Bugün 1915 Ermeni Tehciri’nin mimarlarından Talat Paşa’nın Berlin’de Soghomon Tehliryan adlı bir Ermeni tarafından öldürülmesinin 88. yıldönümü. Talat Paşa ile birlikte ülke dışına kaçan yedi kişiden, Harbiye Nazırı Enver Paşa, Bahriye Nazırı Cemal Paşa, Teşkilat-ı Mahsusa’nın Doğu Bölgesi sorumlusu Dr. Bahaeddin Şakir, Trabzon Valisi Cemal Azmi, eski Polis Umum Müdürü Bedri, İTC’nin Merkez Komitesi üyelerinden Dr. Nazım ve Dr. Rusuhi’den ilk beşi de benzer şekilde öldürülmüştü. (Dr. Nazım 1926’da İzmir Suikastı Davası dolayısıyla Ankara’da idam edildi.)
Söz konusu suikastların çoğu henüz tam anlamıyla aydınlanmış değil. Bu yüzden de İttihatçı önderlere yönelik suikastlar konusunda gerçekle efsane birbirine karışmış durumda. Ermeni tarafının genel eğilimi, bu suikastların tamamını üstlenmekten yana. Böylece gelecek kuşaklara, Ermeni halkına karşı işlenen büyük suçu cezasız bırakmadıkları mesajını iletiyorlar. Türk tarafı da bu efsaneye halel getirmiyor çünkü böylece dikkatleri ‘Ermeni tedhişçi’ kavramına çekip, bu suikastların tarihsel arka planını gözden kaçırmayı hedefliyorlar. Bu hafta, bu suikastlardan en iyi bilinenine göz atacağız.
Devrim ve karşı devrimlerin Almanyası
Almanya’nın savaşı kaybedeceği anlaşıldığında 40 bin denizcinin 29 Ekim-3 Kasım 1918’de Kiel limanını işgal etmesiyle başlayan devrimci ayaklanma sonucu Osmanlı Devleti’nin müttefiki Kayzer II. Wilhelm, Almanya’yı terk ederek Hollanda’ya yerleşmiş, iktidarın gerçek hâkimleri olan ve Almanya’nın yenilmediğini, aksine Masonlar, Yahudiler ve Cizvitler tarafından ‘arkadan vurulduğunu’ söyleyen Ludendorff ve Hindenburg görevlerinden ayrılmışlardı. Tarihe ‘Kasım Devrimi’ olarak geçen hareketin önderi Almanya’nın Birinci Dünya Savaşı’ndaki konumuna şiddetle karşı çıkan ve sosyalist bir devrim öngören Spartakistler adlı gruptu. (Grubun adı Spartakusbriefen = Spartaküs’ten Mektuplar başlıklı risaleden geliyordu, Spartaküs ise tarihin ilk devrimcisi idi.)
1919’dan 1933’e kadar sürecek bu yeni döneme ‘Weimer Cumhuriyeti’ denildi. Ancak sosyalistlerin iktidarı ılımlılarla paylaşmayı reddetmeleri üzerine işler ters gitmeye başladı. 4 Ocak 1919’da Berlin’de Spartakistlerin ayaklanma teşebbüsü 19 Ocak 1919’da aşırı sağcı Berlin Muhafız Tümeni tarafından bastırıldı, Karl Liebknecht ve Rosa Luxemburg 1919’un 15 Ocak’ı 16 Ocak’a bağlayan gece işkence ile öldürüldüler. 13 Mart’ta Wolfgang Kapp adlı aşırı sağcı bir gazetecinin önderliğindeki ‘Kapp Darbesi’ yaşandı. Darbe başarısız oldu ancak 1920 Ocağından itibaren uygulanmaya başlayan aşağılayıcı Versailles Antlaşması yüzünden Almanya adeta İngilizlerin kontrolüne girmişti. İşte böyle karanlık bir ortamda, Berlin’de gündeme bomba gibi düşen bir olay yaşandı.
“Ben yabancıyım, o da…”
Daha sonra eşinin anlattığına göre, Berlin’in Charlottenburg semtindeki Hardenberger Sokağı’ndaki 4 numaralı evde ikamet eden Talat Paşa 15 Mart 1921 sabahı çok tedirgindi. Saat 11’e doğru tütün ve eldiven almak için evinden çıkmış, birkaç kez geri dönüp evine bakmıştı. Sokak boyunca yürümeye başlamış, sonra kaldırım değiştirmişti. 17 numaralı evin önüne vardığında, karşısından gelen gri paltolu bir genç önce Talat Paşa’nın kendisini geçmesine izin vermiş, ardından dönüp revolverinin tetiğine basmıştı. Talat Paşa ensesinden giren tek kurşunla yere yığılırken, genç adam silahı atıp kaçmaya başlamıştı. Caddeden geçenler adamın üzerine atlayıp yere yatırmışlardı. Etrafındakiler kendisini tekmelerken genç adam kırık dökük bir Almancayla “Ben yabancıyım, o da yabancı! Sizle ilgili bir durum yok!” demişti.
Suç mahallini terk
1/2 Kasım 1918 gecesi bir Alman denizaltısı (ya da torpidosuyla) İstanbul’dan kaçan Talat Paşa ve şürekâsı önce Sivastopol yakınlarındaki Gözleve’ye (Evpatorya), oradan Almanların hazırladığı bir trenle Almanya’ya geçmiş, Alman Hükümeti’nce önce Berlin’in 50 km. uzağında, Postsdam kenti yakınlarında ünlülerin sayfiye yeri olan Neubabelsberg’e yerleştirilmişlerdi. Olay İstanbul’da duyulunca, yeni hükümeti kuran Ahmet İzzet Paşa Almanlardan İttihatçıların hiç değilse askerî kanadından olan Enver ve Cemal Paşaların iade edilmesini talep etmişti. Ancak Alman Hükümeti özellikle Talat Paşa’yı iade etmeyi düşünmüyordu. Çünkü Talat Paşa hem üst düzey Alman yöneticileriyle dostluklar kurmuştu, hem de Alman kamuoyu kendisini, Osmanlı Devleti’ni modernleştirmek için uğraşan bir devrimci ve kadim Alman dostu olarak tanıyordu. Talat Paşa bir süre sonra eşi Hayriye Hanım’la birlikte Berlin’in şık semti Charlottenburg’daki dokuz odalı geniş eve yerleşti.
İhtiraslı ve kayıtsız
‘Cafer Saî’, ‘Ali Saî’, ‘Mehmed Saî” gibi takma adlar altında bu adreste üç yıl yaşayan Talat Paşa’nın İstanbul’dan kaçarken “Bizim siyasi ömrümüz artık sona ermiştir” dediğini unutmuşa benziyordu. Çünkü bu üç yıl içinde evi yalnız Almanya’daki değil, Avrupa’daki eski Jön Türklerin buluşma yeri olmuş, Talat Paşa Avrupa’nın çeşitli köşelerine dağılmış olan İttihatçıları örgütlemeye çalışmış, İsviçre ve İtalya’da üst düzeyde siyasi temaslarda bulunmuştu. Bankeri Davidoff aracılığıyla İngilizlerle Anadolu hareketinin başına geçmek için pazarlıklar yapmış, Mustafa Kemal’e ve TBMM’deki bazı İttihatçılara mektuplar yazmıştı. O Salı sabahı Talat Paşa son nefesini verirken yıllardır sarf ettiği “Ben yatağımda ölmeyeceğim” cümlesinin acı bir şekilde doğrulandığını aklından geçirmiş olmalıydı.
İki saat kadar yerde kalan cesedin üzerinden ‘Mehmed Saî’ adına düzenlenmiş bir kimlik çıkmıştı ancak gerçek kimliğini yakınlardaki tütüncü dükkânını işleten eski İttihatçılardan Dr. Nazım ve Dr. Bahaeddin Şakir teşhis ettiler. Ceset morga kaldırıldı ve tahnitlenerek geçici olarak Neukölln’deki Türk mezarlığına defnedildi.
Dünya basınındaki tepkiler
Olay Lübnan’dan ABD’ye kadar Ermenilerin yaşadığı coğrafyada büyük heyecan, Türk ve Müslüman dünyasında ise büyük üzüntü uyandırmıştı. Fransa’daki La Figaro, İngiltere’deki The Outlook, The Times, ABD’deki The Public Ledger of Philadelphia, Osmanlı Devleti’ndeki Peyam-ı Sabah ve Journal d’Orient gibi gazetelerde suikastı onaylayan yazılar çıkmıştı. ABD’deki New York Times ise16 mart tarihli sayısında tehciri eski büyükelçisi Morgenthau’nun ağzından özetliyor, 18 marttaki sayısında Talat Paşa’nın Berlin’de çok konforlu bir hayat sürdüğünü, iddialara göre bir Berlin bankasında 10 milyon markının olduğunu belirtiyordu. (Bu iddia, İttihatçıların yanlarında büyük miktarda para ile kaçtıkları iddiasıyla örtüşüyordu. Ancak eşi Hayriye Hanım yıllar sonra “Berlin’de beş parasız kaldığımız günlerimiz oldu. Parmağımdaki yüzükleri sattık. Nihayet kendisine verilen son hatıraları ve nişanları bile” diyecekti.)
Karakolda itiraflar
Cinayeti işleyen Soghomon Tehliryan, 24 yaşında bir üniversite öğrencisiydi. Yakalandığında cebinde 12 bin mark bulunmuştu. Bir bastonun başında yol açtığı 20 santimlik derin yaradan dolayı kan kaybeden ve o gece ateşler içinde kıvranarak geçiren Tehliryan ertesi gün, cinayet masasından Müfettiş von Manteuffel tarafından bir tercüman aracılığıyla sorgulanmış ve sorgusunda “…Almanya’ya sadece Talat Paşa’yı öldürmek için geldim… Ailem Ermeni tehcirinde öldü. Ben tesadüf eseri ölümden döndüm. Daha o zaman Talat Paşayı öldürmeye ant içtim… Ermeni asıllı bazı vatandaşlar bana Talat Paşa’yı öldürmem için para verdi… Talat Paşa’nın öldüğünü duyan vatandaşlarım, rahat bir nefes alacak ve bu başarımdan ötürü benimle iftihar edeceklerdir. Bunu düşününce seviniyorum. Cinayeti sadece bu duyguyu tatmak için işledim” demişti.
“Bir insan öldürdüm ama katil değilim!”
Tehliryan 2 Haziran 1921 günü saat 9.30’da Charlottenburg Üçüncü Eyalet Mahkemesi’ne çıkarıldı. Onu savunmak için, büyük bir bölümü Avrupa’daki ve ABD’deki Ermeni diasporası tarafından toplanan 426 bin Mark ile Almanya’nın en ünlü üç avukatı tutulmuştu. Yargıç Dr. Lehmberg şahitlere ve avukatlara, davanın Ermenistan’da değil Berlin’de görüldüğünü hatırlatıp, politik yorumlara girmemelerini, iddialarını hukuk sınırları içinde tutmalarını söyledikten sonra duruşma başladı. Yargıç, Tehliryan’a “Talat Paşa’yı öldürmek istediniz mi,” diye sorduğunda, Tehliryan’ın cevabı “Soruyu anlamıyorum. Öldürdüğümü söyledim ya!” olmuştu. Yargıcın “Pişman mısınız,” sorusunu ise sanık, “Hayır” diye yanıtlamıştı, “bir insan öldürdüm, ama katil değilim.”
Sanıklar yer değiştiriyor
Sanığın o güne dek yaşadıkları, tanık ve uzman tanıkların ifadeleri dinlendikçe davanın rengi değişmeye başladı. 3 Haziran 1921 tarihli New York Times gazetesinin yazdığı gibi, sanık sandalyesinde artık Soghomon Tehliryan değil İttihat ve Terakki’nin güçlü adamı, son Osmanlı Sadrazamı Talat Paşa ve İttihatçı zihniyet oturuyordu. Nitekim dava o günden sonra ‘Tehliryan Davası’ olarak değil ‘Talat Paşa Davası’ olarak bilinecekti.
Mahkemede anlattığına göre Soghomon Tehliryan 2 Nisan 1897’de İran’daki Pakariş’de doğmuştu. Dört yaşına geldiğinde, tüccar olan babası Erzincan’a göç etmişti. O zamanlar Erzincan 20 bin kadar Ermeni’yle 20-25 bin civarında Türk’ün yaşadığı bir şehirdi. Protestan olan Tehliryan ailesi Erzincan’da 14 yıl boyunca rahat bir hayat sürmüştü. Soghomon’un iki ağabeyi, evli ve bir çocuklu ablası, biri 15, diğeri 16 yaşında iki kız kardeşi vardı. Birinci Dünya Savaşı başladığında ortanca ağabeyi askere alınmış, 1915’te Sogomon 18 yaşındayken, Tehliryan Ailesi Erzincan’daki ve ülkenin diğer bölgelerindeki Ermenilerle birlikte Der Zor’a doğru ölüm yolculuğuna başlamıştı. Kafile şehirden henüz ayrılmıştı ki, jandarma ve ahaliden oluşan gruplar konvoyu soymaya başlamış, ardından da jandarma konvoya ateş açmıştı. Kız kardeşlerinden biri jandarmalar tarafından çalılıklara götürülmüş, orada tecavüze uğramıştı. Başına bir darbe yiyen Sogomon iki gün sonra kendine geldiğinde ağabeyinin ölüsünü üzerinde bulmuştu. Başı baltayla parçalanmış olan ağabeyinin bütün kanı üzerine akmıştı. Yol cesetlerle doluydu. Cesetlerin arasında annesi de vardı. Kafilenin ön taraflarında yürüyen babasının ve ağabeyinin, kucağında bebeği ile yürüyen ablasının akıbetlerini ise o günden beri bilmiyordu.
Acılı bir hayat hikâyesi
Sonrası uzun hikâyeydi. Yaşlı bir Kürt kadını onu saklamıştı. Yaraları iyileştikten sonra, Kürt giysilerine bürünmüş ve İran’a doğru yola çıkmıştı. Dersim’de iki ay saklanmış, Harput katliamından kurtulan iki Ermeniyle birlikte gündüzleri saklanıp geceleri yol alarak, ot ve bitki kökleriyle karınlarını doyurarak sürekli doğuya yürümüşlerdi. Arkadaşlarından biri ot zehirlenmesinden ölmüş, kalan iki arkadaş iki ay yürüdükten sonra Rus askerlerine sığınmışlardı. Önce İran’da Salmast’a, sonra Gürcistan’da Tiflis’e geçmişlerdi. Tiflis’te uzun süre hasta yatan Soghomon bir yıl sonra Rus ordularının Erzincan’ı işgal etmesi üzerine cesaretlenip Erzincan’a gelmiş, harabe halindeki evlerini bulmuş, ailesinin eve sakladığı 4.800 altını alıp Tiflis’e geri dönmüştü. 1919 Şubat’ında İstanbul, Selanik, Sırbistan, tekrar Selanik, Paris, Cenevre yoluyla 1920 başında Berlin’e varacak olan Soghomon Tehliryan bu seyahatleri sırasında sık sık sara nöbetleri geçirmişti. İddiasına göre ilk nöbet Erzincan’daki yıkılmış evlerini gördüğünde gelmişti.
Mahkemede farklı tavır
Tehliryan mahkemedeki ifadesinde, polis sorgusundayken söylediklerini hatırlamadığını belirterek, Talat Paşa’nın Berlin’de yaşadığını bilmediğini, kendisini cinayetten beş hafta önce tesadüfen gördüğünü, o tarihten beri annesinin sık sık rüyasına girerek “Biliyorsun, Talat burada, ama sen buna aldırmıyorsun. Artık benim oğlum değilsin” dediğini anlattı. Rüyalar sıklaşınca 5 Mart 1921’de Talat Paşa’nın Hardenberger Sokağı’ndaki evinin tam karşısındaki 37 numaralı Bayan Dittman’ın evine taşınmıştı. 15 Mart Salı sabahı, odasında kitap okuyup volta atarken, Talat Paşa’yı önce balkonda, sonra sokağa çıkarken görmüştü. Annesinin hayali tekrar gözünün önüne gelmiş ve bavulundaki silahı kaptığı gibi yola düşmüştü. Hayvanat Bahçesi’ne doğru yürüyen Talat Paşa’yı tek kurşunla öldürmüştü. Tutuklandığında cebinde bulunan 12 bin mark, Erzincan’dan getirdiği 4.800 altından arta kalmıştı.
Tanıklar, iddialar
İlk gün suikastın görgü tanıkları, Tehliryan’ı tanıyanlar ve uzman tanıklar dinlendi. Tehliryan’ın iki ev sahibi sanığın sessiz, terbiyeli, düzenli bir genç olduğunu, dans ve dil dersleri aldığını, geceleri karanlıkta mandoliniyle acıklı şarkılar söylediğini, arada düşüp bayıldığını, bazı geceler uyuyamadığını söylediler.
Uzman tanıklardan 1890’lı yıllardan beri Doğu Anadolu’da görev yapan Protestan rahibi Johannes Lepsius, 1890’lardan başlayarak 1915’e kadarki dönemi özetleyen uzun konuşmasında Osmanlı Devleti’nde yaşayan 1.850.000 Ermeni’den 1.400.000’inin tehcir edildiğini bunların yüzde 80’inin yollarda ve Der Zor’da imha edildiğini anlattı. Ardından, tehcir sırasında İzmir’de ordu kumandanı olan Alman General Liman von Sanders dinlendi. Sanders, Talat Paşa’nın tehcirin sorumlusu olduğunu ancak Talat Paşa’dan öldürmelerle ilgili herhangi bir emir almadığını söyledi. 24 Nisan 1915’te İstanbul’da tutuklanarak Çankırı ve Ayaş’a gönderilen 280 Ermeni toplum liderinden biri olan Metropolit Krikoris Balakian ise, sadece 16 kişinin sağ kurtulduğu o ölüm yolculuğunu anlattı. Aram Andonyon adlı tanık, Halep’te iken Talat Paşa’nın imzaladığı tehcir emrini gördüğünü anlattı.
Farklı yorumlar
Mahkemenin tayin ettiği Berlin’in en ünlü psikolog ve nörologları Tehliryan’ın sara hastası olduğunda mutabık kalmakla birlikte, cinayet sırasında bilincinin yerinde olup olmadığı konusunda çelişik görüşler bildirdiler. Bu konu önemliydi çünkü yürürlükteki 1870 tarihli Alman Ceza Kanunu’na göre öldürme fiili kasten işlendiyse 211. maddeye göre ölüm cezası verilirdi. Öldürme kasıtlı değilse 212. maddeye göre beş yıldan hafif olmamak kaydıyla ağır hapis cezası, öldürme ağır tahrik altında işlenmişse 213. maddeye göre altı aya kadar hapis cezasına hükmedilirdi. 51. maddeye göre ise, sanık cinayeti işlediği anda şuursuz veya ağır akıl hastası ise ‘özgür iradesinin çalışmadığı’ (cezai ehliyetinin olmadığı) kabul edilerek serbest bırakılabilirdi. Ertesi gün 12 kişilik halk jürisi kararını açıkladı: Sanık 51. maddeye göre beraat ettirilmişti.
Tehliryan neden beraat etti?
Yargılamanın çok kısa sürmesi, tanık seçimi ve bunların çok azının dinlenmesi, sanığın polis sorgusundaki ifadeleriyle mahkemedeki ifadeleri arasındaki çelişkilerin üzerine gidilmemesi, olayın arkasında bir örgüt olup olmadığının sorgulanmaması, sanığın ruh sağlığı konusundaki çelişik bilirkişi raporlarına rağmen katilin suçsuz bulunması, savcının temyize gitmekle birlikte daha sonra yeterli belge olmadığı ve Tehliryan Almanya’yı terk ettiği için temyizden vazgeçmesi Alman yargısıyla ilgili kuşkular yaratmıştır. Ancak bu kararın Birinci Dünya Savaşı sonrasında ortaya çıkan yeni dünya düzeniyle ilişkisi olduğu açıktır. Bunun bir kanıtı savcılık makamının Prusya Adalet Bakanlığı’na gönderdiği 26 Mayıs 1921 tarihli yazıdır. Yazıda savcı davanın politik bir boyut kazanabileceği, savunma makamı tarafından suikasta yol açan motifin öne çıkarılacağı, hatta Almanya’nın 1915 Tehciri’ndeki rolünün bile sorgulanabileceği, bununsa Almanya’yla Türkiye arasındaki ilişkileri zedeleyeceği ihtimalinin altı çiziyordu. Nitekim sanık avukatları müvekkillerini savunurken, Alman İmparatorluğu’nun çıkarlarını da kollayan bir yol izlemişlerdi. Ayrıca, Tehliryan’ın, arkadaşlarının ve uzman tanıkların anlatımları jüri üyelerini derinden etkilemişti. Bu arada eklemek lazım: Jüri sisteminin yargılama usullerine eklenmesi 1919’da olmuştu yani henüz bu konuda hukuksal normlar oluşmamıştı. Jürinin kararını gerekçe göstermeden alabilmesi de kararı etkilemiş olmalıydı.
Tarihin mahkemeden üstün iradesi
Peki, Tehliryan’ın şu veya bu nedenle hukuk ilkelerine aykırı biçimde beraat ettirilmesi, Talat Paşa’nın Ermeni toplumuna karşı işlediği korkunç suçu geçersiz, Talat Paşa’yı masum mu kılardı? Ülkesinde yargılanmamak için Almanya’ya kaçan, gıyabında idama mahkûm olduğu halde Almanya tarafından ülkesine iade edilmeyeceğinden emin olan, mimarı olduğu trajediden zerrece pişmanlık duymadığı her davranışından belli olan birinden kim, nasıl hesap soracaktı?
Bunun cevabını mahkemeyi yakından izleyen, sıhhiye subayı olarak Türkiye’de bulunmuş olan ve tehcir sırasında sekiz bin fotoğraf çeken yazar Armin T. Wegner ‘Adil Bir Karar’ başlıklı yazısında şöyle cevaplamıştı: “…Çelimsiz Ermeni öğrenci ve geniş omuzlu Talat Paşa bu davada arka plânda kalmışlardır. Ön plâna çıkan yarısına yakını imha edilmiş bir halkın mezarından ayağa kalkıp, savaşın çirkinliğine ve onun cellâtlarına çürümüş elleriyle uzanmaları ve bu mahkemenin tribünlerinde o tanımlanamaz acıyı dünyaya haykırmalarıydı. İşte bu durum, bu davayı Almanya’nın bu güne dek gördüğü en önemli davası haline getirmiştir. Burada anlatılan olayların gücü öylesine büyüktür ki, jüri apaçık bir cinayete rağmen beraat kararı vermiştir… Türk devlet adamının Ermeni halkının yok edilmesindeki suçtan payına düşeni hayatıyla ödemesi haksız bir yargı gibi görünmekle beraber, kendisinin yol açtığı felaket öyle korkunçtur ki; katilin, bütün benzer olaylarda olduğu gibi kınamamız gereken suçu, bir halkın umutsuzluktan kurtulma çabası olarak algılanmıştır… Öldürülen bakanın kara çarşafı, kalkık peçesiyle adliye koridorlarında hayalet gibi dolaşan karısı için de, en az kocasının felakete sürüklediği yüz binlerce kadın kadar üzüntü duymaktayız. Ne var ki halklardan da üstün olan tarihin iradesi, Talat’ın idamını, kendi kurbanlarından biri aracılığı ile infaz ederek yerine getirmiştir.”
Suikast sonrası
Talat Paşa’dan dokuz ay sonra, 18 Temmuz 1921’de eski Bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Dahiliye Nazırı Behbud Han Cevanşir, İstanbul Beyoğlu’nda Pera Palas Oteli önünde Misak Torlakyan adlı bir Ermeni tarafından öldürüldü. Torlakyan İstanbul’da İngiliz subaylarından oluşan bir mahkemede yargılandı ve aynen Tehliryan davasında olduğu gibi, Cevanşir’in Dahiliye Nazırlığı sırasında Ermenilere karşı işlediği suçlar vurgulandı ve Torlakyan’ın cinayeti sara hastalığının etkisi altında işlediği kabul edilerek beraat ettirildi.
Said Halim Paşa’nın öldürülmesi
6 Aralık 1921’de, Talat Paşa’dan önceki Sadrazam Said Halim Paşa, Roma’da faili meçhul bir cinayete kurban gitti. Daha sonra bu olayı Arşavir Şıracıyan üstlendi.Ancak 1931’de Kuşçubaşı Eşref, Atina’da kendisini ziyaret eden Mısır Hıdivi Abbas Hilmi Paşa’nın mutemedi Nafi Bey’e, 1914’te Abbas Hilmi Paşa’ya yönelik suikast girişimiyle ne Said Halim Paşa’nın ne de İttihatçıların rolü olduğunu söylediğinde, Nafi Bey’in üzüntü içinde ‘Vah vah… Bir masumun kanına girildi… Yazık oldu… Hata ettik” dediğini anlatacaktı. Said Halim Paşa’yı, İtalyan Karbonari örgütü tarafından yetiştirilmiş, İtalyan uyruğuna geçmiş bir Bulgar öldürmüştü. Bu iş için Bulgaristan hükümetine de bir miktar para ödenmişti.
Bahaeddin Şakir ve Cemal Azmi
17 Nisan 1922’de Teşkilat-ı Mahsusa liderlerinden Dr. Bahaeddin Şakir ve Trabzon’un ‘Sopalı Mutasarrıf’ lakaplı valisi Cemal Azmi, Berlin’de, Talat Paşa’nın karısı Hayriye Hanım ve Dr. Rusuhi adlı bir İttihatçı ile çıktığı bir akşam gezisi sırasında kimliği belirlenemeyen kişiler tarafından öldürüldü. Suikastçıların Ermeni İntikam Birliği’ne bağlı olduğunu tahmin ettiğini söyleyen Alman polisi failleri bulmak için 50 bin Mark ödül koydu ama kimse yakalanamadı. Daha sonra suikasti Aram Yerganian ve Arşak Şıracıyan da olayı üstlendi.
Tehliryan ne oldu?
‘Ermeni Ulusal Kahramanı’ ilan edilen Tehliryan beraat ettikten sonra Soghomon Melkian adını alarak izini kaybettirdi. 1956 yılında, Taşnakların 1919 baharında Erivan’da yapılan 9. Dünya Kongresi’nde Ermeni toplumuna karşı suç işleyen 101 kişinin listesinin çıkarılmasından sonra bu konuda üstüne düşeni yapmanın kendisinde bir obsesyon haline geldiğini açıkladı. 64 yaşındayken 23 Mayıs 1960’da ABD’nin San Fransisco şehrinde öldü ve Fresno şehrindeki Ararat Mezarlığı’na gömüldü. Bugün bazı Ermeni kaynaklarında, Tehliryan’ın 1920’de İstanbul’a uğradığında, Mıgırdıç Harutunyan (veya Harutun Mıgırdiçyan) adlı Ermeni’yi de öldürdüğü belirtiliyor. İddialara göre Harutunyan Osmanlı gizli polisine bağlıydı ve 24 Nisan 1915’te İstanbul’dan sürülen Ermeni liderlerinin adını o polise vermişti.
Talat Paşa’nın kemikleri
Murat Bardakçı’nın aktardığına göre, Talat Paşa’nın eşi Hayri Hanım, 1931’de aile dostları, eski Deutche Bank Müdürü Wasserman’dan bir mektup aldı. Wasserman, Alman kanunlarına göre bir cenazenin gömülmeden en fazla on sene bekleyebileceğini söyleyerek, müddetin dolmak üzere olduğunu hatırlatıyordu. Hayriye Hanım, mektubu alıp Şükrü Saraçoğlu’na gitti. Saraçoğlu “Konu beni aşar” diyerek kendisini Atatürk’le görüştürdü. Çankaya’da başlayan görüşme akşam Tahsin Uzer’in evinde devam etti. Bazı bakanların da iştirak ettiği konuşmanın sonunda Atatürk “Cenazesinin naklini benden şu anda istemeyin, Almanya ile bu konuda görülecek hesabımız var, izin verin şimdi gömülsün, zamanı gelince onu bizzat ben getirtirim” dedi ama sözünü tutamadı. Talat Paşa’nın kemikleri İkinci Dünya Savaşı sırasında, Adolf Hitler’in Türk-Alman ilişkilerini sıcaklaştırmak istemesi sayesinde Almanya’dan getirildi. 25 Şubat 1943 günü Sirkeci Garı’ndan alınan tabut önce Şişli Sıhhat Yurdu’na getirildi, ertesi gün görkemli bir askerî törenle Şişli’deki Hürriyet-i Ebediye Tepesi’ne gömüldü. Tören kıtasının önünde Reisicumhur İsmet İnönü’nün çelengi vardı.
Kaynakça: Mustafa Çolak, “Tehcir Olayını’nın Propaganda Sürecindeki Doruk Noktası: ‘Talat Paşa Davası’”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 58, Cilt: XX, Mart 2004; The Caseof Soghomon Tehlirian, Yay. Haz. Vartkes Yeghiayan, Glendale, California, 2006; Hasan Babacan, Mehmed Talat Paşa 1874-1921(Siyasi Hayatı ve İcraatı), TTK Yayınları, Ankara 2005; Talat Paşa Davası, Tutanaklar, Yay. Haz. Doğan Akhanlı, Belge Yayınları, İstanbul 2003; Dilek Zaptçıoğlu, “Talat Paşa Davası”, Cumhuriyet, 23 Nisan 1993.
Yorumlar kapatıldı.