Harutyun Krikor Dağlıyan Jr. (Harry K. Daghlian, Jr.)

Harutyun Krikor Dağlıyan Jr. atom bombasının babası olarak bilinen Julius Robert Oppenheimer tarafından seçilip, özelikle kendisi tarafından eğitilen olağan üstü yetenekleri olan bir öğrenciydi. Henüz 20 yaşında matematik uzmanı olarak çalışmaya başlayan Daglıyan Jr. 1945 senesinde “Manhattan Project” kod adlı II. Dünya savaşının sona erdiren Japonya’nın Hiroşima ve Nagasaki şehirlerine atılan atom bombaların yapımında çalışmıştır. 63 ölüm yıldönümünün yaklaştığı bu günlerde Dağlıyan Jr. Japonyaya’ya atılması kararlaştırılıp fakat atılmayıp Pasifik Okyanusunda patlatılan 3. atom bombasının yapımı sırasında meydana gelen bir kazayı hayatı pahasına önlemiştir.

Aslen Antepli olan Dağlıyan’lar yüksek öğrenim ğörmüş bir sülaledir. Birçok eğtimci yetiştiren Dağlıyan’lar hakkında Osmanlı arşivlerinde karşımıza çıkan birçok profösör bulunmaktadır. Rivayete göre; çıkartığı kaunla 13 Mayıs 1277’de Anadoluda Türkçeyi ilk kez resmi dil olarak kouşmayı emreden Karamanoğlu Mehmet Bey Kılikya Ermeni İmparatorluğunda doğan bir Ermeni idi. İki kardeşiyle birlikte kurduğu Karamanoğlu beyliğinin dağılması kendi ve iki kardeşinin savaş sırasında ölümünden sonra Karamanlı beyliği sınırları içinde yaşayan ve Hıristiyan olan halkıdan, Karamanyan, Karamanuğyan, Karamanis vb gibi soyadlar olan aileler günümüze kadar bu soyadlarını taşmımaktadırlar. Karamanuğyan aşiretinin devamı olan Dağlıyan’lar, 1894-1896 Hamidiye olayları sırasında Amanus (Gâvur) dağlarına sığınarak hayatta kalabilmişler ve bu yüzden Dağlıyan soyadını almışlar.

Dağlıyan Ailesi Amerika’ya 20. yüzyılın başlarında yerleşmişlerdir. 1915 olayları sırasında birçok bölgeye yayılan Dağlıyanlardan, Antep’de bulunan en az 4 profösör içinde 3 tanesi Amerika’ya kaçmayı başarmış bir tanesi ise Müslümanlığı seçerek Antep’de Eğtimcilige devam etmiştir.

Dağlıyan Jr. 1921 yılında Connecticut eyaletinin Waterbury Şehrinde, Harutyun Krikor Dağlıyan ile Margaret Rose Dağlıyanın ilk çocuğu olarak dünyaya geldi. Dağlıyan Jr.’ın babası Harutyun Krikor Dağlıyan Lawrence and Memorial Hastanesinde rontgen labaratuar şefi olarak çalışmakdaydı. Dağlıyan Jr.’ın amcası ise Antep’den kaçmayı başarabilen proföserden biri olan Dr. Garabed Krikor Dağlıyandır. Amerika’nın önde gelen fizik proföserlerinden biri olan Dr. Garabed K. Dağlıyan Connecticut eyaletinde astronomi ve fizik dalında en önemli isim ve Connecticut College’in Fizik bölümünün kurucusudur.

Dağlıyan Jr. ailesinin New London’a taşınması ile ilk ve orta ögrenimini bu şehirde alır. Kolej yıllarında aktif bir oğrenci olan Dağlıyan Jr. aynı zamanda çeşitli işlerde çalışarak aylesine katgıda bulunmuş. 1938 yılında Bulkeley kolejini matematik bolümünü bitirip üstün başarılarından dolayı 17 yaşında Massachusetts Institute of Technology’e girmeye hak kazanmış. Üniversiteye başladıkdan kısa bir süre sonra fizige özellikle yeni duyulan atom gücü üzerine duydugu heves yüzünden Purde Üniversitesine devam eder. 1942 yılının baharında üniversiteyi birincilikle bitiren Dağlıyan Jr. çeşitli okullarda ögretmen olarak çalışmaya başlar.

1943 Kasımında Julius Robert Oppenheimer tarafından Purde Üniversitesinden seçilen 5 ögrenciden biri olarak Los Alamos Labaratuarına götürülür. Japoyaya’a atılan ilk atom bombanın yapımında Oppenheimer ile birlikde çalışarak önemli deneyimler edinen Dağlıyan Jr. Japonya’ya atılan ikinci atom bombasın’da tamamlanmasından sonra 1944 yılının baharında görevini başarıylan tamamlar. 1945 yılının yazında üçüncü Atom bombasının yapı için tekrar Los Alamos Labaratuarına çagrılarak hazırlanmakda olan üçüncü atom bobasının yapımında büyük sorumluluklar üslenir.

21 Agustos 1945 gecesi üzerinde çalışdıgı Plutonium korunun dışarıya radioaktif sızıntı yapması ile meydana gelen kazada, Dağlıyan Jr. 6.2 kg agırlıgındaki Plutonium korunu 15 metre uzaklıkdaki güvenli bir kasaya elleriyle götürmesi sonucu radyasyondan zehirlenerek hastaneye kaldırılır. Kurtulma şansı olmayan Dağlıyan Jr. inanılmaz bir biçimde 25 gün daha yaşıyarak 15 Eylül 1945’de saat 4:30’da hayatta gözlerini yumar.

Kazaya sebebiyet veren etgenler başında Los Alamos labaratuarına bağlı atom bombasının yapıldıgı ‘Omega side’ adı verilen tesilerdeki çalışım ortamının düzensiz olması, kulanılan aletlerin birbirinden uzak yerlerde konulması, Dağlıyan Jr. gecelere kadar tek başına çalışması gibi etgenlerdir. Amerikan Hükümetinin bu tehlikeli çalışmalar sırasında kendi bilim adamlarına daha güvenli bir çalışma ortamı hazırlamadıgından, meydana gelen kazadaki payı büyüktür.

Dağlıyan Jr.’ın üzerinde çalışdıgı bombanın Japonya’ya atılacak olan üçüncü atom bombası olduğu günümüzde gün ışığına çıkan bir başga gerçektir. Kaza ufak tirajlı bir gazetenin yanlışlıkla yayınladıgı bir haber üzerine duyulur. Amerikan Hükümeti kazayı kimyevi madelerden dolayı yanma olarak açıklar ve çalışmaların sadece bir deneme oldugunu idaa eder.

Kendi hayatı pahasına büyük bir faciyayı önleyen bu genç fizikci için Amerikan Hükümetinin anma töreni ölümünden 55 sene sonra 20 Mayıs 2000’de gerçekleşebildi. Connecticut eyaletinin New London şehrinde 40 kişilik bir gurupla gerçekleştirilen bu törene ilk defa Amerikan Ordusu yetgilileri katılır. Harutyun Krikor Dağlıyan Jr’ın. kardeşleri Edward ve Helen Dağlıyan tarfından hazırlanan mezar taşındaki yazı düşündüren bir cümle son bulur: ‘Belki ünüforması yokdu ama vatanı için öldü’. Gelecegin en parlak fizikcilerinden biri olacağı tahmin edilen Harutyun Krikor Dağlıyan Jr. 24 yaşındaydı.