İçeriğe geçmek için "Enter"a basın

Etopya Ermenileri – ԵԹՈՎՊԱՀԱՅԵՐ

Etopya Ermenileri – ԵԹՈՎՊԱՀԱՅԵՐ 
Vahan Altiparmak

18 ve 19uncu yüzyıllarda dünya politik ve ekonomik gücünü elinde bulunduran İngiltere’ye ait olup, Doğunun gemi ticaretinin hemen hemen tamamını elinde bulunduran East India Company ile çalışan Ermeni tüccarlar Hindistan, Singapur, Malezya gibi ülkelerde gemi ticaretiyle ugraşamakda oldugu gibi, Hindistan’da bulunan gemi inşaa tesisleri yine bir dönem Ermeni’lerin elinde bulunuyordu. 18 ve 19ncu yüzyıllarda İngiltere Hükümeti ile çalışan Ermeni gemicilerin aslında Hint Okyanusunda 16nci yüzyıldan beri gemi ticaretiyle ugrasdığı görülmekde. Bu dönemde Hindistan ve birçok uzak Doğu ülkesi ile ticaret yapan Ermeni tüccarların ugradığı bir diger liman ise Afrika’nın ilk Hıristiyan ülkesi Etopya’dır. 

Etopya kayıtlarında 16. yüzyılın başlarında ismi geçen Mateos Armenawi (Amharic: Ermeni) ülkeye yerleşen ilk Ermeni’lerden biri oldugu tahmin edilmektedir. 1512’de Etopya kıraliçesi Eléni’in resmi temsilcisi olarak Avrupa ve Hindistan’a elçi olarak gönderilmiş. Daha önce kıraliyet ailesi adına yapılan görüşmelerde bulundugu tahmin edilen Armenawi ılımlı kişiligi ve uzlaşma üzerine olan yetenekleri oldugu tarihi kayıtlarda yazılı. Yolculugu sırasında Hindistan’ın Goa limanına daha sonra da Portekiz’e giderek, İslam’ın ve özellikle Osmanlı’ların hızla yayılarak oluşdurdugu tehlikeye karşı ortak bir tutum almak amacıyla gorüşmelerde bulunmuş. Mateos Armenawi’nin bu zorlu yolculugu tam 10 sene sürer yolculuk sırasında hastalanan Mateos Etopya’ya ulaşdıkdan birkaç hafta sonra ölür. 

Yine 16. yüzyılın ortalarında Murad isminde Ermeni bir gemi tüccarı elçilik görevinide bulunmuş. Birçok Avrupa ülkesini ziyaret eden Murad, Etopya’yı çeşitli konularda temsil etmiş. Bu gezilerden biri sırasında beraberinde Holanda’dan getirdigi bronz kilise çanı bugün Etopya kıraliyet hazinesinin bir parçası ve ülkenin tarihi zenginliklerinden biridir. 

16. yüzyıldan sonra Etopya’ya gelen Ermeniler Osmanlı İmparatorlugu’nun Etopya kapılarına dayanması sonucu ülkeye gelen kişilerlerdir. 19. yüzyılın son yıllarında Etopyadaki Ermeni nufusu 60 olarak gösterilmiştir. Bu dönemde ilk gelen Ermeniler arasında bulunan Kevork Terziyan, Osmanlı Ordusu ila beraber Harar şehrine yerleşip lokantacılık ve fırıncılık yapmış. Yine bu dönemde Etopya’ya kıralı Yohannes IV tarafından İstanbuldan davet üzerine gelen kuyumcu ustası Dikran Ebeyan Etopya Kıraliyet tacını Etopya’da bulundugu 2 sene içerisinde yapmış. Daha sonra kıralın istegi üzerine Etopya’ya yerleşen Ebeyan kıraliyet kuyumcusu olmuştur. Ebeyan’ın Kıraliyet tacını yapdıgı yıllarda Etopya’da 3 Ermeni kuyumcu atölyesi bulunmakdaydı. Bu atölyelerde Afrika ve Avrupa piyasalarına satılan yüksek ayarlı büyük küpeler ve kolyeler üreten Ermeni kuyumcular Osmanlı telkari ve filigren tarzını Afrika’nın zengin mücevherat modelleri ile birleştirerek başarılı olmuşlar. 

Etopya Tarihinde önemi bir yere sahip bir başka Ermeni Sarkis Terziyan’dır. 1868 Maşgerd (Arapkir), Malatya doğumlu, Terziyan Osmanlı Ordusuna topcu olarak yazılmış ve henüz 14 yaşında Mısır seferine katılmış. 1887’de yani 4 sene süren bir yolculukdan sonra Etopya’ya ulaşmış. Kısa bir müddet sonra ticaretle ugraşan Terziyan büyük bir silah tüccarıdır. 1890 yılında Etopya Ordusunun ihtiyacı olan 80.000 tüfek ve kılıç, 13 milyon mermi, 33 top ve makineli tüfekden olüşan silahları Pais’de Fıransız hükümetinden satın alır. Silahların ülke dışına çıkışına izin verilmemesi üzerine Terzıyan silahları gizli olarak anlaşdıgı Holanda’ya ait bir filo ile zamanın Fıransız sömürgesi olan Djibouti (Cibuti)’ye, oradan da develer ile Adis Ababa’ya getirir. Silahların yerli olarak yapımı ve cephane üretim tessislerin kurucusu, devrin Kıralı Menelik’in sag kolu olan Terziyan Gildessab ve Biokobbo gibi önemli şehirlerin valiligi dışında dış işleri bakanlıgı görevini üstlenip Paris, Londra, Berlin, Roma, Bürüksel, Viyana, Washington, gibi şehirlerde resmi görevlerde bulunmus. İlk buharlı gemi, ilk buharlı araba (1902), modern tarım aletleri ihracatı dışında, Eyopya’da açılan modern fabrikaların çogu Terziyan tarafından yapılan yatırımlardır. 

Etopya’ya kıralı Yohannes’in Mart 1889 yılında ölmesiyle tahta çıkan Kıral Menelik modern Etopya’nın kurucularından biridir. Tahta çıkdıgı ilk yıllarda başkent Adis Ababa olarak degiştirilip, ilk tren ve kara yolları inşa edilir, hastaneler ve okullar kurulur, ülkeye ilk olarak elektrik ve telefon servisleri baglanır. Bu moderleşme çalışmaları içerisinde en önemlisi Addis Ababa Djibouti kara ve tren yoludur. Denize baglantısı olmayan Etopya yüzyıllardır Djibouti limanını kullanarak dünyaya açılmış. Djibouti’nin taşlık ve çöl yapısı Etopya’nın yüksek ova iklimi ile oluşan ırmakları ile Afrıka’nın en zorlu cografyalrından biri üzerine yapılan yol çalışmaları 1902 yılında başlamış. İtalyan ve Fransız mimarların kulanıldığı ilk iki sene içerisinde yapılan ikisi ahşap üç köprü ırmakların genişlemesi sonucu yıkılır. 1904 yılında modernleşme çalışmaları kapsamında Etopya’ya çagrıldıgı tahmin edilen devrin ulaştırma bakanı Kirkor Hovyan, aynı zamanda bu tren ve karayolları üzerinde bulunan bütün köprülerin mimarıdır. 1905 yılında başlayan yol çalışmaları sırasında inşaa edilen köprülerin çogu yıgma taş usulü ile yapılmış bugün halen kulanılmaktadır. Yapılan köprüler dışında kiliseler, okullar, konaklar ve evler yapan Hovnanyan’ın yanıda kalfalık yapan Ermeni ustalardan Harutyun Avakyan, Hapet Ugurluyan ve Sarkis Terziyan dışında bir de mimar Minas Herbekyan bulunmakdaydı. Herbekyan Hovnanyan’dan sonra onun yerini alan kişi ve yukarıda sayılan ve sonradan yapılan birçok eserde emegi geçmiş ünlü bir Ermeni mimardır. 

20. yüzyılın başında Afrika’nın ilk fotoğraf stüdyosu Addis Ababa’da 1902 yılında Bedros Boyacıyan tarafından açılır. 1928 yılında Bedros Boyacıyan’ın ölümüyle oğuları Haygaz ve Tony (Torkom) kıraliyet fotoğrafcısı olmuşlar, bunlardan Tony Boyacıyan Afrıka’nın en önemli fotografcılarından biridir. Yine 20nci yüzyılın başlarında Etopya’ya yerleşen Giragos Boghossyan kıralın temslcisi olarak görev yapmış, kadeşi Kathig Boghossyan ise tarım bakan yardımcılıgında bulunmuş. Afrikanın en önemi yağlı boya ustası Skunder (Alexander Bogossyan) Giragos Boghossyan’ın torunudur. 

1910’lu yıllarda Ermeni nüfusunun 146 kişiden oluşdugu ve bu rakamın 1915 olaylarından sonra hızla artarak 1930’larda 1000 kişiye ulaşdıgı görülmekte. Bu tarihlerde Etopya ile dış ülkeler arasında tercumanlık ve Etopya hükümetini temsil etme görevi üstlenen 1904 Harare dogumlu Sarkis Terziyanın oğlu Avedis Terziyan USA, Hovannes Semercibaşyan İngiliz, Süren Çekeryan İtalyan, Ardaşes Peştimalcıyan Fransız, Antranıg Papazyan Mısır konsolosluklarında çalışmakdaydı. Bir diger diplomat Fransız Hükümeti’nin temsilcisi Matig Kevorkoff’dur. 1867 tarihinde Üsküdarda dogmuş, Fransız vatandaşı olup Fransızca bilen Kevorkoff yüksek tahsil görmüş. Mısır’da bir süre kalan kevorkoff 1896 tarihinde Djibouti’ye yerleşmiş ve Avrupa’ya tütün ihrac etmeye başlamış. Fransız Hükümeti adına Afrika’da yetişen tütünü satın alma yetgisine sahip olan Kevorkoff tütün ihracatı dışında pamuk, ipek, içgi, zeytinyağı, sabun, parfüm, demir ve inşaat malzemelei gibi ürünlerin de ithal etmiş ve kurdugu şirketi daha sonra Addis Ababa, Dire Dawa, Harar gibi şehirlere taşımış. Kevorkoff 1919 yılında diğer Ermeni tücarlarların da katgılarıyla satın alınan bir uçağı Ermenistan’a hediye eder. Etopya’da kurulan ilk bankanın yönetimi getirilen Kevorkoff kadar büyük bir diger Ermeni tüccar ise Minasyan’dır. Minasyan 1919 yılında Ermenistan konsolosluk görevinde de bulunmuş. 

1913 yılında Etopya Kıralı Hail Selassie I ölür, yerine geçen Kıraliçe Zewditu ülkeyi 1916 yılına kadar yönetir. 1916 yılında tahta geçen Hail Selassie II modern ve Ermenilige olan yakınlıgı ile bilinen bir kıraldır. Selassie II 1923 yılında çıkdığı Avrupa gezisi sırasında ugradığı Paris, Buruksel, Luxanburg, Stokolm, Roma, Londra, Athina gibi şehirlerde, hastaneler, okullar, fabrikalar ve devlet kuruluşlarını ziyaret eder. Kıral gezinin başlarında Kudüs Surp Hagop Ermeni Manastırında kısa bir müddet konaklar. Bu kısa ziyaret sırasında 1915 olaylarından sağ olarak kurtulan 40 Ermeni öksüz çocuk kıralın dikatini çeker. Her biri müzkle meşgül olan cocukların hepsini evlatlık olarak alıp Etopya’ya götürmek istedigini yetgililere bildirir. Manastır yetgilileri çocukların her türlü ihtiyaclarının garanti altına alınması ve yanlarında bir büyügün de gelmesi şartı ile sadece 4 seneligine Etopyaya gitmelerine izin verir. 

6 Eylül 1924 tarihinde tamamı erkek çocuklardan oluşan öksüzler başlarında müzik hocaları Kevork Nalbantyan ile birlikde Djiboutti üzerinden Etopya’nın başkenti Addis Ababa tren istasiyonuna varırlar. 1887 doğumlu 1915 olaylarından sonra Suriye’ye yerleşen Kevork Nalbantyan usta bir müzisyendir. Birçok müzik aleti çalabilen Nalbantyan Etopya milli marşı Marş Teferi’yi 1930’da bestelemiş, söz Yoftahe Negoussie’e ait bu marş 1974’deki askeri ihtilale kadar Etopya’nın milli marşı olarak kalmışdır. Askeri marşlarlardan, 1930’ların jaz müzigine kadar çeşitli dallarda müzikler yazmış olan Nalbantyan hayatı boyunca askeri, polis ve kıraliyet bando ve orkestıralarını yönetmiş. Müzik profösörlügüne getirilen Nalbantya’nın 1933-34 yıllarında sahneledigi 11 şarkılık müzikal bir oyun Etopya tarihinde bir ilkdir. Ermeni ve Avrupa müziklerinden yaralanılmış bu oyun daha sonra birçok ülkede sahnelendi. 1935 İtalyan ihtilalinde sürgün edilen Nalbantyan Sudan’da bir süre yaşadıkdan sonra tekrar Etopya’ya geri donüp 1949’da müzigi bırakmış 5 Mayıs 1963’de Adis Ababa’da ölmüştür. 

Kevork Yalbantyan’ın kardeşi Hagop Nalbantyan 1930’lardan sonra Etopya’ya yerleşerek kardeşiyle beraber çeşitli bandolarda görev yapmış, oğlu 1915 Suriye doğumlu Nerses Nalbantyan Etopya müziginin amcasıyla beraber en büyük ismi. Addis-Ababa’ya gelişinden kısa bir müddet sonra 40 Ermeni öksüzden oluşan kıraliyet bandosunu çalıştırmış. 1946’da Etopya’nın ilk modern orkestrasını kurmuş. Nerses Nalbantyan 1949’dan sonra Etopya’da kurulan hemen hemen bütün müzik topluluklarının kurucusu. Ermeni, Afrika, Yunan ve Avrupa müzikleriyle 50’li yıllarda gelişen Adis Ababa’nın hareketli gecelerinin tek ismi. Bu dönemin diger önemli müzisyenlerden Kudus’den getirilen öksüz çocuklardan Garabed Haklamazyan dışında Hagop Manukyan ve Müzik Profosoörü Azad (Bagdasaryan) Topalyan digger önemli Ermeni müzisyenlerdir. Etopya muziginde bir başka isim Garbis Haygazyandır. Haygazyan ilk kayıt studyosunu 1952-53 yıllarında kurmuş ve 70’li yıllara kadar Etopya’da bulunan tek kayıt stüdyosu olarak kalmış 

1915 olayları dolayısıyla Etopyaya’ya yerleşen Ermeni ailelerden biride tehcire marus kalan Guevheryan ailesidir. Hovhannes Avak Guevheryan 1 ocak 1877 Yozgat dogumlu, Horenyan Ermeni Okulunu bitirip ögretmen ve din görevlerde bulunmuş. 18 Haziran 1908 tarihinde Kayseri Surp Hagop Manastırında Sandalcıyan tarafından Vartabetlik ünvanı verilmiş. Çevre illerde din adamı olarak çalışan Guevheryan, 1915 tarihinde karısı Kayserili Hayganus (Çakmakcıyan) Guevheryan ve çocukları Nouritsa, Arous, Harutyun ve Nubar ile birlikde topraklarından Suriye’nin Hawran çölüne sürülmüşler. Yolculuk sırasında çocuklarından Nuritsa’yı yolda kaybeden aile Suriye’de yaşamaya başlayıp diğer Ermeni ailelere yardım etmişler. Korkusuz kişiligiyle Ermeni öksüzlerin toplanmasında önemli rol oynayıp, sınır köylerde bulunan aşiret rehisleriyle görüşen Guevheryan kısa zaman zarfında birçok öksüzün yetimhanelere yerleştirmede gösterdigi başarılardan dolayı, kilise tarafından Orta Doğu bulunan bütün 1915 yetimlerin yetimanelere yerleştirilmesi görevine getirilmiş. Başpiskopos Arslanyan’ın tavsiyesiyle İstanbul Patrikhanesi tarafından Etopya dini liderligine atanıp 1923 yılında Etopya’ya yerleşen Vartabet Guevheryan Etopya Ermeni toplumuna gerçek bir lider olmuştur. 

3 Ekim 1935’de başlayan ve II Dünya savaşının ortalarına kadar İtalyan işgali altında kalan Addis Ababa’da yer altında çıkarılan ‘Amda-Berhan za Ityopeya’ (Etopya’ın Işığı) Etopya’nın ilk gazetesi olup İtalyan güçlere karşı verdikleri zaferde büyük rol oynamışdır. Gazetenin kurucusu Hovannes Semercibaşyan İngiliz Konsoloslugundaki diplomatık görevinden başka, bir müddet sonra düşman saflarına geçecek olan Alman Konsoloslugunda tercumanılık da yapmakda idi. Semercibaşyan’ın Etopyalı karısının Etopya direniş güçlerinin lideri ile kardeş olması sonucu direniş güçleri dogrutusunda halkı örgütlemek amacıyla çıkarılan gazete Amharic lisanı ile sadece13 sayı basabilmiş. İhtilal süresince İngilterede bulunan kıralın, 10 Haziran 1940’da Musolini İngiltereye ve Fransaya savaş ilan etmesinden 1 ay sonra komşu ülke Sudan’a yerleşip direnişe destek olacagı haberi ‘Amda-Berhan za Ityopeya’ gazetesi tarafından halka duyrulur. Savaş süresince oynadıgı rolden dolayı Semercibaşyan kıral tarafından Etopya’ın en degerli madalyasıyla ödülendirilmiş. Gazetenin kurucu üyeleri tarihci ve diplomat Avedis Terziyan ve soyadı yine Terziyan olan bir diger Ermeni ve iki Etopyaldır. 

1930-74 yılları arasında 2500 kişiye çıkan Ermeni toplumuna ait 1 kilise 1 okul ve 1 dernek dışında bir de mezarlık bulunmakdaydı. 1974 tarihinde kıralın tahtan indirilmesinden sonra başlayan olaylar, Ermeni halkının Etopya’dan zorunlu bir göçe zorlamışdır. 6 Ermeni gencin Ermeni mallarını korumak ugruna hayatlarını kaybetigi bu yıllarda Dire Dawa şehrinde bulunan bütün azınlıklar gibi Ermenilerin de kilise ve digger taşınmaz mallarına el konuldugu yıllardır.
 
90’lı senelerin sonunda sayıları 150’ye inen Ermeni toplumunun ait Surp Kevork (Kevorkoff) Kilisesinin son papazı 1980’de görevi bırakmış. Kilise sadece Pazar günleri açık, papazlık görevini elektirik ve makine mühendisi Vartkes Nalbandyan üstlenmiş. Düğünler, vapdizler ve cenaze törenleri 1980 yılından önce kayda alınan kasetler sayesinde ses cihazları ile yapılıyor. Ayinlere gelenlerin çogunlugu yabancılardan oluşan kilise Ermeni toplumunun yönetiminden çıkmak üzere. 200 kişinin egtim aldıgı Ermeni okulu ise senelerdir Etopya’lılar tarafından yönetilmekde. Okulda eğitim gören son 2 Ermeni ögrenci 2008’de mezun oldu. Günümüzde yüzde doksanını yaşlıların oluşturdugu Ermeni toplumunun sayısı 58’dir 

Yok olmak üzere olan bu toplumun kilise ve okul dışında birde Ararat isminde bütün etginliklerin merkezi konumunda olan bir dernegi var. 50 yıldan fazla bir süredir Addis Ababa’ın en popular lokantası haline gelen dernek toplumunun maddi gelir kaynagı olmuş örnek bir kuruluş. Bugün halen haftanın 7 günü açık olan restorant ve bara sadece randevü ile veya senelik üyelik şartı ile müşteri alınıyor. Ermeni mutfağının en güzel örkeklerinin sunuldugu bu lokanta ve bar 5 kişi tarafından yönetilmekte ve son Ermeni Etopya’yı terk edene kadar da açık kalacaga benziyor.
__._,_.___

Yorumlar kapatıldı.