İçeriğe geçmek için "Enter"a basın

Teşkilat-ı Mahsusa

Sait Çetinoğlu
Teşkilat-ı Mahsusa (TM) hakkında resmi tarih ve tarihçiler, teşkilatın bir istihbarat örgütü olduğunu Trablusgarp ve Balkan Savaşlarında zorunluluktan kaynaklı bir örgütlenme olduğu ve zorunluluktan dolayı operasyonel yetki verildiği söylemi etrafında bir efsane örülür. Dahili operasyonlarından söz edilmez ve reddedilir. 1915 Soykırım süreci ile ilişkilendirilmesine ise son derece tepki gösterilir. Oysa teşkilatın içindeki Galip Vardar, teşkilatın ikili yapısı ve ikili yüzüne şu sözleriyle işaret ederek: “Teşkîlât-ı Mahsûsa, çok geniş tutulmuş bir teşkilâttı. Dahilî ve haricî siyâsete, harbin bütün îcâblarına göre ayarla­nacaktı. Kadrosu o kadar genişti ki, buraya bağlı çete­ler, çeteciler temin edilmişti. Bütün bu insanlar, ordu­nun vazifesini kolaylaştıracak yolları açacak, düşmanı içinden, gerisinden vuracak ve birçok bilgiler toplayacaktı burada hakim olan ruh, bir zamanlar Balkanlarda eşkıya takibinde hasıl olan ruhun[1] tamamen aynı idi. İttihat ve Terakki’nin erkanı, bütün ömürleri boyunca o davaya sadık kalmışlardı.”[2] Sözleriyle TM’yı bu katil sürüsünü yüceltir.

BozarslanTM’nın kuruluşu,  rolünü ve işlevini şu cümlelerle özetlemiştir “İmparatorluktan çıkış sürecinin son yıllan olan Cihan Harbi döneminde, çeteleşme olgusunun en önemli örneğinin İttihat ve Terakki tarafından kurulan ve resmî askeri ve sivil bürokrasinin üstünde bir yer alan Teşkilât-ı Mahsusa olduğunu söyleyebiliriz. Ermeni soykırımında belirleyici rolü oynayan Teşkilât, hem resmi bürokraside yer tutan, hem de bu bürokraside resmen yer almayan şahıslardan oluşmaktaydı. Teşkilât içinde, Diyarbakır valisi Dr. Reşid’le birlikte, Yakup Cemil gibi sicilleri devlet adamlığını engelleyen kişiler ve ulemadan ve eşraftan -kişisel ve kolektif biyografyaları henüz yazılmamış- çok sayıda kişinin yer aldığı anlaşılmaktadır. Belli bir ölçüde modem dönemlerin memlûk sis­temini oluşturan Teşkilât’ın özellikle Balkan ve Kafkasya köken­li elemanları içerdiği yolunda da bazı bilgiler de bulunmaktadır. Bir yandan devletin resmen uygulayamayacağı icraatlarla yüküm­lü olan Teşkilât, diğer yandan Ermeni mallarının yağmalanmasın­da önemli bir rol oynamakta, bu yolla da, çeteleşme ve kişisel zenginleşme arasında bir bağ kurmaktaydı.[3]
TM’nınKuruluşu
Teşkilat-ı Mahsusa ile ilgili düzenli bir doküman yoktur. Teşkilatı Mahsusa ile ilgili belgeler, 15 Eylül 1918’e doğ­ru, Talat kabinesinin istifası sırasında Güvenlik şefi Aziz Bey [Hüseyin Aziz Akyürek] tarafından hükümet arşivlerinden çıkarılmış ve imha edilmiştir.[4]Biz örgüte ilişkin bilgileri çeşitli anılar ve dağınık arşiv belgelerinden toplamaktayız.
TM’nin, Harbiye nezaretine bağlıyken Har­biye Nazın Enver Paşa tarafından denetlenen, örtülü ödenekten  özel bir bütçesi vardır. Örgüt, fedai olarak ça­lışan subaylar vasıtasıyla iş görüyordu.[5]Bu subayların bir kısmının ordu ile ilişkisi şeklen kesilmiş bulunuyordu ancak sıkı bir disiplin ve hiyerarşiye tabi idiler. Örgütün Soykırım sürecinde Dahiliye nezaretine bağlanmasıyla Dahiliye Nezaretinin örtülü  ödeneğini kullandığını söyleyebiliriz. Ancak yazışmalardan zaman zaman aynı anda her iki bakanlığın örtülü ödeneğinin de kullanıldığını anlıyoruz.
Zira,TM’nin askeri istihbarat bö­lümü Harbiye Nezareti’ne, sivil bölümü ise Dahiliye Nazın Talât Paşa’ya karşı sorumlu idiler. Savaştan önce ve savaş sırasında TM, gazetecileri, yazarları, hatipleri ve din adam­larını kullanarak, İttihatçı karşıtlarına karşı yoğun bir pro­paganda yürütmüştür.[6]
İTC’ninDünya Savaşından ön­ce bir devlet politikası olarak örgütlenmeye başlanan Büyük Turan İmparatorluğunu kurma hayali Savaş ile birlikte savaşın olanaklarıyla gerçekleşeceğine dair inanç İTC’ni bu amaçla çalışacak bir örgütün organizasyonunun gerekliliğine de inandırmıştır. Teşkilât-ı Mahsusa bu amaçla kurulmuş olan gizli örgütün adıdır. Örgütün ne zaman ve nasıl kurulduğu konusunda elimizde kesin bilgiler yoktur. Bunun nedeni örgüte ilişkin birçok belgenin im­ha edilmiş olmasıdır. Örgütte önemli görevlerde bulunmuş Kusçubası Eşref, örgütün 1911-1913 arasında kurulmuş olduğu­nu söyler.Çeşitli anılarda örgütün 1914 Temmuz sonu Ağustos başında “yeniden” kurulduğuna ilişkin bilgiler vardır. Tak­ma ismi A. Mil olan Parti Sekreteri, konuya ilişkin tartışmaların Balkan yenilgisi sonrası başladığını, kuruluşun Temmuz 1914 sonlarında olduğunu söyler. Tevfik Bıyıkoğlu örgütün, 5 Ağustos 1914’te Harbiye Nazırı Enver Paşa’nın gizli bir emriy­le kurulduğunu bildirir. Kısaca eldeki bilgilerden çıkartılabilecek sonuç şudur ki, 1911 ile birlikte, Enver Paşa etrafında bir grup kendisini bu isimle ad­landırmaya başlamıştır.[7]
Soykırımın Yüzüncü yıl çalışmaları çerçevesinde değerlendirdiğimiz bir çalışmada; 2 Ağustos 1914’te ilan edilen seferberlikten sonra Trablusgarp ve Balkan Harplerinden alman dersler is­tikametinde acil tedbirler alma çerçevesinde  TM teşkilatlanmasının gerçekleştiğini “Dâhiliye Nâzın Talat Paşa’nın  bilgileri dâhilinde, öncelikli olarak Kafkas cephesinde, bir anlamda gayrinizami harp yürütmek üzere kadrosunu gönüllülerin oluşturacağı birliklerin kurulması, şevki ve sair işlerini koordine etmek üzere, teşkilat-ı mahsusa merkez-i umûmisi teşkil edilir. Komisyonda Binbaşı Süleyman Askerî, Emniyet-i Umûmiye Müdürü Aziz Bey [Hüseyin Aziz Akyürek], Dr. Nazım Bey ve Atıf Bey [Kamçıl/Kambur Atıf] yer alırlar.[8]Orhan Koloğlu kuruluş için 5 Ağustos 1913 tarihini verir ve komisyona Dr. Bahattin Şakir’i de ekler. “Teşkilatın üst düzey yönetici kadrosunda bazı ünlü isimler vardı: Yakup Cemil, Dr. Rusuhi, Süvari Kaymakamı Hüsamettin (Ertürk), Eşref ve Hacı Sami Kuşçubaşı kardeşler, Ömer Naci, Mümtaz, Yüz­başı Rıza, Nuri Paşa (Mataracı), Eyüp Sabri (Akgöl), Yusuf Şetvan, İzmitli Mümtaz.”[9] Gibi şahsiyetleri sayar. Tevfik Bıyıklıoğlu TM’nın kurulusunu 5 Ağustos 1913 tarihine çekmektedir.[10]
Bir başka çalışmada, Eşref Kuşçubaşı’na dayanılarak, TM’nın 1911 ile 1913 arası bir ta­rihte gayriresmi olarak adlan­dırılmaya başlandığını  belirterek. EşrefKuşçubaşı’nın “Teş­kilat, ister Batı Trakya Geçici Hükümeti, ister Fedai Zabıtan, is­ter Umur-u Şarkiye, ister Teşkilat-ı Mahsusa ismini taşısın, lide­ri Enver Paşa’nın yönetiminde aynı tür faaliyette bulunan aynı insanlardan oluştuktan sonra, bunun bir önemini yoktu.” Sözlerinin altı çizilerek, TM’nın doğuşunu Enver’in Harbiye Nazırı ve Başkomutan vekili olmadan önce kurduğu resmi olmayan örgütlere dayandığını söylenerek TM’nın İttihat ve Terakki ile olduğu kadar silahlı kuvvetlerle de organik bağının olduğu vurgulanır.[11]TM’nın üst düzey görevlileri, harbiye Nazırıyla yakın ilişkilerinden kaynaklı gücüyle  ordu birliklerine Enver adına emir de verebiliyorlardı. Aslında teşkilat Erver ile ordu komutanları arasında özel, yarı resmi bir bağlantı oluşturuyordu.[12] Sözleri deTM ile Enver  arasında özel ilişkiyi belirtir.
Yapısı
TM’nın Ordu- Parti- Güvenlik üçgeninde birbiriyle iç içe geçmiş,   asker- sivil  arasındafluve geçişli bir kadroya sahiptir. Sultan’ın özel bir kararnamesi ile kurulduğu iddia edilse de  belgelerin imha edilmesinden dolayı bu kararnameye ulaşılamamıştır: “Hususi bir irade-i şahane ile kurulduğu için bünyesi gereği gizli kaldı; bütçesi Harbiye Nezareti tahsisat-ı mesture [örtülü ödenek] faslında idi…Ordunun çok değerli kur­mayları, yaşlı ve tecrübeli kumandanları, sivil kesimin fikir, sanat ve edebiyat sahasından ve dini-manevi hayatın seçkin tanın­mış şahsiyetleri ve bu arada Türk milliyetçiliğinin kudret-i kuv­vet gaye mihrakı Türk Ocakları tam kadro halinde Teşkilatı Mahsusa safında idi,[13]Kısaca toplumun her kesiminden insanlar TM içinde seferber edilmişlerdir.
TM kadrolarının asıl nüvesi 3. Orduya mensup subaylardır. Bu bakımdan  TM kadroları Harekat Ordusu ve Trablusgarp kadroları ile örtüşür. Özünün Enver’in etrafındaki bu fedai subaylar topluluğunun Balkan savaşından sonra reorganizasyonu olduğunu söylemek mümkün. Bu Fedai grubu 1913’te gayrıresmi olarak Teşkilât-ı Mahsusa diyenitelendiği  biliniyor.“Örgüt bu ad altında 1914’te resmileştirilmiş ve (o tarihte) Harbiye Nazırı olduğu için Enver’in doğrudan denetimine verilmişti. Birinci Dünya Savaşı’nda bu örgütün hem ayrılıkçı hareketlerin, bilhassa Arap eyaletlerindekilerin bastırılmasında ve hem de Batı Anadolu’daki Rum işyer­lerine karşı yapılan terör saldırılarında perde arkasından önemli rolü”[14] olduğu gibi, bu kadrolar 1918 sonrası milliyetçi hareket/milli mücadele kadrolarının da taşıyıcılarıdır.[15] Kaldı ki İTC ve TM kadrolarının uzun yıllara dayanan bir birlikteliği vardır; Aynı dönem okula başlamışlar, aynı dönemde aynı görevleri paylaşmışlar aynı dönemde rütbe alarak yükselmişlerdir.[16]
TM kadroları Makedonya’da komitacılık çalışmaları, Harekat Ordusu çerçevesi, Trablusgarp ve II. Balkan Savaşı sırasında şekillenmeleri yanında asıl etnik temizlikdeneyimlerini Savaş öncesi Ege ve Trakya pratiklerinde kazanmışlar ve geliştirmişlerdir.  Ermeni Soykırımı sürecindeki en önemli kadrolar Ege ve Trakya pratiklerinde devşirilmiştir: Mahzar Müfit Kansu, Dr. Reşid, İbrahim Bedrettin, Gn. Pertev Demirhan,  Sarı Edip Efe, Eşref Kuşçubaşı… gibi.
Toynbee, Ege’den Hıristiyanların yok edilmesi  konusundaşu bilgileri aktarır; Batı Anadolu Rumlarına karşı Türklerin sal­dırıları 1914 baharında yoğunlaştı. Bütün Rum cemaatleri kor­ku salınarak yer-yurtlarmdan atıldı, evleri, toprakları ve sık sık da taşınır mallarına el konuldu ve bu süreçte insanlar öldürül­dü.Toynbee, (Kuşçubaşı’nın anılarından habersiz), olayla­rın gelişimi bunun sistematik olduğunu gösteriyor, der. “Terör, sırayla bir bölgeden ötekine yöneldi ve yerel halk kadar Rumeli göçmenlerinden de toplanan ve görünüşte düzenli Osmanlı jan­darmasına bağlı ’çete’ler eliyle yürütüldü.[17]Toynbee’nin kısaca aktardığı bilgiler durumun vahametini anlatan ifadelerdir.
İttihat ve Terakki’nin (İTC) başında­kiler Mahmut Şevket Paşa’nın öldürülmesinin ardından –İTC Paşa suikasti ile beraber muhalefeti yok etme şansına kavuşurlar-    İktidara el koyup, iktidarı tekellerine almalarından sonra Haziran ve Temmuz içinde güdecekleri genel siyasanın ana çizgilerini tesbit etmişler­dir. Artık sorun bunları hayata geçirmek meselesidir. Bura­da önemli bir köşe taşı Enver’in Paşa olması ve Harbiye Nazırlı­ğına atanmasıdır. 4 Ocak 1914’te gerçekleşen bu atama ile özellikle ordunun (ve Teşkilât-ı Mahsusa’nın) yeniden örgütlenme­sinde büyük adımlar atılır.Anadolu’nun tümüne yönelik İtti­hatçı politikalar hayata geçirilmeye başlanır,..Teşkilât-ı Mahsusa örgütü bu dönemde kurulur veya yeniden düzenlenir. O güne kadar parça bölük uygulamaya konan bazı fikirler tek bir elden planlı olarak, hayata geçirilebilecektir.[18]TM’nın Ege ve Trakya pratikleri Örgütün gelişimini ve kökleşmesini sağladığı gibi Etnik temizlik ve Soykırım konusunda da da engin deneyim kazandırmıştır.
“Kuşçubaşı Eşref, verdiği tarihe güvenmek gerekirse, 23 Şubat 1914 tarihinde Harbiye Nezareti’nde Enver Paşa ile bir görüşme yapar.En­ver ülkenin içinde bulunduğu çöküş tablosunu çizdikten sonra, tek çıkışın Türk ve İslam aleminin birliğini sağlamaktan geçtiği­ni söyler. Ülke içindeki gayrimüslimler ise devletin devamın­dan yana olmadıklarını ispat etmiş bulunuyorlardı. Osmanlı Devletinin kurtuluşu onlara karşı alınacak tedbirlere bağlıydı. Teşkilât-ı Mahsusa’nm görevi, hükümetin….görünürdekikuvvetlerinin ve asayiş teşkilâtının kat’iyyen başaramayacağı hizmetleriyerine getirmekti. Kuşçubaşı’nın sözleriyle, ilk vazife, SADlK’larlaHAİN’leri birbirlerinden ayırmak idi[19].Bu doğ­rultuda, büyük bir plan hazırlamıştık…[20]Teşkilât-ı Mahsusa’nın önde gelen ismi teşkilatın mucidinin amaçların özetliyor.
İTC Ege’den gayri Türk un­surların temizlenmesine ilişkin geniş planını yaygın bir kadro ile örgütleyerek gerçekleştirir. Bu plan çerçevesinde yok dilen Gayri Türk unsurların sayısı çeşitli şahsiyetlere göre 150.000 ile 1.500.000 arasında değişir. Ayrıca bu unsurların bütün mal varlıklarına el konulduğunu söylemeye gerek yok.  Çeşme’de her şeylerini bırakarak bir hafta içinde 40.000 Rum tarihsel topraklarından buharlaşmıştır.[21] Planın askeri boyutunun yanında İktisadi boyutu da vardır.Bu planının iktisadi boyutunuyönetmek üzere özel olarak Bursa’dan getirilerek görevlendirilen 3. Cumhurbaşkanı Celal Bayar,stratejik noktalara kümelenmiş… gavri Türk yığınakların tasfiyesi sonucu, sadece İzmir ve civarından 130 bin dola­yında Rum’un zorla Yunanistan’a göç ettirilmiş olduğunu akta­rır. Celal Bayar tüm bu eylemleri, milli bir hareketolarak ad­landırmaktadır. Halil Menteşe, İzmir civarından sürülen Rumlar için 200 bin sayısını vermektedir. Bu sayılar sadece Ege bölgesine ilişkindir. Trakya bölgesinden sürülen Yunan nü­fusu ise 1919 yılında, Meclis-i Mebusan görüşmelerinde, 300- 500 bin arasında verilmiştir.
Kuşçubaşı, sadece 1914 içinde ve savaşın ilk aylarında, Ege mıntıkasında ve bilhassa sahillerde yuvalanmış ve küme­lenmiş olan… Rum-Ermeni nüfus(un), sürülen miktarının 1 milyon 150 bin olduğunu söylemektedir. Böylece, değil sa­hip, bekçi bile olmadığımız gâvur İzmir başta olmak üzere tüm Ege temizlenir. Kuşçubaşı tüm bu eylemleri fetih hareketiolarak tanımlar. 19 Haziran 1918 tarihinde İngiliz İstihbarat servislerince Fransız Harbiye Vekaletine sunulan bir raporda, sürülen ve öldürülen Rumlara ilişkin verilen sayılar, Kuşçubaşı’nın verdiği sayılara yakındır: Trakya ve Anadolu’dan gönde­rilen nüfus 1.5 milyonun üstündedir; bu miktarın yarısı ya zor koşullar altında öldüler ya da katledildiler. Türk Memur ve subaylar Hıristiyanların artık Türkiye’de yaşamalarına izin veril­meyeceğini ve Rumların zorla Müslümanlaştırılacaklarını çe­kinmeden ilan ediyorlar. Rumların Türklerce el konulanemlâkinin değeri 5 milyar Frank’ın[22] üzerindedir.[23]
Ege’deki kovulmalar konusu ancak savaş sonrasında  ilk defa Meclis’in 4 Kasım 1918 tarihli, 11. Oturumunda ele alınmıştır. Ege’de etnik temizlik ve ve ardından gelen 1915 sürecini vatandaşlara karşı cihadolarak niteleyen Aydın Me­busu EmanuilEmanuilidis Efendi, “Hükümet-i Sabıkanın [eski hükümetin] icraa­tı hakkında” şimdiki Hükümet’in açıklama yapması amacıyla bir soru önergesi vermiştir. Önergesinde Ermeni Kırımı konu­suna değinen Emanuel Efendi, Rum göçüne ilişkin; “Rum unsurlarından 250 bin nüfus, hudud-u Osmani’den[Osmanlı sınırından]tart edilerek [kovularak]malları müsadere edilmiştir”, ayrıca, “550 bin Rum nüfus daha, Karadeniz, Çanakkale, Marmara ve Ada­lar denizleri sevahil[kıyıları] ve havalisinde ve sair mahallerde kati ve imha edilmiş ve malları da zabt ve gasp edilmiştir.[24]
Çeşme Kaymakamı Hacim Muhittin Bey’in zihniyeti bu konuda ilginçtir. Planın bir parçası olarak özel olarak bölgeye atandığının ifadesidir: “Bizce en mühim anasır meselesi, Aydın vilayetinin sahil kısmının çoğunlukta oturan Rumlar meselesi idi. Balkan Harbi es nasında kazandığı kolay galibiyet neticesinde bir taraftan Drama’ya kadar Makedonya’yı gasb etmiş olan Yunanlılar’ınbundan    sonraartık Aydın vilayetini bilfiil işgale başlayacaklarına şüphe yoktu. Adalar meselesinden dolayı kendileriyle ergeç mücadeleye hazırlandığımız Rumlar’ında, Yunanistan Makedonyası’nda ka­lan ve Osmanlı memleketlerine hicret etmek isteyen İslam ehaliye mukabil Yunanistan’la mübadelesi esasına muvaffakat etmesi Yu­nan hükümetinden talep olundu.
Mösyö Venizelos, istikbale ait muzır niyetleri için bir müma­naat darbesi teşkil eden bu teklifimize iltifat etmiyordu. Fakat o sıralarda Türk unsuru arasında şiddetle hüküm sürmeğe başlayan milliyet cereyanı en ziyade Aydın vilayeti dahilinde tesir etmeğe başlamış ve Yunanlılarla Sırplar’dan ve Bulgarlar’dan gördükleri her nevi zulme tahammül edemeyerek en caniyane işkencelere ma­ruz kaldıktan sonra Osmanlı memleketlerine ilticaya mecbur olan yüzbinlerce İslam muhaciri tarafından yerli Rumlar’a karşı bazı te­cavüzlere başlanmıştı  …Yani tahkikat netice gösterdi ki, Rumlar’a zulüm yapılmamış ve zulümden çok cam yanmış İslam muhacirle­rinin irtikab ettiği bazı tecavüzler, hükümet tarafından şiddetle menedilmiştir. Nihayet Venizelos, Talat Bey’in noktai nazarını kabul ederek Aydın vilayetinin sahil kısımlarındaki Rumlar’ın Yunanis­tan’a ve Makedonya İslam ahalisinden arzu edenlerin de Aydın vi­layetine nakledilmesi ve menkul mallarına eskisi gibi tasarruf et­mek üzere, gayrimenkul mallarının mübadeleye tabi tutulması esası dairesinde müzakerata başlamağı kabul etmişti.”[25] Olayların boyutu nedeniyle Yunanistan tarafından sorunun   mübadele ile çözülmesi önerilmektedir.
Hacım Muhittin Bey’in oğlu, babasının  uyguladığı terörü nakleder, Hacım bey bu uygulamalarıyla bölge Rumlarını sindirmiş ve pratikleriyle de övünmektedir. “[O]n bin Türk’ün kırk bin Rum üzerin­de egemenlik kurarak onları sindirmelerini de daima sita­yişle [övünçle] anlatmıştır. Gerçekten on bin Çeşme Türk’ü kırk bin Rum üzerinde hakimiyet kurmuştur. Bunun sonucunda Balkan Savaşında, Sakız ve diğer Ege adalarında Yunanlı­  26ların saldırıları sürerken, Çeşme Rumları kıpırdamaya ve başkaldırmaya cesaret edememişlerdir. Bunda kaymakam Hacim Bey’in cesur ve bilgili idaresinin de payı olduğunu kabul etmek gerekir sanırım. Kaymakam, daha başlangıçta harbin devletler arasında olduğunu, aynı topraklarda yaşa­yan toplulukları ilgilendirmeyeceğini belirtmiş ve bir olay vukuunda çoktan yani Rumlardan çok, azdan yani Türkler- den de az kayıp olacağını hatırlatmayı ihmal etmemiştir.Balkan Harbinden sonra da Rumların İzmir (Klozomen) yarımadasından Yunanistan’a göçünü hızlandırmak için yıldırma hareketlerine tevessül etmekten çekinmemiş­tir. Rum manastır ve kiliselerinin, sorumluluğu sarhoş pa­likaryalara atılarak yakılması gibi. Karadağdaki fener bek­çisinin öldürülmesi gibi. Çeşme’ye çok yakın olan Urla’da ise Rumlarla Türkler arasında farklı bir ilişki mevcuttu. Çok saldırgan, hatta şirret olan Rumlar çoğu devecilikle geçinen sakin tabiatlı Türkler üzerinde gerçek bir hakimiyet kurmuşlardı. Bu durumu savaş da değiştirememişti. Hükümet, Rumlar sal­dırganlıkta çok ileri gittiklerinde Kızıldağ, bu günkiÇatalkaya, yörüklerini Urla’ya indirir ve Rumları sindirirdi. Bel­ki garip bir idare tarzı ama gerçek.” [26] Özel görevli Hacım Muhittin Bey, bölgede terör kaynaklarından biridir.[27]
Bölgeye Hacim Bey’den sonra gelen Hilmi Uran tasfiye ve etnik temizliğin boyutunu ortaya serer. Hatıratında Çeşme ve çevresindeki terör  olaylarına özel bir yer ayırır: 
ÇEŞME kaymakamlığında işe başladığım günlerde  artık Balkan Harbi de sona ermiş bulunuyordu: harbi ‘kaybetmiştik. Hemen ardından Osmanlılık camiasın­da bir çöküntü başlamıştı. Ordularımızın ricatini ge­niş ve acıklı bir hicret akını takibetmekte ve bir Türk – İslâm muhacereti, daha çok İstanbul üzerin­den sel gibi Anadolu’ya akmakta idi… Bu büyük bozgunun ve bir sefalet akım halinde devam eden muhaceretin Anadolu’da ilk tepkisi Çeş­me’de Rumlar arasında olmuş, çok ihtiyatlı bir kaç Rum ailesinin durup dururken adalara gitmeyi isa­betli bir hareket bularak Çeşme’den ayrılması bütün Çeşme Rumları arasında şiddetli bir korku yaratmış ve birkaç gün içinde Çeşme ve mülhakatında başlıyan bir Rum muhacereti derhal her tarafa yayılarak artık önüne geçilemez bir hal almıştı…Biz Çeşme’de Sakız adasıyla karşıkarşıya idik. Mahallî kayıkların Rumları ilk Sakız’a götürmesi üzerine oradan derhal muhtelif Çeşme iskelelerine kayıklar gönderilmiş ve bu da, bir nevi kucak açma kabilinden olarak, Rum muhaceretini teşvik etmişti. Bütün ilçe Rumları, artık birkaç gün içinde Çeşme’­den olduğu gibi, kendilerine en yakın ve en münasip iskele olarak seçtikleri, Köste’den, Aşağı Çiftlikten, Agrilya’dan, Reisdere’den ve ıldır’dan Sakız’a gitme­ye başlamışlardı. Sonradan bazı Yunan vapurları da gelmiş ve taşımaya yardım etmişti. Bununla beraber, pek çok Rumlar, iskelelerde günlerce vasıta bekle­mişler ve bugünleri bazıları evlerinde ve bazıları da hep bir arada toplu bulunmayı daha emniyetli telâk­ki ederek, deniz kenarında, eşyaları üzerinde geçir­mişlerdi.Rumlar beraberlerinde istedikleri kadar eşya götürüyorlardı. Buna hiç mümaneat edilmemişti [engel olunmamıştı]. Hattâ bazı Rumlar telâşla az eşya alarak çıktıkları evlerinden, iskelelerde kaldıkları müddetçe, gidip gi­dip eşya getiriyorlar ve götürebileceklerine kani ol­duklarını alıp götürüyorlardı. Çeşme’ye İslâm muha­cirleri, Rum muhacereti başladıktan ve artık önüne geçilemez bir hal aldıktan sonra getirilmiş ve Rum­ların terkedip çıktıkları evlere yerleştirilmişti.Çeşme’de Rum muhaceretinin sebebi tamamiyle ruhidir. Bunu, Rumların birdenbire mahiyetini bilmedikleri meçhul bir korkuya’ kapılmış ve bilhassa hayatları için herşeyden şüphe eder bir duruma düş­müş olmalarında aramalıdır.Onlar kısa zamanda bu korkuyu birbirlerine aşılamışlardı. Çünkü hiç bir yerde hiç bir tazyika ma­ruz kalmamışlardı. Hiç .bir yerde hiç kimsenin evine en ufak bir tecavüz olmamıştı. Ne muhaceret başla­mazdan evvel, ne muhaceret devamınca kimsenin burnu dahi kanamamıştı. Ve hiç bir kimseye yan göz­le ve kötü gözle bakan olmamıştı; bu muhakkaktır. Nitekim bu muhaceret birdenbire devletlerarası bir mesele ehemmiyetini de almış ve henüz muhaceretin arkası alınmamış iken Çeşme’ye İstanbul’dan muh­telit bir tahkik heyeti gelmişti. Bu heyet büyük dev­letlerin İstanbul sefaretleri baş tercümanlarından te­rekküp ediyordu. Hükümet böyle bir tahkik arzusu­nu. memnunlukla kabul etmiş ve o vakit Muhacirin Müdürü vazifesini görmekte bulunan Şükrü Kaya Beyi de bu heyetin reisliğine tâyin etmişti. Heyet gelmiş, Çeşme’de bir çok Rum evlerini gezmiş, bir çok Rumlarla görüşmüştü ve hiç bir evde ufak bir taar­ruz ve tecavüz işareti bulamadığı gibi, hiç bir Rum da kendilerine şundan veya bundan tazyik gördük­lerini söylememişti. Gitmemeleri kalmaları tavsiye­sini de reddetmişlerdi. Hattâ bu baş tercümanlardan birisi, muhaceret için mutlaka bir sebep bulmak is­tiyormuş olacak ki, bir aralık bana dönmüş ve sitem­li bir bakışla : “Biz vakıa bir şey bulamadık. Fakat kırkbin kişi de dua ile gitmez” demişti. Evet, öyle­dir. Kırkbin kişi gerçi dua ile gitmezdi, buna inan­mak lâzımdı Fakat yine inanmak lâzım geliyordu ki, kuşkulu dimağlarda muhayyelenin büyüttüğü mev­hum bir can korkusu, işte böyle koca bir ilçe halkı­nı yerinden oynatabiliyor ve onları zaptecülemez, durdurulamaz hale getiriyordu.Çeşme’nin bir iki hafta içinde tamamen çehre­sini değiştiriveren Rum Muhacereti işte böyle başla­mış ve böyle bitmişti.”[28]Hilmi Uran olayları ve uygulanan terörü anlamazdan gelmektedir.
Trakya’dan seçilen Rum mebuslar, savaş sonrasındaki meclis toplantılarında bu durumu meclise taşırlar, ancak bir sonuç elde edemezler: 11 Aralık 1918’de, Tekfurdağı Mebusu Dimistoklis ve Çatalca Mebusu Tokinidis Efendiler, Ayvalık, Edirne ve Ça­talca bölgelerinden zorla yaptırılan göçler konusunda da sayılar bildirmişlerdir. Buna göre Edirne ve Çatalca bölgesinde, evleri ve mallan yağmalanan ve zorla Yunanistan’a göçe zorlanan Rumların sayısı 300 bindir. Ayrıca bölgede çeteler katliamlar düzenlemişlerdir. Dilekçe sa­hipleri bölgedeki Ermenilerin de katledildiklerini aktardıktan sonra, yapılan katliamları, “MasakarBelanc” olarak tanımlamış­lardır. Toplam kayıp 500 bin olarak bildirilmiştir… Efkalidis Efendi, olaylar üzerine Talât Paşaya başvurduk­larınca,Talat’ın kendilerine, Biz Türkiye’den kat’iyyen mem­nun değiliz, biz Venizelos’un fırkasına mensubuz. Yunanistan’a gideceğiz… Niçin bize müsade etmiyorsunuz?, biçimindeki ifa­delerin yer aldığı telgraflar gösterdiğini aktarır. Bundan daha da önemlisi, milletvekili olmasına rağmen kendi malı mülkü de yağma edilmiştir.  Mallarını geri istediğinde ise, yörede kurul­muş komisyona başvurup hakkını orada aramaya yönlendirilmiştir.Dimistokli Efendi Tüm bu kıyımların İttihat ve terakki Hükümetinin Balkan Savaşı sonrası sistemli olarak gündeme soktuğu Türkleştirme polikasının parçası olduğunu söylemiştir.[29]Operasyon’un başarısından dolayı bölge idarecileri ödüllendirilir; Edirne Valisi Hacı Adil Bey [Arda] Osmanlı Meclisi başkanlığına, Tekfurdağı Mutasarrıfı Zekeriya Zihni Bey [Baj] Edirne Valiliğine terfi ettirilmiştir. Bu şahsiyetler 19151 Soykırım sürecinin aktörleri olarak Patrik Zaven’inexterminators listesinde yer alırlar.
Ege ve Trakya’daki Etnik temizlik  üzerine tartışmalar “12 Aralık meclis oturumunda da devam etmiştir. Tartışmalara katılan Ermeni Mebus Nalbantyan Efendi, bu temizlik operasyonu ile Ermeni Kırımı arasındaki paralelliğe dikkati çekmiş; gerçi Türkler tekrar tekrar yapılan zulümlerin, eylemlerin aleyhinde olabilirler, fakat yapılan mezalim Türkler namına yapılmıştır, demiştir. Eylemler 1913 yılından itibaren izlenen sistemli politikaların sonucudur ve Türk hâkimiyetini sağlamak” adına yapılmıştır. Dolayısıyla Türklerin kolektif so­rumluluğu söz konusudur[30]Nalbandyan,  iki dönemdeki iki süreç arasındaki benzetmesinde haklıdır.
Teşkilât-ı Mahsusa,  bağlılık ve sadakatleri daima şüphe ile karşıladığı  Türklerden gayri ırk ve milletle­rin ekseriyet teşkil ettikleri yerlerde aldığı tedbirlerle, hüküme­tin görünürdeki kuvvetlerinin başaramayacağı hiz­metleri görmüştür. İç Düşmana , yani İmparatorluğun gay­rimüslim unsurlarına yönelik eylemler,  örnekler de görüldüğü gibi  I. Dünya Savaşı öncesi başlamıştır. Trakya ve Ege’deki Rum nüfusun terörle sürülmesi, milli iktisat politikasının parçası olarak mallarına el konulması… Gibi genel bir planın parçası olarak Ege ve Trakya’da hayata geçirilen bu etnik temizlik planı başarılar  ışığında gözden geçirilerek daha büyük ölçeklisi tarihi Ermenistan’a uygulanarak, etnik temizlik Soykırıma taşınmıştır.
Ege ile ilgili bir çalışmada uygulanan bu sistematik terör ve Türkleştirme politikası ayrıntılı olarak incelenir[31]:
Operasyonun iktisadi boyutu çerçevesinde Milli İktisat adı verilen yeni bir ekonomik politikanın uygulanmasına da başlanıldı. Balkan Savaşı sırasında baş­layan Yunan mallarına boykot hareketi, imparatorluğun en ücra köyündeki Rum bakkalına kadar genişletildi.
Her şeyden önce, iktisadi yönden güçlenmiş Rumları çö­kertmek, yıkmak gerekiyordu. İzmir-Aydın ve İzmir-Kasaba demiryolları boyunca sıralanan istasyonlardaki bakkalların hepsi Rumdu. Köy, kasaba ve ilçelerdeki bakkal ve ticaret­hanelerin de tamamına yakını Rumların elindeydi. Geriye kalanları Yahudi ve Ermeniler işletiyorlardı. Türkler ancak büyük ilçelerde ve şehirlerde güçsüz bir biçimde iktisadi varlıklarını sürdürmeye çalışıyorlardı.
İşte boykot hareketi bu şartlar altında başlatıldı ve ilk ağızda gerçekten başarılı sonuçlar alındı. Görünüşte, bu ha­reketin hükümetle hiçbir ilgisi yoktu. Avrupa’ya karşı halkın bir tepkisi olarak gösterilmek isteniyordu. Dışarıya kar­şı böyle bir hava yaratılmaya çalışılırken, İttihat ve Terakki, Rumlarla Yunanlıların çoğunlukta bulunduğu bölgelerde, örgütleri aracılığıyla “Türk’ün Türk’ten alışverişi” ve “Rum, Yunan tüccarlarıyla her türlü ilişkinin kesilmesi”düşünce­sini halka yayıyordu. Türk halkı, Balkan Savaşları’nın etki­siyle boykot hareketini tutmuş, elinden geldiği ölçüde des­teklemeye başlamıştı.
İttihat ve Terakki, bu kadarıyla Rum ve Yunanlıların ik­tisadi güçlerinin kırılmayacağını biliyordu. Bu hareketi bir­takım mali ve ticari kurumlarla desteklemezlerse boykot bir süre sonra başarısızlıkla sonuçlanacaktı. Çünkü ortaya şöyle bir sorun çıkıyordu: Türk halkı ve köylüsü, Rumlarla Yunanlıları boykot ettiğine göre, alışverişlerini, ticari iliş­kilerini kimlerle yapacaktı? İhracat Rumların, Yunanlıların, öteki azınlıkların, levantenlerin, Fransız, İtalyan, İngiliz ve Amerikan uyrukluların elinde bulunuyordu Ege’de. Bunların karşısına Türk tüccarıyla Türk ticaret kurumlarıyla çıkmak gerekiyordu. Yoksa,boykot duygusal bir hareket olmak­tan öteye geçemeyecekti. Uzun bir süre sonunda yapılan­lar unutulup heyecan kaybolunca, Türk halkının iliğini ke­miğini sömüren eski düzen yine egemen olacaktı. Böylece boykot hareketiyle birlikte, İttihat ve Terakki bir Türk bur­juvazisi yaratmak için çaba göstermeye başladı. Ege’ye özgü bankalar ve kooperatifler kuruldu. Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasından sonra yabancı uyrukluların yürüttükleri iş­ler Türklere devredildi…Rumların ve Yunan uyrukluların bir bölümü, boykottan sonra Ege Bölgesi’nden ayrılmak zorunda kaldılar. Balkan Savaşlarıyla aklı başına gelir gibi olan Osmanlı ülkesinde bundan böyle eskisi gibi kolaylıkla tatlı kârlar elde demeye­ceklerini anlamışlardı.
Yine de boykot, Ege’de Rum ve Yunan nüfusunda önemli bir azalma meydana getirmediği gibi, ekonomik güçlerini de geniş ölçüde etkilemedi. Çünkü, Türk ticari ve mali kurumlan daha yeni yeni filizlenmekteydi. Tam anla­mıyla etkili olabilmeleri için yıllar gerekliydi…
Tıpkı boykot hareketinde olduğu gibi, tehcir­de de hükümet, resmen eylemin içinde değildi. Tehcir, yani göç ettirme hareketi Batı Anadolu’daki İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin örgütleriyle Teşkilatı Mahsusa tarafından el al­tından yönetilmekteydi. Çeşitli yollardan Rumlar rahatsız ediliyor, yapılan baskılarla göçe zorlanıyorlardı. Teşkilatı Mahsusa Reisi Kuşçubaşı Eşref Bey’in emrindeki Türk çe­teleri; özellikle Söke dolaylarında Yunanistan’a ait Sisam Adası’yla sıkı ilişkileri bulunan Rum köylerine baskınlar ya­pıyorlardı…Tehciri Ege’de merkezi İzmir’de bulunan 4. Kolordu Kumandanı Pertev (Demirhan) Paşa, bu Kolordunun Kurmay Başkam Cafer Tayyar (Eğilmez) Paşa ile İttihat ve Terakki’nin İzmir Kâtibi Mes’ulüMahmut Celal (Bayar) Bey yürütmekle görevlendirilmişlerdi. İlk ağızda yüz binden fazla Rum, Yunanistan’a gitmiş ya da Anadolu içlerine sürülmüştü. Bu işlem gelişigüzel yapıl­mamıştı. Yunan Adaları’na yakın kıyı şeridindeki Rumlarla, Türkleri azınlıkta bıraktıkları bölgelerde oturanlar göçe zor­lanmıştı. Bergama, Foça, Çeşme ve Karaburun Rumları göç ettirilenlerin başında geliyorlardı. Siyasal nedenlerle İzmir içindeki Rumlara dokunulmamıştı. İzmir fazla göz önündey­di. Büyük devletlerin konsolosluklarının bulunduğu bir şe­hirde göç ettirme işlemine girişmek sakıncalı bulunmuştu.
Aslında tek bir Rum’a bile açıkça “Yunanistan’a git” de­nilmiyordu. Yalnızca o güne dek görmedikleri birtakım an­garya ve yükümlerle Rumların rahatları kaçırılıyor, tedirgin ediliyorlardı. Eli silah tutan Rum gençleri, Amele Taburları adı altında toplanıyor; bunlar yol, orman ve yapı işlerinde çalıştırılıyorlardı…AmeleTaburları’yla Rumlar, kontrol altına alınmış oluyorlardı. Angaryaya da­yanamayan Rumlar, sonunda birer ikişer ya da toplu halde Yunanistan’a kaçtılar, göç ettiler…29 Ekim 1914’te Birinci Dünya Savaşı’na girince teh­cir yeniden başlatıldı. Bu kez kaçan kaçıyor, kaçamayan kıyıdan 500 kilometre içerilere sürülüyordu.
Tehcir sırasında Ayvalık[32]iki bölüme ayrıldı. 1914 yılı­nın Mayısından itibaren uygulanmaya başlayan göç işlemi, İzmir bölgesinde sayılan Araplar Deresi’ne kadar olan ke­simde başarıyla uygulanmıştı. Araplar Deresi’nin kuzeyin­deki Ayvalık ve Yunda (Ali Bey) Adası Rumları, türlü ne­denlerle ilk göç ettirme hareketinin dışında kaldılar.
Ayvalık ve çevresinde tehcir hareketi Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna kadar aralıklarla devam etmesine rağ­men, yine de Rumlardan tam olarak temizlenememiştir. Ayvalık’a sırf bu sorunla ilgili olarak Talat ve Liman vonSandersPaşalar da gelmişlerdir. 5. Ordu Kumandanı Liman vonSanders, Türk hükümetine verdiği bir raporda, “Yunanlılar göç ettirilmedikçe, ordunun güvenliğini sağ­lama sorumluluğunu üzerine alamayacağını” bildirmişti.YorgoSakkarisSanders’in“bu gavurları hala denize atamaya muktedir olamadılarmı?[33]Diyerek tehcirin bir an önce başlamasını istediğini kaydeder. 1914 Mart ayında Arap Deresi güneyindeki Rumlar; Balıkesir, Kepsut, Susurluk ve sındırgı gibi Türklerin çoğunlukta oldukları bölgelere gönderilmişlerdi.



[1] O ruhu Teşkilat-ı Mahsusa başkanlarından Halil (Kut) “Talebelik yıllarında Enver ve Hafız Hakkı ile konuşurken Makedonya’dan bahseder, orada teşkilât yapmanın ve çetelerle dö­vüşmenin hayallerini kurardık. İmparatorluğun başına dert olan çe­teleri yola getirmekle devlete karşı hizmet içinde olacağımıza ina­nıyor ve daha sonraki ideallerimiz için de Makedonya’yı biçilmiş kaftan buluyorduk” sözleriyle nakleder. O ruh savaş öncesi ve sonrasında Osmanlı coğrafyasını kan gölüne çevirecektir.
[2] Galip Vardar, İttihad ve Terakki İçinde Dönenler. Ed. S.N. Tansu, YZY yayınları, s 387-388
[3] Hamit Bozarslan, türkiyede devlet komitacılık ve çetecilik konusunda birkaç hipotez Resmi Tarih Tartışmaları-1 Ed. F.Başkaya,  Özgür Ün. Kitaplığı 2005. S 181.
[4]Ternon, bir Soykırım Tarihi, haz. R. Zarakolu, Belge, 2013 s 272
[5] Bilge Criss, İşgal Altında İstanbul 1918-1923, iletişim 2008 s 145
[6] Bilge Criss, İşgal Altında İstanbul 1918-1923, iletişim 2008 s 146
[7] Taner akçam, İnsan Hakları ve Ermeni Sorunu, İmge,2002, s 169-171
[8] Ahmet Tetik, Teşkilat-ı Mahsusa (Umur-ı Şarkiyye Dairesi) Tarihi cilt I: 1914-1916, İşbankası Y. 2014, s 15
[9] Orhan Koloğlu, Curnalcilikten Teşkilat-ı Mahsusa’ya Kırmızı Kedi Y. 2012 s 98
[10] Orhan Koloğlu, Curnalcilikten Teşkilat-ı Mahsusa’ya Kırmızı Kedi Y. 2012 s 89
[11]Atilla Çeliktepe, Teşkilat-ı Mahsusa’nın siyasi Misyonu, IQ 2002, s 73-74-75
[12] Philip H. Stoddard, Teşkilat-ı Mahsusa,  arma, 2003, s 62
[13]Kutay, Cemal (1983). Talat Paşa’nın Gurbet Hatıraları.Cilt 3. İstanbul: Kültür.Sayfa 1491. Akt.Vahakn N. Dadrian, türk Kaynaklarında Ermeni Soykırımı, tpolu Makaleler 2, Çev. Attila Tuygan Belge Y. 2005 s 80
[14] Erik Jan ZürcherModernleşen  Türkiye’nin Tarihi, Çev Y.S. Gönen, İletişim.2002 s 162
[15]Bozarslan, miiliyetçi hareket/ milli mücadele dönemindeki TM kalıntılarına da dikkat çeker: İstiklâl Harbi’nin de, en azından 1921’e, yani Batı bölgesinde az-çok merkezî bir ordunun kurulmasına kadar, çetecilik temelinde geliştiğini görmekteyiz: İstiklâl Harbi çeteciliği, büyük bir ölçüde bürokrasi ile eşan­lamlı olarak kabul edilen “okumuşlar katmanını” hor gören pleb­yen bir niteliğe sahibdi. Subay kökenli İttihatçılıkla ihtilaflı iliş­kilerin oluşmasına yol açan bu plebyenlik, aynı zamanda da, asker eşraf ve ulema kökenli Birinci Cihan Harbi dönemi İttihatçılığını devam ettirmekteydi. Bu dönemdeki çete üyelerinin de büyük bir kısmının devlete oranla nispi bir özerkliğe sahip olan ve “cemiyet”ten, özellikle de eşraftan ve ulemadan gelen simalarla güçlenen Teşkilât-ı Mahsusa’dan geldikleri, devleti devlete rağ­men kurtarma programını devam ettirdikleri söylenebilir. Bu anlamda, çetecilik, belli bir oranda, kendini, Cihan Harbi İtti­hatçılığının ya zihnî ya da de organik devamı olarak algılamak­taydı. Ne var ki, kriz ve dağılma, İttihatçılığın uğradığı prestij kaybı, İstiklâl Harbi’ni destekleyen Sovyetler Birliği’nin varlığı ve Üçüncü Enternasyonal yoluyla yoğun bir propagandaya gi­rişmiş olması… gibi faktörler, devletin ne olduğu ya da ne olması gerektiği konularında çeteler arasında da ciddî yol ayrımlarına yol açmıştı. Bu nedenle, Çerkez Ethem misalinin de gösterdiği gibi, bazı çeteler kendilerini, sosyalizm, İslâmcılık ya da Türkçülük arasında ihtilaflı sentezlerle meşrulaştırmışlardı. Hamit Bozarslan, türkiyede devlet komitacılık ve çetecilik… s 182-183)
[16] Erik Jan Zürcher, Milli mücadelede İttihatçılık, Çev. N. Salihoğlu, İletişim,2003 s 108
[17] Arnold J. Toynnbee, The Western Question in GreeceandTurkey NY 1970 s 36 dan akt Taner akçam, İnsan Hakları s 189
[18] Taner akçam, İnsan Hakları ve Ermeni Sorunu, İmge,2002, s 186
[19] Eşref Kuşçubaşı, anılarında bu top­lantıların Mayıs, Haziran ve Ağustos 1914 tarihlerinde de de­vam ettiğini söyler. Toplantılara, İttihat ve Terakki Partisinin Anadolu’daki “mutemet… değerli, fedakâr, vatansever unsurla­rı” da “birer vesile ile İstanbul’a çağrıl(arak) dahil edilmişlerdir. Önemli olan bu toplantılardan, kabineye dahil bazı zevatın bi­le malumatı olmamasıydı Cemal Kutay, Birinci Dünya… s 18’den aktaran Taner Akçam, İnsan Hakları…s 187
[20]Cemal Kutay, Birinci Dünya harbinde Teşkilat-ı Mahsusa ve  Hayber’de Türk Cengi, 1964 s  18. Akt. Taner akçam, İnsan Hakları ve Ermeni Sorunu, aynı yerde
[21]evlerde götürülemeyip de Rumlar tarafından öylece bırakılan eşya da bir müddet, evler gibi sahipsiz kalmıştı. Bu gibi sahipsiz eşya, hiç hırsızlık olacağı akla bile gel­meksizin, evlere girilip almıyor ve götürülüyordu ve bunu kimse gayri ahlâkî telâkki etmiyordu. Çünkü bu eşyaya âdeta mubah bir mal gözü ile bakılır ol­muştu. Hilmi Uran Hatıralarım, Ankara 1959, s 72
[22] 1 FF= 22.4Os Lirası. 1914 yılı Omanlı Bütçesi 35.329.950 Os lirasıdır.
[23] Taner Akçam, İnsan Hakları…s  191-2
[24]EmanuilEmmanuilidis, Omanlı’nın son Günleri, Belge, 2014
[25] Babam Hacim muhittin Çarıklı, Bir Kuvay-ı milliyecinin yaşam Öyküsü, Turgut Çarıklı, haz. Y. Hakan Erdem, Boğaziçi üniversitesi y. 2005 s 78-80
[26] Babam Hacim muhittin Çarıklı, Bir Kuvay-ı milliyecinin yaşam Öyküsü, Turgut Çarıklı, haz. Y. Hakan Erdem, Boğaziçi üniversitesi y. 2005, s 27
[27] Hacim Muhittin Bey’in Kemalist dönem görev yerlerinden biri bir başka terör kaynağı İstiklal Mahkemesidir.
[28]Hilmi Uran Hatıralarım ankara 1959 s
[29] Taner Akçam, İnsan Hakları…s 192-194
[30] Taner Akçam, İnsan Hakları…s 194
[31]NurdoğanTaçalan Ege’de kurtuluş hareketi Başlarken bilgi Y. 2007 s 7- 84
[32]1914 yılında Ayvalık’ın ekonomik, toplumsal ve kültü­rel durumu şöyleydi:Kasabada 22 zeytinyağı fabrikası, 1 pirina fabrikası, 15 büyük sabunhane, 6 un değirmeni, çoğu buharla çalışan 80 debbağhane vardı. Bunlardan başka Ayvalık’ta 6 eczane, 20 doktor, 10 avukat bulunuyordu. 30 bini aşkın nüfus, 5.500 binada yaşamaktaydı. Sayısı 500’evaran ticarethanesiyle Ayvalık; işlek, hareketli bir beldeydi. Nüfusun tamamına ya­kını Rum olduğu gibi, fabrikalar ve öteki işyerleri de onlara aitti. Yunan harfleriyle kitap, dergi ve gazete basan iki matbaa faaliyetteydi. Bu matbaalarda Kirikıs adlı günlük bir gazete ile EolikosAstir adlı on beş günlük bir dergi yayımlanıyordu.
[33] YorgoSakkarisKİDONİE’nin TARİHİ. Yayınlayan Faydalı Kitapları Yayınlama Cemiyeti (Atina) 1920.  Liman vonSandres’in söyleyişi sayfa 210’da

Yorumlar kapatıldı.