Ermeni Diyasporası, Ermeni Soykırımı’ndan çok önce vardı. Eski çağlarda egemenlikleri altında yaşadıkları imparatorların en uç noktalarına kadar giderek buralarda yaşayan, Romalı ya da Partlı hükümdarlarına hizmet eden, ya da daha sonraları örneğin Kudüs’e hacca veya ticarete giderek buraya yerleşen Ermenilerin varlığını biliyoruz. Anayurttan büyük Ermeni göçü, İ.S. 1045 yılında başkent Ani’nin düşmesinden sonra meydana geldi. Göçenlerin birçoğu orta ve doğu Avrupa’ya yerleşerek buralarda iyi örgütlenmiş, kalıcı toplumlar kurdular ve bugün de varlıklarını sürdürüyorlar.
Tüm bölgede bu insanların öyküleri bir birine benzer: Yüzyıllar boyu Ermeniler ticaretin önde gelen aktörleriydi ve ekonomi için vazgeçilmez olan zanaat ve imalat işleriyle uğraşıyorlardı. Çoğu kez yeni fikirlerin ve teknolojilerin ilk uygulayıcıydılar, bu nedenle de yenilikçi rol oynadılar. Böylelikle, bugün Polonya, Ukrayna, Macaristan, Romanya ve Bulgaristan’ın bulunduğu coğrafyalarda kentlerde burjuva sınıfının tohumlarını attılar. Yönetimler, onlara geniş özgürlükler ve – örneğin vergi muafiyeti ya da kendi toplumsal yapılarını kurmada özerklik sağlama gibi – imtiyazlar tanıyarak katkılarının değerini bildiklerini gösterdiler. Örneğin 14. yüzyılda Polonya Kralı III. Casimir Ermenilere bu türden imtiyazlar tanımıştı. Hatta Polonya’da Ermeniler 1516 yılında, Eski Polonya Kralı I. Sigismund’un onayladığı Ermeni Anayasası hükümleri uyarınca varlıkları 1780’e kadar sürecek olan kendi mahkemelerini kurmuşlar, hukuki sorunlarını bu mahkemelerde kendileri çözmüşlerdi.
Orta ve doğu Avrupa’da birçok sokak ve mahalleye Ermenilerin adı verilmiştir. Ama bunun yanında birkaç şehir ya da kasabanın adında da Ermeni halkının adı geçer. Örneğin Romanya, Transilvanya’daki, bugün Gherla adını taşıyan ve “Ermeni Baroku” mimari tarzıyla ünlü kasabanın eski adı Armenopolis ya da Armenierstadt’tı (Ermenice “Hayakaghak”). İkinci bir örnek de Kırım’daki Armyansk kentidir. Aslında Kırım yarımadasında 13 ve 14. yüzyıllarda o kadar çok Ermeni yaşıyordu ki, buradan bahsederken bölgeye “Armenia Maritima” ya da “Armenia Magna” adını verenler vardı.
Yüzyıllar önce bu bölgede bulunan Ermeni kiliselerinin sayısı şaşırtacak kadar çoktur. Örneğin bugünkü Ukrayna’nın kuzeyinde bulunan Lviv (Lvov) kentindeki Ermeni katedrali kentin önemli tarihi miraslarından biridir. Önce 1183 yılında ahşap olarak inşa edilen yapı, Kırım’da Staryi Krym yakınlarındaki Surp Haç (Kutsal Haç) Ermeni Manastırı ile aynı dönemde, 14. yüzyılda yenilenmiş ve bugünkü halini almıştır. Bölgede yaşayan Ermenilerin dini ibadetgâhı olan kilise, 17. yüzyılın ortalarında, Roma Katolik Kilisesi tarihinde ilk kez görülen bir gelişme ile Vatikan’a bağlanmıştır. Kuzeydoğu Romanya’daki Botoşani kasabasında ise 1350 yılı civarında yapılan, Avrupa’nın hâlâ ayakta olan en eski Ermeni kilisesi bulunmakta.
Bu ülkelerin refahına katkıda bulunan birçok önde gelen kişi Ermeni kökenlidir ve aralarında aristokrat ailelerden gelenler de vardır. Örneğin Bulgaristan’ın ortaçağ krallarının bazıları Ermeni kökenlidir. Macaristan’ın 1848 Devrimi’nde savaşan ve ölenler arasında Ermeniler vardı (bu savaştan sağ çıkan János Czetz, Arjantin’in ulusal askeri akademisinin kurucularından biridir). Deniz manzaralarıyla ünlü 19. yüzyıl ressamı İvan Ayvazovski (Hovhannes Aivazian) Kırım, Feodosia’lıydı. Günümüzde ise Varujan Vosganian Romanya’da önemli bir politik şahsiyet ve tanınmış bir yazardır.
Bu bölgenin, üstelik yukarıda sözünü ettiğimiz kent ve ülkelerin de ötesinde, Ermeni tarihi ve kültürü hakkında daha çok şey yazılabilir.
20. yüzyılda komünizm döneminde kültürel ve elbette dini ifade özgürlüğü büyük ölçüde kısıtlanmışsa da, Ermeni toplumları Diyaspora’yı ve bugün, orta ve doğu Avrupa’da yurt edindikleri yerleri varlıkları ile zenginleştirmeye devam ediyorlar.
Referanslar ve Diğer Kaynaklar
1. Mihai Stepan Cazazian. “A Brief Overview Of The Armenian Community In Romania”, The Continent of Romania, 27:1, 2006
2. “Destination: Romania / Europe’s oldest Armenian church building is located in Botosani”, Agerpress, 24 Nisan 2014
3. Bohdan Struminsky. “Armenians”, Internet Encyclopedia of Ukraine
4. human rights. “Ethnic Armenians in Hungary”
5. nezzeslassponteu. “Örmény Kultúra Szamosújváron 2006”, 18 dak. 41 sa. (Macarca, alt yazılar İngilizce)
6. rub3nski. “Poland you don’t know – Armenian character”, 4 dak. (Lehçe, alt yazılar İngilizce)
7. UNESCO. “Old City of Zamość”
8. Wikipedia: “Armenians in Poland”
9. Wikipedia: “Armenians in Hungary”
10. Wikipedia: “Armenians in Ukraine”
11. Wikipedia: “Armenians in Crimea”
12. Wikipedia: “Armenians of Romania”
13. Wikipedia: “Armenians in Bulgaria”
14. Wikipedia: “Varujan Vosganian”
Görsele ait bilgi
Güneydoğu Polonya’da Zamość’da pazar meydanında Ermeni tüccarların evleri; Zamość’daki Eski Şehir UNESCO Dünya Mirası listesindedir.
Atıf ve kaynak
MaKa adlı kullanıcı tarafından eklenen, kendi çektiği fotoğraf [GFDL 1.2 ya da CC-BY-SA-2.5-2.0-1.0], bkz. Wikimedia Commons
Yorumlar kapatıldı.