Ali Sait Çetinoğlu
“Tarihe hakikat’in ne lüzumu var? Osmanlı tarihi, bu sebeple, bir yalan âlemi olmuştur, Yalan Şarkta ayıp değildir.”[1] Falih Rıfkı Atay yukarıdaki s özleri söylerken bir gerçeği işaret ediyordu. Bu gerçek Osmanlı için ne kadar doğruysa ardılı olan T.C. için de aynı derecede doğrudur. Resmi tarih baştan sona bir yalan manzumesidir. Bu yalan manzumesi içindeki karanlık noktalardan biri de Holokost sürecinde Türkiye’nin tavrı ve TC’nin diplomatlarıyla birlikte Türkiye kökenli ve TC vatandaşı uyruklarını Holokost’tan koruduğu ve kurtardığı yalanıdır. Son yıllarda keşfedilen bu yalan bir anlamda işlevseldir de 1915 soykırımının inkar ve perdelenmesinde kullanılmaktadır.
“Holokost ve Yahudilerin Türkiye tarafından kurtarılmış olmaları varsayımları Türkiye gündemi için bir konu olarak ansızın keşfediliverdi. Ancak bu ilgi, o dönemde gerçekten neler yaşandığının ortaya konulmasına yol açmadı. Savaş esnasında kurtarılmaktan imtina edilen Yahudiler, artık Türkiye’ye yöneltilen uluslararası eleştirilere cevap vermekte kullanılıyorlardı. Ayrıca, göstermelik bir şekilde holokost kurbanlarının yanında yer alma tavrı, sık sık Ermeni soykırımını inkâr etmekte kullanılıyordu.” Oysa gerçeklik f arklıdır, Türkiye’nin holokost sürecindeki tutumu Türkiye kökenli ve Türkiye vatandaşı binlerce Yahudi’nin tehciri ve
ölümüyle noktalanmıştır: “Wannsee Konferansı’nın tutanaklarından, Nazilerin “nihai çözüm”e dair planlarının, tarafsız ve müttefik devletlerde yaşayanlar da dahil olmak üzere, Avrupa’daki tüm Yahudilerin öldürülmesi olduğu anlaşılmaktadır. Tutanaklarda bulunan ve Avrupa devletlerinde yaşayan Yahudilerin
sayısını gösteren bir listede, Türkiye’nin Avrupa’daki topraklarında 55.500 Yahudi’nin yaşadığı belirtiliyordu…
Avrupa’da yaşayan 20.000 ila 25.000 kadar Türkiyeli Yahudi, Nazilerin orada uyguladığı Yahudi takibatına uğradı, binlercesi tutuklandı, toplama kamplarına gönderildi, büyük kısmı öldürüldü. Türkiye Yahudilerinin Avrupa ülkelerindeki dağılımı çok farklıydı, en büyük bölümü Fransa’da yaşıyordu. Pek çok ülkede Nazi makamlarının gerçekleştirdiği yabancı tabiiyetli Yahudilerin sayımında “Türkler” üçüncü veya dördüncü sırada yer alıyordu. Türkiye Yahudileri hakkındaki bilgilere genellikle diğer Yahudilerin soykırıma ilişkin
anlatımlarında tesadüf ediyoruz.”
Corry Guttstadt Türkiye, Yahudiler ve Holokost[2] adlı kapsamlı ve titiz incelemesi
ile bu yalanın üstünü açarak hakikati gözler önüne serer. Türkiye kökenli veya Türkiye vatandaşı binlerce Yahudi holokost esnasında Auschwitz ve Sobibor ölüm kamplarına, Ravensbrück, Buchenwald, Mauthausen, Theresienstadt, Dachau ve Bergen-Belsen
kamplarına tehcir edildiler.
“Birçoğu buralarda hayatını kaybetti. Bir kısmı ise Drancy ve Westerbork kamplarındaki mahkûmiyet koşullarına dayanamadılar ve ya vurularak öldürüldüler ya da Gestapo’nun işkencesi altında can verdiler.”
Guttstadt’ın çalışmasında gerek Osmanlı döneminde gerekse TC döneminde çeşitli Avrupa ülkelerine giden Yahudilerin sosyo – ekonomik durumlarını, Savaş öncesindeki çeşitli ülkelerdeki şehirler bazındaki nüfuslarını
okuyucularla paylaşarak, Osmanlı topraklarından Avrupa’nın çeşitli şehirlerine serpilen Yahudilerin ayrıntılı bir portresini çizer. Ölüm kamplarında ve ölüm yürüyüşlerinde can veren Türkiye kökenli ve TC vatandaşı Yahudilerin rakamlarını, istatistiklerini ve isimlerini vererek tarihe bir not düşerken çok önemli bir noktanın altını çizer: “Holokostta ölen Yahudi kurbanların sayısını tespit etmek için yapılan her girişim, aslında bu insanların başlarına gelen akıl almaz acıların, yaşadıklarının üzerini örtmek, hattâ bunları hafife almaktır,
çünkü yıllarını tutuklanma korkusuyla geçirenlerin, tavan aralarında, duvar boşluklarında, küçücük hücrelerde veya ormanlarda saklanmak zorunda kalanların ya da tehcir edilmemek için canlarına kıyanların çektiği acıları göz ardı etmek anlamına gelmektedir. Ve kendileri tehcirden kurtulan, ancak çocukları veya eşleri öldürülenlerin acıları neyle, nasıl ölçülebilir?” Nazilerin iktidarından sonra başlayan somut takipten Holokost’a uzanan süreçte Yahudilerin, Almanya ile işgal ettiği ülkelerde ve nüfuz altındaki çeşitli Avrupa ülkelerindeki Yahudilerin ölüm y olculuklarını v e Holokost sürecinde TC’nin politikasını mercek altına alınırken TC’nin sistematik ayrımcı politikasını ve gayrimüslimleri bu coğrafyadan yok edilme sürecinin karanlık /kör noktalarından birine ışık tutar. Türkiye birkaç diplomatın kişisel tavrı istisna edilirse ezici çoğunluk Ankara’nın holokostu soğukkanlı bir şekilde seyretme politikasını istisnasız uygulamıştır. “Almanya’nın
yürüttüğü savaşta tarafsız kalan Türkiye, Almanya için önemliydi[3]. Hem bu hem de Türkiye’de yaşayan çok sayıdaki Reich Almanı, Türkiye’nin Avrupa’da yaşayan Yahudilerini koruması için mükemmel ve muazzam imkânlar sağlıyordu.
Çok sayıda Türk diplomatı Yahudi yurttaşlarını Yahudi karşıtı tedbirlerden muaf tutmak için bu durumu başarıyla kullandı ve yine çok sayıda münferit vakada tutuklanan Yahudilerin serbest kalması için kararlı girişimlerde bulundu. Türk Konsoloslukları, bazı istisnai durumlarda Türkiye vatandaşı olmayan Yahudileri veya eskiden Türkiye vatandaşlığına sahip olanları da himayesi akma aldı. Bunlar her zaman hümanist nedenlerden kaynaklanan eylemler olmasa bile, ülkeler bölümünde belirtilen koşullar Türk diplomatların sahip olduğu serbest hareket alanının altını çiziyor. Rodos Konsolosu Selahattin Ülkümen örneğinde de görüldüğü üzere, Türk diplomatlarının bir Yahudi’nin Türkiye vatandaşı olduğunu onaylaması dahi o insanın hayatının kurtulması demektir.”
Oysa Türkiye Avrupa’da mültecilerin sınırlarından vizesiz geçemediği tek tarafsız ülkedir. Vize koşulları ve kullanılışı o kadar ağır hükümler içermektedir ki bir anlamda ülke sınırlarından geçiş imkansızdır: “Türk makamlarınca verilen transit vizelerin hepsi kullanılmış olsaydı bile, son mültecinin de kurtulabilmesi için 200 yıla ihtiyaç olacaktı” Oysa ölüme karşı bir yarışa dönüşen bir durumdan söz ediyoruz. Başbakan refik Saydam yaşanan insanlık dramına seyirci kalmakta tereddüt etmez: “Burası hiç kimsenin istemediği kişilere yurt olmaz” sözlerini insaf sınırlarında açıklamak güçtür. Nadir Nadi 15 Temmuz 1938 tarihli Cumhuriyet
gazetesindeki yazısında geçen “…
Musa’nın serseri ahfadının düşüncesiz ve gayesiz yollarını lütfen Türkiye’ye düşürmemelerine dua edelim” sözleri de bu cümledendir. “Türkiye, Yahudilerin ülkeye girişinin ve göçünün engellenmesine dair kararnameleri savaşın başlamasından ve Almanya’yla yapılan ittifaktan üç yıl önce çıkarmıştı, yani bu kararnameler özgün Türk siyasetiydi.” Sözleriyle genel blokaja işaret eden Guttstdat, “Cumhuriyetin kurulduğu dönemden itibaren gayrimüslimler çok sayıda kısıtlamaya tabiydi. Ermeniler ve Rumların pek çok yere yerleşmeleri, hatta buralarda geçici olarak bulunmaları bile yasaklanmış, bu düzenleme kısmen Yahudilere de uygulanmıştı.
Haziran 1923 itibarıyla gayrimüslimlerin serbest dolaşım hakkı kaldırılmıştı. Türkiye içinde yapacakları seyahatler için özel bir izin almak zorundaydılar; bazı bölgelere girmeleri ise tümüyle yasaklanmıştı.” Sözleriyle genel kısıtlamaların yanında, TC’nin vatandaşı olan gayrimüslimlere karşı Kemalistlerin (2.Jöntürk) kuruluştan itibaren İttihat ve Terakki’den (1. Jöntürk) devraldıkları ayrımcı, dışlayıcı ve bu coğrafyadan kazınmalarına yönelik siyasetin örneklerini vererek, kırılma noktalarına işaret eder: Azınlık karşıtı kampanyalar, Ekonomik Türkleştirme: İşten atmalar ve meslekten uzaklaştırmalar, Lozan anlaşmasıyla düzenlenmiş olan azınlık
haklarının içinin boşaltılması, “Vatandaş Türkçe konuş” kampanyaları, Mecburi iskan, 1934 Trakya olayları, 1941- 42’de Gayrimüslim erkeklerin zorunlu çalışmasına yönelik 20 Kur’a askerlik, 1942-44 Ekonomik ve kültürel jenocid örneği Varlık Vergisi uygulaması ve ardından gelen zorunlu çalışma kampları…
gibi Lozan azınlıkların bu coğrafyada yer kalmadığını ifade eden uygulamaları özetler. Başbakan İnönü bize başkaca yorum yapmamıza gerek bırakmayan sözleri bu politikanın en tepedekinin pervasız itirafıdır: “Başbakan İsmet İnönü, azınlıklara yönelik olarak gayet net bir ifadeyle şunları söylüyordu: Vazifemiz
Türk vatanı içinde bulunanları behemehal Türk yapmaktır. Türklere ve Türklüğe muhalefet edecek anâsırı kesip atacağız. Vatana hizmet edeceklerde arayacağımız evsaf her şeyden evvel o adamın Türk ve Türkçü olmasıdır.” Bu sözler gerek Ankara ve gerekse Türk diplomatların, Avrupa’da bulunan yurttaşı Yahudiler ile Türkiye kökenli Yahudilere yönelik gerçekliği göz önüne sererken, bu tutumun daha iyi anlaşılabilmesi için Guttstdat’ın sunduğu, Türkiye’nin içerideki gayrimüslim vatandaşlarına karşı kurucu antlaşması Lozan’dan başlayarak süren dışlayıcı sürecin ayrıntılı bu özetinden, bu politikanın bir uzantısının yurt dışındaki yurttaşlarına da uygulayarak binlercesini ölüme yollamasını daha iyi kavrıyoruz. Kemalist rejim, kendi eliyle yok edemediklerini Nazilere yok ettirmekte oldukça cömert davrandığını anlıyoruz: “İki Gestapo memuru bir kişiyi belgelerinin kontrol edilmesi için konsolosluğa getirmişlerdi, bu da ilgili kişi için bir ölüm kalım kararı anlamına geliyordu. Belçikalı Yahudilerin heyetiyle görüşmekte olan konsolos muavini, Gestapo memurlarını kabul etmiş ve bir an bile düşünmeden onlara söz konusu kişiyi Türkiye vatandaşı olarak kabul etmediğini söylemişti. Oysa onu kurtarmak için elindeki belgenin gerçekliği konusunda bir şey diyemeyeceğini söylemesi yeterliydi.”
Türkiye daha savaş başlamadan “bir ceza olarak vatandaşlıktan çıkarma” uygulamasıyla bünyesinde istemediği yurttaşlarını sudan sebeplerle kitlesel olarak vatandaşlıktan çıkartarak yurttaşlarını ölüme göndermekten çekinmemiştir. “Türkiye siyaseti vatandaşlıktan çıkarmayı aynı zamanda kendi içindeki siyasi muhaliflerine karşı bir baskı aracı olarak da kullanıyordu.” 150’likler listesiyle muhalif unsurları ve olası muhalifleri vatandaşlıktan çıkararak malına ve mülküne de el koymuştur.“Daha cumhuriyet kurulma dan önce, 1922 yılında, geçici Kemalist hükümetin yaptığı düzenlemeye göre, ülkeden ayrılan gayrimüslimlere ne pasaport, ne de vatandaşlık belgesi veriliyordu.” Ayrıca “savaş döneminde yasal olarak Türkiye’den çıkan ve cumhuriyetin kurulmasından sonra tekrar Türkiye’ye dönmek isteyen bazı Yahudilerin ülkeyi giriş izni almakta zorluk çektiklerini, Türkiye’de yaşayan Yahudilerin de cumhuriyetin ilk yıllarında kimlik belgesi almakta sıkıntı yaşadıkları” da sık dile getirilen şikayetler arasındadır.
Savaş döneminde kaybedilen topraklardan Gayrimüslim muhacirlerin ülkeye girişlerine izin verilmediği de bir gerçektir. Ankara da bu uygulamayı sürdürmüştür. Kemalistlerin ilk kabul ettikleri yasal düzenleme de savaş döneminde gayrimüslimlerin (özellikle Ermeni, Süryani, Rum ve Pontos) el konulan malların iadesine yönelik İstanbul hükümetini yaptığı düzenlemeyi iptal etmek olmuştur: “Kurtuluş savaşı zaferinden sonra kabul edilen ilk Türk kanunlarından biri, İstanbul Hükümeti’nin 8.1.1920 tarihinde kabul ettiği, savaş ve tehcir esnasında çalınan malların sahiplerine iade edilmesini öngören kanunu ortadan kaldırıyordu.
Dolayısıyla bu yeni kanun, Ermenilerin mülksüzleştirilmelerini onaylıyordu” Bir çok vakada, -Erzurum’da oturan Nisim, Nisan ve Simon adlı üç Yahudi vatandaşında olduğu gibi- “Türkiye’de yaşayan Yahudiler vatandaşlıktan bile çıkartılıyordu.” Kurtuluş savaşına katılmamayla ilgili “1041 No’lu Kanun
uyarınca vatandaşlıktan çıkartılan insanların birçoğu, savaş döneminde henüz askerlik çağında bile değildi.” Bu gerekçeyle vatandaşlıktan çıkarılıp mal varlığına el konulan Osmanlı Hariciye veziri Noradukyan 75 yaşındaydı. Kitleler halinde vatandaşlıktan çıkarılanlar arasında kurtuluş savaşına katılmayan
kadınlar da bulunmaktadır!
“Türkiye’nin yurt dışı temsilcilikleri, 1920’li yılların sonundan itibaren yurt dışında yaşayan Türkiye veya eski Osmanlı vatandaşlarının durumuna dair genel bir inceleme başlattı. Türkiye Hamburg Başkonsolosluğumun Kiel Emniyet Müdürlüğü’ne yazdığı 9 Haziran 1928 tarihli bir yazıda şöyle deniyordu: Türkiye Hükümeti’nin
aldığı kararlara göre, yabancı bir ülkede 6 aydan uzun bir süre ikamet eden her Türk pasaportunu ilgili Türk konsolosluğuna teslim etmek ve yerine bir kimlik belgesi almak zorundadır.… Bu uygulamanın, yurt dışında yaşayan Türkiye vatandaşlarının durumlarının incelenmesinin, azınlık mensuplarının birçoğunun vatandaşlıktan çıkarılmasıyla sonuçlandığı döneme denk geldiğini görüyoruz.” Pasaportlarını telim edenler yenileriyle değiştirilmemekte vatandaşlıktan çıkarılmaktadırlar. O güne kadar düzeli olarak pasaportları yenilenen Russo a ilesi bu uygulamanın örneğidir: “Kendisine söylendiğine göre Ankara’dan gelen bir talimat üzerine pasaportların kendilerinden alındığını
ve bir daha da geri verilmediğini, yeni pasaport taleplerinin de (…) geri çevrilmiş olduğunu belirtiyordu.
Russo Ailesi bu konudaki tek örnek değildir. Ankara’daki Başbakanlık Arşivi’nde incelediğim dosyalardan, 1928’e kadar verilen vatandaşlıktan çıkarılma kararlarının başka bireyleri de kapsadığı anlaşılmaktadır. Kitlesel vatandaşlıktan çıkarma işlemi,
ilk defa 1929’da başladı” Kasım 1929’da alınan beş kararla yurt dışında yaşayan
497 kişi kurtuluş savaşına katılmadıkları ve dört yıldan beri Türkiye’ye geri
dönmedikleri gerekçesiyle 1041 No’lu Kanun’un hükümleriyle vatandaşlıktan
çıkarıldı.
Uygulama her bir milliyet için farklıdır: “O yıllarda çıkmakta plan Almanya
için Türk Ticaret Odası Mecmuası’nda da açıklandığı üzere Müslümanlar,
Ermeniler, Rumlar ve Yahudilerin her biri için farklı kararlar vardı. Müslümanlar,
Osmanlı döneminden kalma eski yazı bir pasaporta sahip olsalar bile kolaylıkla yeni bir pasaport alabiliyor, Ermeniler ise, ancak yeni Türk hükümetinin verdiği pasaportla yurt dışına gittikleri ve Türkiye vatandaşlığını kaybetmedikleri takdirde yeni bir pasaport alabiliyor ve Türkiye’ye dönebiliyorlardı. Diğer gayrimüslimlere kıyasla 1930’da Yahudiler az da olsa daha iyi bir pozisyona sahiptiler: Yeni hükümetin pasaportu olmadan yurt dışına çıktıkları takdirde, durumlarının incelenmesini isteyebiliyorlardı.”
“1929’da başlamış olan kitlesel vatandaşlıktan çıkarma işlemleri 30’lu yıllarda
düzenli olarak sürdürülmüştü. Sadece 1931 yılında 13 ayrı Bakanlar Kurulu kararıyla toplam 1.152 kişi, 1932-1937 zaman dilimindeyse neredeyse 3.000 kişi vatandaşlıktan
çıkarılmıştı.”
Vatandaşlıktan çıkarılan bu kişilerin mal varlıklarına da el konulduğunu söylemeye gerek yok. “1945’te Belçika’da yayımlanan bir raporda, 1935-36’dan itibaren yurt dışında yaşayan Türkiye Yahudilerinin pasaportlarının ellerinden alındığı yazmaktadır.
Mağdurlara genellikle vatandaşlıktan çıkarıldıklarına dair bir belge bile verilmediği
için, hukuki olarak itiraz etme imkânı da bulunmuyordu.” Üstelik bu uygulamalar hükümetin aldığı açıklanmayan gizli bir kararnameye dayanmaktadır. Türk Dışişleri
bakanlığı arşivi halen açık olmadığından bu kararnameye ulaşamamaktayız.
“Ağustos 1937’de Almanya Ankara Büyükelçiliği’ne Türk hükümetinin
yurt dışında yaşayan ve Türklerin anavatanıyla ortak bağlan olmayan (…)
Türkiye vatandaşlarını vatandaşlıktan çıkaracağını, bunların çoğunun Yahudiler
olduğunu bildirir. Konsolosluklar bu arada bu kişilerin birçoğunun pasaportlarını
ellerinden almış bulunmaktadır. Türkiye Berlin Büyükelçisi’nin bazı istisnalar sağlamak için Ankara’da İçişleri Bakanlığı nezdinde başlattığı girişimler, söz konusu kişilerin bir kısmının bu güne dek vergi ve benzeri yükümlülüklerini eksiksiz yerine
getirmiş olmalarına rağmen bir sonuca ulaşamamıştır.
Böylece, Berlin’de Türk Ticaret Odası üyesi olan ve Türkiye Büyükelçiliği’yle düzenli ilişkiler içinde bulunan Türkiye Yahudileri de vatandaşlıktan çıkartılmış oldu.” Bu
kararlar diğer milliyetlerden T.C. yurttaşları için de önemli olduğu gibi Yahudi
vatandaşlar için ölümcüldür zira vatandaşlıktan çıkarılan bir kişi bir daha ülkeye geri dönememektedir. Bu nedenle vatandaşlıktan çıkarılma, Holokost sürecinde Yahudiler için ölümcül sonuçlara neden olmuştur. “Başlangıçta Türkiye Cumhuriyeti’nin vatandaşlığa kabul veya vatandaşlıktan çıkartma siyasetinin, nasyonal sosyalistlerin
Yahudi takibatıyla en küçük bir ilgisi yoktu.
Yurt dışında yaşayan insanların kitlesel olarak vatandaşlıktan çıkartılması 1933 yılından önce başlamıştı. Ancak 30’lu yılların sonunda ve 40’h yılların başında vatandaşlıktan çıkarmalar asıl olarak Avrupa’da yaşayan Yahudilere uygulanmış, bu şekilde Nazi rejiminin takibatına karşı sahip oldukları himayeden mahrum
bırakılmışlardı. Bu uygulamadan ilk etkilenenler, Almanya’da yaşayan Türkiye Yahudileri olmuştu. Bunların birçoğu 1939 yazından itibaren Türkiye vatandaşlığından çıkartılmışlardı.” Üstelik konsolosluk vatandaşlıktan çıkardığı
kişileri listeler halinde Nazilere bildirmektedir: “Türkiye Yahudi vatandaşlarını vatandaşlıktan çıkartırken, Alman Nazi makamlarının idari yardımına başvuruyordu. Berlin’de ve daha sonra işgal altındaki Prag’da Türkiye Yahudileri mahkemeye çağrılıyor, sorgulanıyor, sonra da kendilerine vatandaşlıktan çıkarılma tezkeresi tebliğ
ediliyordu. Bütün bunlar, en geç 1937’den itibaren Gestapo’ya bağlı olan Yabancılar Polisi tarafından gerçekleştiriliyordu.”
Bu duruma ilişkin çarpıcı bir örneği Berlin konsolosluğunun işleminde görüyoruz: “ Berlin’de ikamet eden başka bir Türkiyeli Yahudi için Berlin Emniyet Müdürlüğü’ne
başvuruda bulunan Berlin Türkiye Konsolosluğu’nun 22 Kasım 1936 tarihli
yazısından da belli oluyor: Konsolos, Berlin polisinden yukarıda ismi belirtilen kişiye ekteki onayı [vatandaşlıktan çıkarılma tezkeresini] imzalatmasını ve ardından kendilerine gönderilmesini rica ediyordu.” Görüldüğü gibi Türk konsoloslar ile Gestapo arasında idari paslaşmalar olağan işlerdendir. Vatandaşlıktan çıkarmanın
yanında “Türkiye Yahudileri için Türk vatandaşlığının onaylanmasının reddedilmesi
bir ölüm-kalım meselesine dönüşmüştü[r].” Türkiye Yahudilerinin Avrupa’da en kalabalık kolonisini teşkil ettiği Fransa’da cami imamının Büyükelçilikten
daha fazla verdiği sahte belgeler Türkiyeli Yahudilerin korumasında çok daha fazla işlevseldir. “Paris Konsolosluğu desteğini bedelsiz olarak vermiyordu.
Komite, 20 Eylül tarihli bir duyurusuyla hem maddi durumu iyi olmayan Türkiye Yahudilerinin konsolosluk ücretlerinin karşılanabilmesi hem de Türk Kızılay’ına bağış
yapabilmek için Belçika’daki üyelerini büyükçe bağışlar yapmaya davet ediyordu.
Anlaşılan, Türkiye’deki Yahudiler Türk devletinin hoşgörüsünü nasıl gönüllü bağışlarla satın almak zorunda kalıyorlarsa, ölüm tehlikesi altında bulunan
Belçika’daki Türkiye Yahudilerinin de vatandaşlıklarının tanınması veya Türkiye’ye geri dönüş izni alabilmeleri için para ödemeleri gerekiyordu.
Gösterdikleri ciddi çabalara rağmen, Belçika’da yaşayan Türkiye Yahudilerinin
büyük çoğunluğu Türkiye’ye geri dönüş için Türk makamlarından onay
almayı başaramadılar.”
Gusttstadt, en f azla Türkiye kökenli Yahudi kolonisin bulunduğu Fransa’da
Türkiyeli Yahudilerin kitlesel olarak katledilmesinin kültürel sonuçlarına
işaret eder: Sefarad kültürü de holokost kurbanları arasındadır. “Fransa sadece
çok sayıda Türkiye Yahudi’si kurban olarak hayatını kaybetmekle kalmadı.
İki dünya savaşı arasındaki dönemde Fransa’da, bilhassa Paris’te yeşeren ve
gelişmekte olan Sefarad kültürünün yeni merkezi de böylece yok olup gitti…
Sefaradlar’ın yaklaşık üçte biri İstanbul’da, İzmir’de, İzmit’te, Edirne’de,
Bursa’da, Mersin’de, Adana’da, Ankara’da, Manisa’da, Çorlu’da,
Adapazarı’nda, Çanakkale’de, Çanakkale Boğazı çevresinde ve Türkiye’nin
Avrupa’da ve Asya’da kalan kısımlarında bulunan bir dizi başka yerde
doğmuştu.
Onlar saydığımız bu yerlerde büyüdüler, sonra Fransa’ya yerleştiler, ancak dillerini, örf ve âdetlerini, geleneklerini, anavatanın kültürünü teşkil eden ne varsa, hepsini muhafaza ettiler. Bu zavallılar, nüfus kayıt dairelerinin bazı talimatlarına
uymayı ihmal etmiş olsalar bile, gururla şunu söylemekten hiçbir zaman vazgeçmediler: ‘Ben bir Türk’üm!’Savaş onları yakalayınca her biri anavatanlarının himayesi altına girmeye çalıştılar. Türkiye Konsoloslukları ise, üst makamların
kendilerine gönderdiği resmi talimatlara uyarak onlara yardımcı olmadılar,
gözyaşlarını Konsoloslukların kapılarına döken yardıma muhtaç mağdurları
geri çevirdiler. Ankara ve İstanbul’a dilekçeler, arzuhaller yazıldı, heyetler
gönderildi. Hiçbiri fayda etmedi. Bütün bu yazıların hepsi boşaydı. Türkiye Hükümeti
bütün bu dilekçelere ve ricalara, en yüksek seviyeden ceza ödeme tekliflerine
karşı acımasız tutumundan taviz vermedi.”
Avrupa’da yaşayan kendi vatandaşlarına karşı Türkiye’nin aldığı bu “ pasif
tutum nedeniyle yurt dışında yaşayan vatandaşlarını himaye yükümlülüğüne
uymadı.Elbette ki, Türkiye’nin tavrına yönelik eleştiriler, kesinlikle Almanların
işlediği suçları hafif göstermek ve azaltmak amacıyla kötüye kullanılamaz.”
Guttstadt’ın bu sözleri sanki 1915 Soykırımında İttihatçıları nafile aklama çabasında olanlar için söylenmiş gibidir.
Guttstadt, Soykırım sürecinde, Türkiye’nin elindeki imkanlarını kullanmayarak
Avrupa’da yaşayan yurttaşı Yahudileri ölüme yollarken, Yahudi kurbanların
yanında olan az sayıda Türkiyeli konsolosluk y etkililerine de yer verir.
Bunlardan biri; “1989 yılında Yad Vashem Soykırım Araştırma Enstitüsü tarafından,
yaptıkları için Uluslararası Dürüst İnsanlar Madalyası’yla taltif edilen Rodos Konsolosu Selahattin Ülkümendir: “46 kişiyi kurtardı. Bunların 26’sının gerçekten Türk pasaportları vardı. Kurtarılanlar arasında, Rodoslu olmayan, babası Türk ordusunda olan bir hanım vardı. Konsolos onu da kurtardı. Orada aslında Türk olmalarına karşın vatandaşlıklarını yitirmiş Yahudiler vardı ve Türk konsolos onları
da kurtaracak kadar insancıldı.” Bazılarının çabası Ankara’nın müdahalesi
ile sonuçsuz kalır. Milano Konsolosu “Nebil Ertok’un Türkiye Yahudilerini
Türkiye’ye geri götürmek için gösterdiği çabalar sonuçsuz kalmıştı. Bunun
sebebi, muhtemelen sadece Almanların Türkiye Yahudilerini tehcir etmiş
olmasına bağlı değildir. Ankara’nın veya Türkiye Berlin Büyükelçiliği’nin
İtalya’daki Türkiye Yahudileri için adımlar atmış olduğuna dair herhangi
bir işaret bulunmamaktadır.
Milanolu Türkiye Yahudilerinin hiç olmazsa bir kısmının Bergen-Belsen’e götürülerek
Auschwitz’e tehcir edilmekten kurtarılmış olmaları, büyük ihtimalle Milano
konsolosunun çabalarına bağlıdır.” Geri dönüşlerde Milano Konsolosluğundan
verilen belgelerin dikkate alınmaması bu çabanın gereği olsa gerek. Bir Bulgar kaynağında Gümülcine’deki Türkiye konsolosunun takibata uğratılan Yahudileri kurtarmak için gösterdiği gayrete değinilmektedir. “Bu kaynaktan Bulgar işgal kuvvetlerinin yaptığı bir operasyon esnasında, Yahudi bir ailenin Türkiye konsolosluğuna sığınmasına izin verildiğini, konsolosun aileyi Bulgarlara teslim etmeyi
reddettiğini öğreniriz.”
Yahudi kurbanların kurtarma faaliyetleri içinde direniş örgütleri ve direniş içinde yer alan birçok Yahudi militanında rollerine yer verilir: “Spengler-Axiopoulos ve Bowman, Yunanistan’daki Yahudilerin Yunan Direniş Hareketi’nden ve saflarında çok sayıda Yahudi’nin de çarpıştığı EAM-ELAS partizanlarından aldıkları desteği
de vurgulamaktadır. Yunan direnişinin Türkiye’deki Yahudi aktivistlerle ve İngiliz
Gizli Servisi’yle işbirliği yapması sayesinde, Yunanistan’dan 1.000 kadar
Yahudi Türkiye’ye kaçırılarak kurtarılabilmişti.”
Türkiye belgelerine sahip olmanın sağladığı güvenlik, Belçika’da birçok
Türkiye Yahudi’sinin direniş faaliyetlerine katılmasını da kolaylaştırmıştır:
“Joseph Fachler, Frankfurt/ Main’den Antwerpen’e kaçmış olan (sonraki yılların Marksist teorisyeni ve IV. Enternasyonal’in lider üyesi) Ernest Mandel ve babası
Henri Mandel’le’ birlikte çalışıyordu. Fachler, Het Frije Woord gibi dağıtımına düzenli
olarak katıldığı sol görüşlü yeraltı gazetelerine makaleler yazıyordu. Jacques
Sephiha ise, Siyonist La Gordonia Grubu’nun bir üyesi olarak önceleri
yeraltına geçen kişilerin barındırılması ve ihtiyaçlarının karşılanmasıyla
görevliydi.
Onun girişimiyle Yahudilerin çeşitli grupları Hechaloutz adı altında bir araya geldi. Sephiha’nın ayrıca Belçika direniş hareketi Mouvement National Belgele de ilişkisi vardı.
Birkaç kez tutuklandı, ancak Türkiye vatandaşı olması sayesinde her defasında serbest
bırakıldı. Ezra Natan, Belçika direnişinin askeri örgütlenmesi O.M.B.R. için yaralıların ve Malines’ten kaçan kişilerin tıbbi bakımının yapıldığı bir merkezde görev yapıyordu… Çok sayıda Yahudi bilhassa komünist örgütlerde ve Bağımsızlık Cephesinde yer alıyordu… Çeşitli direniş örgütlerinin yardımıyla Belçika’da yaklaşık 25.000 Yahudi yeraltına geçmek suretiyle hayatta kalabildi.”
Fransa’da Yahudiler yer altı faaliyetlerinde önemli rol oynadılar ve Nazilere karşı büyük bir direniş örneği verdiler. Bu sayede bir çok Türkiyeli Yahudi ölümden kurtarılmıştır. Bu direnişte yer alan Türkiyeli Yahudiler de önemli roller üstlenmişlerdir: “Naziler tarafından işgal edilmiş olan Avrupa’nın her yerinde olduğu gibi, Fransa’da da Yahudiler Alman ölüm çetelerine karşı direnişte önemli bir rol oynuyorlardı. Aktivistlerin büyük çoğunluğu, özellikle sol ve Siyonist Aşkenaz çevrelerden Yahudi göçmenlerdi. Ancak Armee Juive, Organisation juive de combat veya Yahudi izcileri olan Eclaireurs Israelites de France (EIF) gibi direniş örgütlerinde
de çok sayıda Sefarad Yahudi’si bulunuyordu.: 1925 doğumlu Suzanne Catarivas Türkiye Yahudi’si bir göçmen ailesinin kızıydı ve Lyon’daki Eclaireurs Israelites de France Yahudi İzcileri üyesiydi. Yahudileri saklanacak yerlere götürüyor, gıda paketlerinin tutsaklara veya hastalara gönderilmesini örgütlüyor ve bizzat
üstleniyor, çeşitli kimlik kartlarının sahtesini hazırlıyor ve buna benzer başka işler yapıyordu. 1944 yılında yaşları 5 ile 12 arasında değişen ve Grenoble yakınlarındaki bir şatoda saklanan Marsilyalı 50 çocuktan sorumluydu.
1917 Bursa doğumlu Corinne Diamant, 1940-1944 yılları arasında Lyon, Grenoble ve civar bölgelerde Organisation juive de combat isimli Yahudi direniş örgütünde mücadele etti.
Hollanda örneği de çarpıcıdır: “Hollanda’nın ayırt edici bir özelliği, halkının
belli bir kısmının Alman işgali esnasında takip edilen Yahudilerle aktif dayanışma
içinde olmasıdır. Bu, örneğin Şubat 1941 greviyle,414 Yahudileri saklamaya nispeten daha eğilimli olmaları ya da Yahudi Yıldızı uygulamasına karşı yapılan protesto gösterileri ile kendini göstermiştir. Buna rağmen Batı Avrupa devletleri arasında
Yahudi soykırımına yüzde olarak en büyük kurban veren ülke Hollanda olmuştur…
22 ve 23 Şubat 1941 tarihinde yapılan Yahudilere yönelik bir operasyon ve
400 civarında Yahudi erkeğin Mauthausen Toplama Kampı’na tehcir edilmesi
sonucunda Hollandalı komünistler.
Kuzey Hollanda’da genel olarak uyulan bir genel grev çağrısında bulundular.
Grev, Alman işgalciler tarafından kanlı bir şekilde bastırıldı, liderleri kurşuna
dizildi.”
Türkiye’den kovulan diğer halkların da dayanışma örnekleri verilir. Viktor
Algazi’nin uzun anlatımında kurtarıcı bir Ermenidir. Ermeni arkadaşlarımız, ‘Biz takibatın ne olduğunu biliriz’ diyerek bizi yanlarına davet ettiler… Gavotte’ta altı
kişi küçük bir odada kalıyorduk. Bizi yanına alan {dostumuzun ismi Caroline
Kaldiremdjian’dı. Tanrı ondan razı olsun, 103 yaşında öldü. Caroline Ankaralıydı,
Ankaralı Ermeniler Ermenice konuşamıyorlardı, çünkü bunu yaptıkları
takdirde dillerini kesiyorlardı.
Bu yüzden kendi dillerini unutmuşlardı, iki-üç kuşak sonra yalnızca Türkçe
konuşuyorlardı. Caroline’nin altın gibi bir kalbi vardı. I Kendisine nasıl sigara sardığı hâlâ gözlerimin önünde,onun için sokaktan izmarit toplardım. Caroline uykusuzluk çekiyor ve bütün gece şarkı söylüyordu, o söyler, ben dinlerdim. Şarkılarını Türkçe söylerdi.
Caroline benim için bir büyükanne gibiydi, benim için yaptıklarını asla unutmayacağım. Bana Türkçe ‘Ye, oğlum ye’ derdi. Yiyecek neyimiz mi vardı?
Kendi boğazından arttırdığı bir lokma ekmeği bana verirdi, ben yerdim. Benim
gıda karnem yoktu, Caroline gider biraz tahıl dilenir, havanda döverek un yapardı.” Estella Dora da anlatımında kurtarıcı Helen’den söz eder: “Hıristiyan olan Yunan bir dostumuz gece sokakta bize eşlik ederek saklanacağımız yere götürmüştü.
Rodos’ta Müslüman bir din adamı “Rodos’ta Müslüman bir din adamı Tevrat rulolarını ve cemaate ait dini eşyaları kendi camisine götürerek bunları koruma altına aldı ve savaştan sonra onları sağ kalan Yahudilere teslim etti” bu Müslüman din adamı da kendi çapında Yahudi kurbanlara yardımını esirgemez.
Az sayıda Türkiye’ye gelebilenlerin durumuna gelince genel politika gereği
“Türkiye Yahudilerinin yurda götürülmeleri sadece bireysel bazda gerçekleşmeye
devam etmeliydi. Türkiye Yahudilerinden sadece askerlik yükümlülüklerini
yerine getirecek olanların ve Geri dönmeleri ülke menfaatine olanların dönüşüne izin verilmeliydi.”
Bu bakımdan Türkiye’ye dönebilmek az sayıda Türkiyeliye nasip olmuştur.
Ancak bunların da durumunun iç açıcı olduğu söylenemez: “WJC’nin 13 Temmuz
1944 tarihli bir raporunda, ağırlıklı olarak Makedonya ve Trakya’dan Türkiye
vatandaşı yaklaşık 200 Yahudi’ye Türkiye’ye gitme izni verildi. Şu anda
bulundukları İstanbul’da çok kötü durumdalar; temel ihtiyaç maddelerinin
dahi sıkıntısını çekiyorlar ve yardım kuruluşlarının desteğine muhtaçlar
denmektedir. Askerlik yükümlülüğü dolayısıyla dönmelerine izin verilenlerin
taş kırmaya gönderildiğini söylemeye gerek yok. 1944 yılında Türkiye’deki Naziler ile
Almanya’da bulunan Türkiyelilerin takas edilmesi sırasında , takas edilenler
arasında Türkiyeli Yahudiler de bulunmaktadır: “Takas müzakerelerine
dair şu ana dek bir belge bulunamadığı için, Türk makamlarının takas edilecek
kişilerin sayısı ve seçim kriterlerinin tespitine ne ölçüde katıldığı bilinmemektedir.
Takas edilecek Türk grubu319 kişiden oluşuyordu: Bunlar, diplomat ve ailelerinin yanı sıra bazı özel kişilerin de bulunduğu 64 kişilik bir resmi grup, 127 üniversite öğrencisi ve diğer Türkiye vatandaşları ile ayrıca 128 Yahudi’den oluşuyordu. Türkiye
Yahudilerinin takasa Türk diplomatlarının baskısı üzerine mi, yoksa Yahudi
örgütlerinin İsviçre’deki faaliyetleri nedeniyle mi katıldığı belli değildir.”
Birlikte yapılan geri dönüş yolculuğunda Almanya’daki Türk kolonisi mensuplarının
yol arkadaşları olan Türkiyeli Yahudilere olan tavırları da ibret vericidir.
“ Ancak gemideki ç eşitli Türk gruplardan yolcular arasında hoş olmayan
sahneler de yaşandı. Türk öğrencilerin hiç de az olmayan bir kısmı, Almanya’da öğrenim görürken antisemitizmden etkilenmişlerdi. Bunlar Ravensbrück
Toplama Kampı’ndan kurtulan Türkiye Yahudi’si kadınlara pis Yahudiler diye hakaret ettiler ve Yahudilerin ortak yemek salonuna alınmamasını istediler, ancak kaptan bu talebi öfkeyle geri çevirdi. Türkiye’ye gelişlerinde de Türkiye geri dönüşlerine izin verdiği Yahudilere eziyet etmekten çekinmediğini anlıyoruz: “Diplomat grupları, öğrenciler ve diğer Türk yolcular gemiden ayrılırken, Türk makamları Yahudi
takas grubunun büyük kısmının Türkiye’ye ayak basmasına izin vermedi. Zorlu
kontrollerden sonra nihayet Yahudi yolculardan 19’u gemiden inebildi. 118’inin Türkiye’ye girmesine izin verilmedi. Bu kişiler sonraki günleri İstanbul açıklarında
küçük bir şalupada bekleyerek geçirmek zorunda kaldılar. Aubert de la Rüe, raporunda, Türk sınır polisinin bu kişilerin vatandaşlıklarını onaylayıp onaylamamakta gösterdiği aleni keyfiyeti şöyle anlatıyor: “Pasaportu olmayan Türk öğrenciler,
İstanbul polisi tarafından en küçük bir sorun çıkarılmadan kabul ediliyordu. Ancak
örneğin Türkiye Milano Konsolosluğu tarafından verilmiş nüfus tezkerelerine
sahip olan kişiler geri çevriliyordu.
Resmi Türk takas grubunun içinde, Ankara hükümetinin bilgisi dahilinde
üç haymatloz bulunuyordu: Bay ve Bayan Löwenstein ile Bayan Hahn’ın vizeleri
Türkiye Bern Büyükelçiliği’nin görevlendirilmesiyle koruyucu devlet İsviçre tarafından verilmişti, ancak İstanbul polisi onların ülkeye girmesine izin vermedi.”
İbret verici tavır gösteren Türk basını da bizi şaşırtmaktadır: “Türk basını da Drottningholm’le gelenlerin arasın Kızılbaş da toplama kamplarından kurtarılmış
Türkiye Yahudileri de bulunduğundan bir süre tek kelimeyle olsun söz etmedi”.
Gelenler tecrit koşullarında yerleştirildiler: “Jewish Agency’nin ve Amerikan
temsilcilerinin Türk makamları nezdinde bulundukları girişimler neticesinde, beş günlük sıkıntılı bir bekleyişin ardından, masrafları Yahudi örgütlerine ait olmak üzere polis gözetiminde üç küçük pansiyonda tecrit edilmeleri koşuluyla gemiden
ayrılmalarına izin verildi. Bu pansiyonlardan biri Beyoğlu’nda, diğer ikisi
ise Moda’da bulunuyordu.
İstanbul’da akrabaları olanların bile tecrit edildikleri pansiyonlardan ayrılmalarına izin
verilmedi. İlk başlarda kendilerini ziyarete gelen akrabalarıyla dahi görüşemiyorlardı.
Türk siyasetçilerinin düşüncelerini değiştirmek için gösterilen çabaların hiçbiri işe yaramadı.Joint, Jewish Agency ve İstanbul Yardım Komitesi’yle birlikte “geri getirilenlerin” ihtiyaçlarını gidermeye çalışan Uluslararası Kızılhaç temsilcisi,
Haziran’da şunları yazıyordu: Türkiye Dışişleri Bakanlığı konuyla ilgilenmeyi
ve tehcire tabi tutulan bu kişileri Türkiye vatandaşı olarak tanımayı kesin olarak reddediyor. Oysa Joint’in kapsamlı dosyalarında Drottningholm’la gelen Türkiye Yahudilerinin büyük kısmının muntazam Türkiye belgelerine sahip oldukları, üstelik bunları (savaş ve işgal koşullarında mümkün olduğu kadarıyla) uzatmış oldukları da belgelendirilmiştir.
Birçok Türkiye Yahudi’si, kimlik belgelerinin tutuklandıktan sonra Almanlar tarafından alıkonulduğunu veya (geri götürülmeye hazırlık olarak) Avrupa’daki Türk makamlarına gönderildiğini beyan ediyordu.”
Türkiye’nin bu dayatmaları ve istenmediklerinin her an hissettirilmesi şartlarında bu insanların burada daha fazla kalması düşünülemez: “Holokost esnasında tekrar Türk vatandaşlığına kabul edilen ya da değiş tokuş edilen yaklaşık 850 Yahudi’nin büyük bir kısmı savaştan sonra tekrar Avrupa’ya döndü ya da Filistin/İsrail’e göç etti. Bunlar
bulundukları ülkelerde hâlâ Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olarak kabul edildikleri için, Almanya’nın absürd düzenlemeleri nedeniyle Almanya’dan tazminat alamadılar ya da bunu ancak uzun uğraşlardan sonra başardılar.”
Guttstadt, kitabının sonunda soykırım bürokrasisine dair geniş bir bibliyografyaya
yer verir. Bu soykırım bürokratlarının yeni dönemde de görevlerine devam ettiğini görmek bize yabancı değildir. Biz 1915 Soykırımı bürokratlarının da terfi ederek görevlerine devam ettiğini biliyoruz.[4] Guttstadt bir soykırım bürokratının hukuk mekanizmasında yer almasının şaşırtıcı olduğunu söylese de bu bize ve bu coğrafyaya
yabancı değildir. Ayaş Mutasarrıfı Hüseyin Memduh Özoran, Ali Seyit Bey,
Mustafa Reşat Mimaroğlu…ve başkaları gibi…
Holokost sürecinde Almanları Türkiye’deki borazanlarının da baş tacı edildiklerini unutmayalım: “Alman örneğinden ilham alan antisemitler ve faşistler, İkinci
Dünya Savaşı’nın ardından gelen dönemde Türkiye’nin politik sisteminde önemli bir güç oldular. Nihal Atsız ve onunla aynı düşüncede olanlar, 1962 yılında, 70’li
yıllarda pek çok solcu öğrencinin, sendikacının ve aydının katlinden sorumlu faşist
MHP’nin öncülü olan Türkçülük Derneği’ni kurdular. Bu hareketin lideri,Atsız’ın dava arkadaşı Alparslan Türkeş oldu. Cevat Rıfat Atilhan 1945’ten 1967’deki ölümüne dek Türkiye’deki antisemit yayıncılığın öncüsü olma rolünü sürdürdü, kitapları bugün
bile çok sayıda baskı yapıyor, İslamcı ve faşist gazetelerin ve internet sitelerinin
çok satanlar listelerinde yer alıyor. Türkiye’nin Kültür Bakanlığı’nın internet
sitesinde de Atilhan (2008’e kadar!) bir “yazar” olarak tanıtıldı.”
Corry Guttstdat’ı, bu yalan imparatorluğunda bir yalanı daha berhava ettiği
için kutluyoruz.
Kaynak: Birikim Dergisi, 12.06.2012
[1] A tay,Falih Rıfkı , Zeytin Dağı Remzi Y. 1938 s 7
[2] Corry Guttstdat, Türkiye, Yahudiler ve Holokost, Çev. Atilla Dirim, İletişim, 2012
[3] Türkiye Cumhuriyeti savaşa katılmamış ancak tarafsız değildir. Aksi halde
“Sovyet donanmasına ve Karadeniz’den çekilmekte olan Alman donanmasına ait
gemiler arasında çıkan çatışmalar”ı açıklamak güçleşir. Alman donanmasına ait
bu gemiler Türkiye’nin izni yada en hafifiyle göz yumması ile Karadeniz’e geçmişlerdir. “Alman savaş gemileri Türklerin göz yumması sonucu 1944 yazına kadar Boğazları geçerek Karadeniz’e çıkıyordu… Hem Montrö Antlaşması, hem de İngiltere ve Sovyetler Birliği’yle imzalanmış olan Antlaşmalar uyarınca Türkiye’nin buna izin vermemesi gerekirdi. Sovyet temsilciliği bu durumu birkaç kez boş yere protesto etti.” Yani “Türkiye 1944 yazına kadar Almanya lehine tek taraflı bir tarafsızlık siyaseti izliyordu” Ayrıca “Hem Almanların isteği üzerine 1942 yazında Türk birliklerinin Sovyet sınırına kaydırılması, hem de Alman ve Türk gizli servisleri arasındaki yakın işbirliği, Almanların Sovyetlere karşı yürüttüğü savaşa destek olma
anlamına geliyordu” Guttstadt tarafsız Türkiye’nin politikacı ve bürokratlarından
örnekler verir: “Almanların Sovyetler Birliği’ne saldırması Türkiye’de -sadece
Nazi sempatizanları arasında değil- genel bir sevinçle karşılandı. Milletvekili Faik
Ahmet Barutçu, Türkiye meclisinde oluşan havayı Alman-Sovyet savaşı, ülkemizde bir bayram havası yaratmıştır, bütün kalpler, Almanların zaferi için çarpmaya
başladı sözleriyle tasvir ediyordu. Dışişleri Bakanı Saraçoğlu, Almanlara başarı dileklerini sunmak için von Papen’i bizzat aradı ve Cumhurbaşkanı İnönü de Türk halkının gönlünün bu savaşta Almanya’dan yana olduğunu söyledi. Ekim 1941’de yüksek düzey bir Türk askeri heyeti Almanların doğu cephesini gezdi ve Temmuz 1942’de onları resmi bir basın heyeti izledi. Her iki grup da Almanya’nın başarılarından hayranlıkla söz ediyorlardı… Meclis koridorlarında milletvekilleri ve bakanlar birbirlerine gazanız mübarek olsun dileklerini sunuyorlardı.” Türk politikacılarının Nazi yanlısı olmasının yanında gerek diplomatları da Nazi yanlısı ve sempatizanları oluşu Türkiyeli Yahudilerin holokost sürecinde kurtarılmalarını engellemiş ve kaybını yükseltmiştir. Başbakan Saraçoğlu ve Dışişleri Bakanı Menemencioğlu’nun Nazi yanlısı tutumlarını saklamaya gerek görmedikleri
gibi Berlin Büyükelçisi Hüsrev Gerede de açıkça Nazilerden yana tavır alır. Berlin büyükelçiliği ikinci katibi 1915 Soykırımı sürecinin Van ve Başkale kasabı
Enver’in eniştesi Cevdet’in kardeşi Fikret Belbez’de aynı görüşleri paylaşmaktadır.
[4] Meraklısı için: Sait Çetinoğlu, 1915 Soykırımında Exterminators- yok Ediciler
ve Erdemli Müslü
Kızılbaş Dergisi Sayı 21 Aralık 2012
Yorumlar kapatıldı.