, Turks and Kurds in the Ottoman Empire:
Bu konuyla ilgili klasikleşmiş eserlerden biri de Levon Maraşlıyan’a ait. Maraşlıyan bu çalışmasında Osmanlı İmparatorluğu içindeki Türk, Kürt ve Ermeni nüfusuna ve buna göre bu topluluklara uygulanan politikalara odaklanıyor.
Richard Hovannisian (ed.), The Armenian Genocide, History, Politics, Ethics, (New York: St. Martin’s Press, 1992).
Looking Backward, Moving Forward: Confronting the Armenian Genocide. New Brunswick, NJ, and London, 2003.
Remembrance and Denial. Detroit: Wayne State University Press, 1998.
The Armenian Genocide, Cultural and Ethical Legacies. New Brunswick, NJ, and London, 2007.
Hovannisian’a aitbu kitaplar Ermeni soykırımını genel hatlarıyla ve büyük ölçüde ikincil kaynaklara dayanan okunması kolay ve başlangıç için kayda değer çalışmalar.
Taner Akçam, A Shameful Act, The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility, (New York:Metropolitan Books, 2006).
Taner Akçam’ın bu kitabı Ermeni tehciri ve soykırıma giden süreci anlamak açısından bu alanda yazılmış ilk ve en önemli çalışma olma özelliğini hala koruyor.
Taner Akçam, From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide. London: Zed Publishing, 2004
Taner Akçam bu çalışmasında Ermeni soykırımının failleri olarak gördüğü İttihat ve Terakki’yi bu kararı almaya iten ideolojik saikleri analiz ediyor ve bunu yaparken Türk milliyetçiliğini merkeze alıyor.
Ermeni soykırımı ve tehciri üzerine konuşurken belki de bu literatürün biçimlenmesinde ve teşkilinde en büyük rolü Vahakn Dadrian’ın çalışmaları oynuyor. Hem Osmanlı hem de Alman, Avusturya ve Amerikan arşivlerini çalışmalarında mebzul miktarda kullanan Dadrian, Ermeni tehcirinin ve soykırımının bütün veçhelerini gerek kitaplarında gerekse muhtelif makalelerinde ele alıyor. Dadrian’ın eserlerinin ikincil kaynaklar bakımından en zengin ve tafsilatlı çalışmalar olduğunu söylemek mümkün. Dadrian’ın çalışmaları, tehcir ve soykırımın nasıl vuku bulduğu, kimler tarafından gerçekleştirildiği, tehcirde Almanların rolü, tehcir ve soykırım suçunu işleyenlerin yargılanmaları ve bu konuyu etrafında dönen daha birçok unsuru yakından inceliyor. Dadrian’ın bu bağlamda üç temel kitabında bahsetmek mümkün: “The History of the Armenian Genocide: Ethnic Conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus”, “German Responsibility in the Armenian Genocide” ve “Warrant for Genocide: Key Elements of Turko-Armenian Conflict”. Dadrian’ın Ermeni tehciri ve soykırımı ile ilgili yazdığı makalelerini topladığı okunması elzem bir diğer yayın da “The Armenian Genocide in Official Turkish Records: Collected Essays of Vahakn N. Dadrian”, Special Issue of Journal of Political and Military Sociology, Vol. 22, No. 1, 1994.
Ve diğer kitaplar ise şöyle sıralanabilir:
Dündar, Fuat. Crime of Numbers: The Role of Statistics in the Armenian Question (1878–1918). New Brunswick, NJ, and London, 2010.
Gürün, Kamuran. The Armenian File: The Myth of Innocence Exposed. London: K. Rustem and Weidenfeld & Nicolson, 1985; New York: St. Martin’s Press, 1986
Kaligian, Dikran. Armenian Organization and Ideology Under Ottoman Rule: 1908–1914. New Brunswick, NJ : Transaction Publishers, 2009.
Karpat, Kemal. Ottoman Population 1830–1914: Demographic and Social Characteristics. Madison, WI: University of Wisconsin Press, 1985
Orel, Sinasi, and Süreyya Yuca. The Talat Pasha Telegrams: Historical Fact Or Armenian Fiction? Nicosia: K. Rustem & Brother, 1986
Dadrian, Vahakn N., and Taner Akçam. “Tehcir ve Taktil,” Divan–ı Harbi Örfi Zabıtları, İttihat ve Terakki’nin Yargılanması. Istanbul: Bilgi Universitesi, 2009.
Dündar, Fuat. İttihat ve Terakki’nin Müslümanları İskan Politikası(1913–1918). Istanbul: İletişim Yayınları, 2001.
Modern Türkiye’nin Şifresi, Ittihat ve Terakki’nin Etnitise Mühendisliği (1913–1918). Istanbul: İletişim, 2008.
Christopher J. Walker, Armenia, The Survival of a Nation (New York: St. Martin’s Press, 1980)
Zaven Messerlian, The Premeditated Nature of the Genocide Perpetrated on the Armenians (Antelias: Armenian Catholicossate, 2001)
Kaiser, Hilmar (2010) “Regional resistance to central government policies: Ahmed Djemal Pasha, the governors of Aleppo, and Armenian deportees in the spring and summer of 1915,” Journal of Genocide Research, 12: 3, 173-218
Ronald Grigor Suny, Fatma Muge Gocek, and Norman Naimark (Eds.), A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire (Oxford University Press, 2011)
Raymond Kevorkian, The Armenian Genocide: A Complete History, (I.B.Tauris, 2011)
Kevork K. Baghdjian, The Confiscation of Armenian Properties by the Turkish Government Said to Be Abandoned (Antelias: Armenian Catholicosate, 2010)
Hrayr S. Karagueuzian and Yair Auron, A Perfect Injustice: Genocide and Theft of Armenian Wealth. (New Brunswick, NJ: Transaction Publishers, 2009).
Nevzat Onaran, Emval-I Metruke Olayı: Osmanlı’da ve Cumhuriyette Ermeni ve Rum Mallarının Türkleştirilmesi (İstanbul Belge Yayınları, 2010).
Selahaddin Kardeş, ‘Tehcir’ ve Emval-I Metruke Mevzuatı, Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Bakanlığı, (Ankara 2008).
Murat Bardakci, Talat Pasa’nin Evraki Metrukesi (Istanbul: Everest, 2008)
Ara Sarafian, Talaat Pasha’s Report on the Armenian Genocide, 1917 (London: Gomidas Institute, 2011)
Armand J. Kirakossian, British Diplomacy and the Armenian Question from the 1830s to 1914 (Princeton: The Gomidas Institute, 2003)
Vahakn Dadrian, German Responsibility in the Armenian Genocide: A Review of the Historical Evidence of German Complicity (Watertown: Blue Crane Books, 1996)
Simon Payaslian, United States Policy Toward the Armenian Question and the Armenian Genocide (New York: Palgrave Macmillan, 2005)
Uğur Üngör, The Making of Modern Turkey: Nation and State in Eastern Anatolia, 1913-50 (Oxford University Press, 2011)
Peter Balakian, The Burning Tigris: The Armenian Genocide and America’s Response (New York: Harper Collins, 2003)
Lorna Touryan Miller, Donald Eugene Miller, Survivors : An Oral History of the Armenian Genocide (February 1999) Univ California Press, 1999,
Jernazian, Ephraim. Judgement Unto Truth: Witnessing the Armenian Genocide. New Brunswick, NJ: Transaction Publishers and Zoryan Institute, 1990
Libaridian, Gerard (ed). A Crime of Silence: The Armenian Genocide. London: Zed Books Ltd, 1985
Melson, Robert. Revolution and Genocide. On the Origins of the Armenian Genocide and the Holocaust. Chicago, 1992.
Nalbandian, L. The Armenian Revolutionary Movement. Berkeley, 1963.
Svazlian Verjine, The Armenian Genocide and the Historical Memory, Yerevan, 2004.
Ternon, Yves. The Armenians: History of a Genocide. Delmar, NY: Caravan Books, 1981.
Trumpener, Ulrich. Germany and the Ottoman Empire, 1914-1918. Delmar, NY: Caravan Books, 1989.
Yeghiayan, Vartkes (ed). The Armenian Genocide and the trials of the Young Turks. La Verne, CA: American Armenian International College Press, 1990
Yorumlar kapatıldı.